Bartminski Jerzy. Slownik stereotypow / Бартмінський Єжі. Словник народних стереотипів і символів
Подождите немного. Документ загружается.
238
WIELKI WÓZ eksplikacja
WIELKI WÓZ eksplikacja _______________ '239
i ludzi. K 17 Lub 72, podob. K 46 Ka-S 462, K 7 Krak 33, Dar ŚrodP 236, Lud 1900/65, Lud 1907/203, Kai Lim 33.
7 - Komety czyli gwiazdy z grzywą, rózgą, miotłą lub warkoczem ognistym, uważa gmin zawsze za
przepowiednie wojen, ciężkiego głodu lub pomoru. Gdy jednak ludzie ukorzą i szczerze błagają Boga, natedy
odwraca się nieszczęście. Lud 1895/171, podob. Wisła 1889/502, Wisła 1891/628, Wisła 1900/644.
8 - Jedna z informatorek widziała około 30 lat temu gwiazdę z miotłą. Pamięta, że jak gwiazda ta ukazała się, to
ludzie bardzo się bali i modlili, gdyż wierzyli, że gwiazda to zamiata miotłą cały świat, a jak przeleci, to nastanie
koniec świata. Or L 1938/161.
9 - Kometa, jak się ukaże, strach ogarnia ludzi; mówią że ziemia przewrócić się może do góry nogami i koniec
będzie świata; ujrzawszy ją, ludzie modlą się i płaczą; za grzechy ludzkie Bóg ją też zsyła. Wisła 1900/464.
10 - Komety czem są? nie wiadomo; są one zwykle zwiastunami wielkich klęsk na ziemi, zsyłanemi przez
Boga na upomnienie ludzi do pokuty. Kometa może zapalić całą ziemię, wywrócić ją i przykryć ją sobą. K 34 Chel
255, podob. Mieś Pog 64.
11 - Gwiazdy z ogonem (komety) zwiastują błyskawice, grzmoty i pioruny, ona zaś sama przepowiednią
pomoru, głodu lub wojny. K 48 Ta-Rz 259.
BIBLIOGRAFIA: B i r k e n m a j e r Józef, Ten czy ta kometa, JP XIV, 1929, s. 154-155; Chev Dic 2/73; De Vries
Dic 109; Herd Lek 67; Kup Astr 1959/6-7/291-294; Kup Pol 69-71; Kup WiM 22-23; N i e b r z e g o w s k a
Stanisława, Gwiazdy w ludowym językowym obrazie świata, [w:] JOS, s. 155-156; N u z i k o w s k a Helena,
Kometa r. 1812 w Muszynie, Lud 1909/67-69; Szyf MiW 152-153; Szyf Trąd 62—64; U ł a s z y n Henryk, O
rodzaju rzeczowników kometa i planeta, JP 1930, nr 15, 8. 54-56; W e i n t r a u b Witold, Ten i ta kometa, JP
1929, nr 14, s. 178; WSrt Hoff 5/89-170.
-łGWIAZDY, GWIAZDA BETLEJEMSKA.
Stanisława Niebrzegowska
WIELKI WÓZ
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Ilość gwiazd. Części. Czynności. Obiekt. Czas i
miejsce. Przepowiednie.
Dokumentacja: Opowieści wierzeniowe i bajki. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Pisana poezja chłopska.
Bibliografia
Polski ludowy językowo-kulturowy obraz Wielkiego Wozu wpisuje się (wraz z Ko-
siarzami, Babami, Małym Wozem, Drogą Mleczną) w widzenie niebajako chłopskiego
gospodarstwa.
W mitologii g r e c k i e j Wielka Niedźwiedzica to kapłanka Artemidy - Kallisto,
przemieniona przez Artemidę w niedźwiedzicę, a przez Zeusa przeniesiona na niebo
Grav Mit 87, Mif Tok 1/U7.
W mitologii c h i ń s k i e j siedem gwiazd Wielkiej Niedźwiedzicy odpowiada siedmiu
otworom ludzkiego ciała i siedmiu otworom w sercu Chev Dic 3/344.
W kulturze s ł o w i a ń s k i e j Wielki Wóz to grupa gwiazd widoczna cały rok na
północnej części nieba, potocznie postrzegana jako wóz, jego koła i złamany dyszel,
rzadziej także jako wół, wilk lub niedźwiedź. Wyróżniane (np. przez Serbów i Chorwatów)
gwiazdy w tym zbiorze to oprócz wołów także oracz i/lub pasterz.
Według wierzeń rosyjskich cały gwiazdozbiór ma przedstawiać wołu, konia lub łosia
chodzącego na uwięzi wokół osi świata Mosz Kul 2/38, ->Gwiazda Północna.
Słowiańskie nazwy tego gwiazdozbioru (podobnie jak germańskie i romańskie) odnoszą
się przede wszystkim do wozu i woźnicy: pol. wóz, wasąg, furmany; błrus. kol'asa; ukr.
viz; ros. voz, woźnica; bułg. kola; serb. i chorw. kola, furmani. Dodatkowo u Serbów i
Chorwatów funkcjonują także odnoszące się do wołów, u Bułgarów do niedźwiedzia
(mećka) oraz zbójów (chajduci), a w pd. Białorusi do czerpaka, miarki
(karec) Mosz Kul 1/38.
=
Ogpol. nazwa Wielki Wóz Etnl 1989 nii
s
119, Kup Astr 2:19, 241, nawiązująca do w y g l ą d u ma nazwy sy
nonimiczne: Wóz Kul MiW 437, Kup Astr 239, Szyf MiW 147, 151, Kup WiM 25, Glad Wiedz 53, Wisła 1900/468,
TN Krasiczyn 1985; Duży Wóz, Srogi 'wielki' WÓZ,
Wózek, Wbzik, Wozisko, Duże Wozisko Kup WiM 25, Kup Astr 239, KaJasa Kup Pol 83,
Kareta, Kareta z Dyszlem, Wasag Gład Wiedz 55, Wóz z Dyszla Kup Astr 239, Kup WiM
25, Woz z DyszJem Glad Wiedz 55, Wóz z Krzywym Dyszlem Glad wiedz 55, Kup Astr
239, Maćków Wóz z Krzywym Dyszlem, Wóz ze Złamanym Dyszlem, Dy-siel, Dysiel
Złamany Glad wiedz 55; utworzone od m i e j s c a występowania W.W.: Wóz na Niebie
Glad wiedz 55, Niebieski Wóz Kup WiM 25, Kup Astr 240, Wóz na Północy I Północny
Wóz Glad Wiedz 55; a n t r o p o m o r f i c z n e : Furman Glad
Wiedz 53, Sych SGKasz 1/288, Kup Astr 239; Duży Furman Kup Astr 240; Z O O m o r f i c z n e : Niedźwiedź
Kul MiW 437, Kup WiM 25, Kup Astr 240, Glad Wiedz 53, 59; Duży, Wielki
Niedźwiedź, Niedźwiedzica Kup Astr 240, Glad Wiedz 59, Wielka Niedźwiedzica Lud
1898/414; związane z w i e r z e n i a m i : Wózek Antychrysta, Lucypera 9; inne: Mleczny
Wóz (jako wynik kontaminacji nazw Mały, Wielki Wóz i Mleczna Droga) Kup WiM 25,
Kup Astr 239; Wóz, co ciągnie przy koniowi, Furmański Wóz (połączenie nazw Wóz i
Furman) Glad Wiedz 55.
+ W.W. i K o s i a r z e razem zachodzą w zimie Glad Wiedz 183, gdy ukazują się na
zachodzie, zwiastują lato Glad Wiedz 190.
<-> W. W. wchodzi w opozycje wielkości z -* M ał yrn W o z e m i czasu świecenia z -*
K o s i a r z a mi i -> B a b a m i.
X Według legend pochodzenie W.W. na niebie jest rezultatem kary: zaniepójście do
kościoła w święto Bożego Narodzenia 2-3 Bóg przeniósł woźnicę z końmi i wozem między
gwiazdy; ukarał furmana za jego za pychę 4; przeniósł między gwiazdy syna, który wiózł
swoją matkę-grzesznicę do piekła 5; na rozkaz Pana Jezusa Michał Archanioł zrzucił wóz
Lucypera z nieba 9. Według innych wierzeń W. W. to król i jego sześcioro dzieci,
umieszczeni na niebie przez Boga, gdy wóz im się złamał i.
.*• W W.W. wyróżnia się: c z t e r y gwiazdy Etnl 1989 Bilg 119, piąć gwiazd Kup Astr
241, Glad Wiedz 51, SZeŚĆ Kup Astr 241, S I e d e m TN Krasiczyn 1985, Gład Wiedz 51, OSiem lub
dwanaście gwiazd Gład Wiedz 51.
ińr Cztery gwiazdy to koła wozu, następne trzy to d y s z e l 2, 6, który jest złamany lub
skrzywiony 6-8. Jest on zwrócony w stronę wschodnią, a tylne koła wozu w stronę
zachodnią 2. Koła tworzą układ trapezowaty: W.W. zadnie koła ma syrzyj, u przodka
wązyj, dwa konie na przedzie, woźnica na samym przodku Glad Wiedz 51. Jedno z kół jest
wytrącone Kup Astr 240, naderwane 2, 4. Niekiedy wyodrębnia się konia
240
WIELKI WÓZ dokumentacja
MAŁY WÓZ eksplikacja _______ ___________ 241
(jednego lub dwa), woźnica (furman) Glad Wiedz 51, Kup Astr 241 i mały jeździec [gwiazda ta leży
nad trzecią gwiazdą dyszla] Glad Wiedz 57.
■ W.W. i d z i e od wschodu ku zachodowi i niejako cofa się tylnymi kolami
W kierunku ruchu 2, podob. Glad Wiedz 119, Wisła 1898/138.
♦ Michał Archanioł na rozkaz Pana Jezusa zrzucił W.W. z nieba i złamał mu
dyszel 9; na W.W. jeździł św. J e r z y K 7 Krak 29, św . E l i a s z Etnl 1989 nilg 122.
00 A W.W. widoczny jest nad horyzontem cały rok, lecz chodzi jedynie północną
Częścią nieba, na południe nie przychodzi Glad Wiedz 118, podob TN Krasiczyn
1985.
Utrwalają to nazwy: Północny Wóz, Wóz na północy.
Sporad. twierdzi się, że W.W. jest na śrvdku świata i kręci się na jednym miejscu Glad Wiedz 118;
jeździ po -»Drodze Mlecznej 10.
Po W.W. poznają Czas W nocy Etnl 1989 Bilg 120, Szyr MiW 151, Glad Wiedz 121, 152, 153,
183, 185, Kai Lim 41 i nad ranem Glad Wiedz 152; określają kierunek Etnl lssn nii
R
121, Kup
Astr 241, ZwłaSZCZa północny Glad Wiedz 154, 194.
Wieczorem W.W. jest na zachodzie Glad Wiedz 196, do północy obraca się na północ Glad Wiedz
188; o północy jest na północy Glad wiedz 196; po północy wykręca się na
wschód Glad Wiedz 121, 188, Kai Lim 41.
♦ W przysł. Jak widać Wóz, to siedlaku gotuj wóz, zbieraj z pola Glad Wiedz 197;
gdy w lecie widać W.W. na zachodzie, będzie d e s z c z Glad Wiedz 196.
DOKUMENTACJA
OPOWIEŚCI WIERZENIOWE I BAJKI
1 - Wielka Niedźwiedzica, a właściwie jak lud nazywa «Wóz» powstał w taki sposób: Na wielkim
wozie wiózł król swoją dziatwę i chciał ją zawieźć do nieba; w drodze, juz za chmurami, wóz się złamał
i dzieci rozsypał, ale Bóg nie puścił ich już na ziemię 1 w postaci gwiazd umieścił na niebie; razem
wszystkich dzieci było sześcioro, a ojciec siódmy. Wisła 1900/468.
2 - Najbardziej wpada ludziom w oko Wielki Wóz na niebie, który wprawdzie posuwa się
(pozornie) po niebie tak, jak wszystkie inne gwiazdy, od wschodu ku zachodowi, ale kola tylne ma
zwrócone w stronę zachodnią, a dyszel w stronę wschodnią, posuwa się też tylnemi kołami naprzód,
nie zaś dyszlem. Dlaczego cofa się tak, wyjaśnia następująca bajka. Jechoł parobek we święto Bożego
Narodzenia ze Żydami. W drodze zawodził kołem o piekło 1 musioł w tył cofać. Pon Bóg lak go ukoroł,
że ni móg dalej naprzód jechać, ani też cofać sic daleko w tył. I przeniós go na niebo, gdzie do dziś
dnia cofo się w tył. Wisła 1898/138.
3 - Furman (Woźnica) - gwiazda Wóz. O niej prawi, iż jakiś niezbożny woźnica jechał gdzieś w
sam dzień Bożego Narodzenia, zamiast iść do kościoła. I dlatego wóz mu się rozleciał i między
złowrogie przeniesiony gwiazdy. K 48 Ta-Rz 258.
4 - [Kiedyś na świecie było pełno zbójców. Pewien furman jeździł z mlekiem do miasta. By! on
bardzo pewny siebie. Chwalił się, że nie boi się jechać przez las, w którym są zbójcy. Może jechać
nawet przez piekło. Gdy podjechał pod piekło, zawadził o bramę tylnym kołem, koło oderwało się, a
mleko rozlało się. Pan Bóg ukarał furmana za jego pychę i przeniósł go na niebo, żeby ludzie
wiedzieli, iż Pan Bóg brzydzi się pychą. Od tego czasu widać jego wóz na niebie z naderwanym
kołem, a furmana koło dyszla jak poi konie. Panu Bogu żal było rozlanego mleka i też przeniósł je na
niebo. Jest to mleczna droga.] Sych SGKasz 1/288.
5 - Lud ruski i polski zna Wóz ze złamanym dyszlem - wskazuje jako taki konstelacyą Wielkiej
Niedźwiedzicy. [Na wozie tym bogobojny syn wiózł swoją matkę, wielką grzesznicę do pieklą.
Chrystys Pan postał anioła, aby zatrzyma! syna i pouczył, że dziecku nie przystoi
potępiać i sądzić rodziców. Syn pędząc ku piekłu uderzył dyszlem o róg pierwszej bramy i złamał go w
polowie. Potem zawstydzony przez anioła puścił konie i odbywaszy wraz z matką pokutę dostąpił
zbawienia.] Lud 1895/175, inne war. zob. Krz PBL nr 2457.
RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ
6 - Cztery gwiazdy tak jak Wóz jak ma kola, a trzy jest w przodzie tak, jak dyszel. No to nazywają
Wóz. To jest przeważnie na północy. TN Krasiczyn 1985, podob. Szyf MiW 151, Kup WiM 25, Kup Astr
241, Glad Wiedz 51, 55, 57, 119, TN Danachy 1984.
7-/1 jak jest Wóz dajmy na to, to ma cztery gwiazdy rozstawione i złamany dyszel. To sie nazywa
Wielki Wóz, bo jest i Wóz Mały. Etnl 1989 Bilg 119, podob. TN Krasiczyn 1985.
8 - Wielki Wóz śtyry gwiazdy kola, a trzy taki rządecek to dysiel zlomany. Glad Wiedz 51, podob.
Kup Astr 241.
9 - [Wielki Wóz] jest to wózek Antychrysta albo też Lucypera, którego Michał Archanioł na
rozkaz Pana Jezusa zrzucił z nieba i złamał mu dyszel. Glad Wiedz 58, podob. Glad Wiedz 55.
PISANA POEZJA CHŁOPSKA
10 - Stoi noc / na skraju wsi / i parasol wznosi, / a na niebie / srebrny kapłan / mszały
/ gwiazdom głosi, / Wielki Wóz / robotnic pełen / w Drogę Mleczną / skręcił. / Kapłan
modły / kończył świtem / i wieś rosą / święcił. [W. Sitkowski] Ad Złote 237.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 3/343-345; Glad Wiedz 118-123, 176-179; Kop SMit 349; Kup Astr 1958/5/239-241;
Kup Pol 82-87; Kup WiM 24-25; Mif Tok 1/116-118; N i e b r z e g o w s k a Stanisława, Gwiazdy w ludowym
językowym obrazie świata, [w:] JOS, s. 157-159; S n a r s k a Małgorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w
polszczyźme ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Szyf Trąd 56-57; Wort HofT
9/679-684.
-+BABY, DROGA MLECZNA, GWIAZDY, KOSIARZE, MAŁY WÓZ, NIEBO.
Stanisława Niebrzegowska
MAŁY WÓZ
Mały Wóz jest postrzegany w łączności z Wielkim Wozem i ujmowany w ramach „sceny
gospodarskiej" razem z Drogą Mleczną, Kosiarzami, Babami, Odbieraczkami.
= Oprócz nazwy Mały Wóz Glad wiedz 60, Kup Astr 241, na obszarze Polski występują inne: Wóz;
(na Pomorzu, Kujawach i w Poznańskiem) Wózik, Wózek, Mały Wozik, Mały Wózik Kup WiM 26, Kup
Pol 88, MaJeriJci Wóz Kup WiM 26, Kup Pol 87, Mniejszy Wóz Kup Pol 87, Mały Furman, sporad.
Mała Fura, Biedka (od bida 'wóz o dwóch kółkach') Kup Astr 242, Kup Pol 88, Niedźwiedź, Mały
Niedźwiedź,
Mała Niedźwiedzica Glad Wiedz 60, Kup Pol 88, Kup WiM 26.
® Ze względu na wielkość M.W. jest porównywany do -^Wielkiego Wozu -mówi się, że M.W. jest
do kartofli, a duży do siana Kup Pol 87. Wśród jego części wymienia się cztery kółka i dyszel Kup
WiM 25, który skierowany jest w górę Kup Astr 241. Najbardziej widoczną i najjaśniejszą z gwiazd
M.W. jest ->Gwiazda Północna Kup WiM 25. Dzięki tej gwieździe, znajdującej się zawsze w tym
samym miejscu, M.W. jest łatwo rozpoznawalny na niebie. Wśród gwiazd MW., w Krakowskiem
wyodrębniają również Warsztat św. Józefa Lud 1895/173 i 174.
242 _______________________ KOSIARZE - eksplikacja
KOSIARZE eksplikacja
243
A M.W. znajduje się zawsze n a północy Kup Pol 87, nad Wielkim Wozem Glad Wiedz 60.
BIBLIOGRAFIA: Glad Wiedz 60-67; Kup Astr 1958/5/239-241; Kup Pol 87-88; Kup WiM 25-26- Mif Tok
1/116-118.
-►GWIAZDY, GWIAZDA PÓŁNOCNA, WIELKI WÓZ.
Stanisława Niebrzegowska
KOSIARZE
Pas Oriona; Orion
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Pochodzenie. Wygląd. Ilość gwiazd. Czynności: ruch, świecenie.
Miejsce i czas. Przepowiednie.
Dokumentacja: Przysłowia. Legendy. Relacje potoczne. Bibliografia
W polskiej kulturze ludowej Orion jest postrzegany jako grupa trzech lub sześciu gwiazd
przypominających kosę lub koszących mężczyzn i współtworzy „gospodarski" obraz nieba (z Wielkim
i Małym Wozem, Drogą Mleczną, Babami, Odbieraczkami).
W t r a d y c y j n y c h kulturach gwiazdozbiór Oriona jest łączony z pewnymi wydarzeniami
mitycznymi lub zajęciami gospodarskimi. W mitologii g r e c k i e j Orion był myśliwym ugodzonym
za zalecanie się do Plejad (-^Baby) strzałą Artemidy i przez nią przemieniony w konstelację Grav Mit
140. Wedle innych wersji mitu, Orion zrodził się z moczu i dlatego „konstelacja Oriona przynosi
deszcz zarówno wtedy, gdy wschodzi, jak i wtedy, gdy zachodzi". Grav Mit 141.
W kulturze s ł o w i a ń s k i e j Orion był postrzegany w stałym układzie z Plejadami: razem idą
po niebie, na wiosnę razem przestają świecić, a po upływie określonego czasu znów pokazują się na
wschodzie Mosz Kul 2/34.
Najpowszechniejsza na terenie Słowiańszczyzny dla pasa Oriona (lub nawet całego Oriona) nazwa
została utworzona od nazwy kosy lub kosiarzy: Kosiarze (Białoruś, centralne Karpaty, Słowenia),
Kośniki (rdzenna Polska), Kosy (Czechy, pd-zach. Polska), Kosari (Ukraina, pd. Białoruś, Rosja). U
Serbów i Chorwatów funkcjonują nazwy śćapi, śtdpi, śtapci, śtapovi utworzone od śtap, śtapac 'kij,
kijek, prątek', w Bułgarii - nazwa „radło": rdlo, orało, ralica, rolnica MoszKul 2/37-38.
=
Nazwy najczęściej spotykane w Polsce mają podstawę socjomorficzną i odsyłają do realiów
wiejskich: n a r z ę d z i (ze względu na kształt i funkcje): Kosa; w Małopolsce i na Górnym Śląsku
Kosy Kup Poi mapa nr 8, Glad Wiedz 42; Sierp w pow. łęczyckim, Kosok w pow. raciborskim Glad
Wiedz 41-43, Kup WiM 27; ludzi używających tych narzędzi, ustawionych w szeregu: Kosiarze,
Kosarze Glad wiedz 34 - wsch. i centralna Polska; Kośniki- na Warmii i Mazurach, Mazowszu, w
Suwalskiem i pn. części Lubelszczyzny Kup Poi mapa nr 8, Kup Astr 234; Kosce, Koścowie, Koścy -
w niektórych okolicach Karpat, pd-wsch. Śląska i w woj. białostockim Glad Wiedz 43; Kosiorki Kup
WiM 27, Kosyniery Glad Wiedz 34; do 1 i c z b y g w i a z d najbardziej widocznych w tym
gwiazdozbiorze: Trzej Królowie (Mędrcy), Trójca - w pow. gorlickim;
Trójca Święta - w pow. raciborskim Glad Wiedz 49; Trzy Jutrzenki - w pow. gorlickim; Trzy gwiazdy
w kupie - w pow. Wieliczka Glad wiedz 49.
Inne nazwy to: Panny, Gwiazdy św. Wawrzyńca lub św. Wojciecha Glad Wiedz 50, Stajenka
Betlejemska Kai Lim 30-31.
+ K. i W i e l k i Wóz zachodzą razem w zimie Glad Wiedz 183; gdy ukazują się na zachodzie,
zwiastują lato Glad wiedz 190.
* Św. Izydor dopomagający ludziom w czasie klęski wraz z kosiarzami zamienia się w konstelację
2. Jest to drąg, którym Lucy per chciał uderzyć Pana Boga, a który przy uderzeniu w skałę zamienił się
w kosę Gal star 43.
® Swoim układem przypominają k o s ę 5 , 6 lub rząd k o s i a r z y 4, podob. Mosz Kul 2/37,
j e d y n k ę f>, laskę Glad Wiedz 188.
A Najczęściej dostrzega się t r z y gwiazdy (co zostało utrwalone w nazwach) 7,
Kup Astr 233, Kup WiM 26, Glad Wiedz 42-43, 48, 185, Mosz Kul 2/37; niekiedy Wymienia Się trzy
gwiazdy na kosę i trzy na kosisko Kup Astr 233; dwie kosy Red. Sarzyna 1984, trzy gwiazdy drugiej
kosy są mniejsze i ciemniejsze od pierwszych Mosz Kul 2/36.
■ Ruch. K. w s c h o d z ą , p o k a z u j ą s i ę jesienią Glad wiedz 98, 191, 195-196, a zachodzą
na Wojciecha, na wiosnę Glad wiedz 98, 185, 191, 195. K. idą krokiem jak gęsi Mosz Kul 2/31, zaraz
za slunkiem Szyf Trąd 55 czyli od wschodu ku zachodowi Glad wiedz 106; górą chodzą w grudniu i
styczniu Glad Wiedz 107, Mosz Kul 2/33, idą ku dołowi, gdy zbliża się wiosna Szyf Miw 150, Szyf
Trąd 55.
Ś w i e c e n i e . W jesieni K. ś w i e c ącałą noc Glad Wiedz 191; najbardziej i najdłużej
widoczne są w zimie Kup Astr 233.
A 00 K. zmieniają miejsce na niebie, przemieszczając się ze wschodu na zachód, zawsze idą za
-*Babami, za nimi z kolei idą -»Odbieraczki. W pieśni weselnej umieszczane wyżej'niż księżyc:
Wysoko miesiącek, jesce wyży kosy, Weźze Kasiu grzebień, rozcesaj mi włosy, ZWAK 1888/137.
Według pojawiania się K. na niebie, zajmowanego położenia, a następnie znikania, powszechnie
określano czas w c i ą g u d o b y oraz porę r o k u Szyf Trąd 54 i 55, Glad Wiedz 157, 158, 185, 189,
191, 194. Wskazują północ - gdy są w górze, na środku nieba lub najwyżej na niebie Glad Wiedz 184,
190, 195, gdy są na dwa chłopy nad stodołą Kul MiW 437, także gdy (w zimie) znajdują się na
południu Glad wiedz 185, 189, 192; godzinę trzecią - gdy w zimie są wysoko na niebie Glad wiedz
191; czwartą - są na chłopa Szyf MiW 149, na południu 3; piątą - są nisko nad ziemią Szyf MiW 149;
ósmą - są na wschodzie Glad Wiedz 192; dwunastą - są na północy Glad Wiedz 192. •
Jeśli idzie o cykl roczny, najczęściej mówi się, że gwiazdy te w lecie są zupełnie niewidoczne
Glad wiedz 98, 184, 185, 188-191, 194-196, Or L 1938/161; pojawiają się na niebie
pod koniec lata lub jesienią Glad Wiedz 102, 185, 189, 190, 192, 196, Kup Astr 233, Or L 1938/161;
na św. Jakuba wychodzi jedna laska Kos (gdy wyjdzie druga, zbliża się zima) Glad Wiedz 102, 188. W
połowie marca ukazują się na niebie o dwunastej w południe Kai Lim 39; w czerwcu - o szóstej rano
Kai Lim 39; w jesieni - z wieczora Glad wiedz 107, 191, przed północą Kai Lim 38; w polowie
września - o północy Kai Lim 39; tydzień po Jadwidze (16.X) wschodzą o w pół do szóstej wieczorem
Kai Lim 38; miesiąc przed Godami pokazują się około ósmej wieczór Glad Wiedz 153; w zimie
pokazują się z wieczora Glad
244 __________________________ KOSIARZE - dokumentacja
ODDIERACZKI - eksplikacja
245
Wiedz 191, Kai Lim 39. Idą ku wschodowi, gdy zbliża się zima, ku zachodowi - gdy ma
nastąpić lato Glad Wiedz 189 i 190.
4* Przepowiednie oparte były na widoczności K. Wczesną w i o s n ę i ciepło zapowiada zachód K. w dniu św.
Wojciecha (23.IV) - w przysł. IA. To samo przewidywano z zachodzenia K. w dniu (lub w wigilię) św. Andrzeja
(30.XI) ID.
Na podstawie czasu ich zachodzenia w dniu św. Wojciecha, w Krakowskiem przepowiadają także, jaki będzie
cały rok: jeżeli po północy w tym dniu zajdą wcześniej, będzie rok s u c h y , jeżeli później, będzie m o k r y K
7 Krak 33.
DOKUMENTACJA
PRZYSŁOWIA
IA - Nie zejdzie ciepła na ziemię rosa, póki się z słońcem nie zetknie kosa. K 48 Ta-Rz 259; war.: Nie będzie
cieplej rosy, dopóki na Św. Wojciecha (23.IV) nie zajdą wieczór kosy. Glad Wiedz 110; ... pokiela nie zajdą na
Wojciecha kosy. Mosz Kul 2/34; ... dopóki nie zejdą wieczór kosy Glad Wiedz 158; ... na mrok k"ośi. Kuc Mlp 40; Jak
zachodzą na zmrok kosy - to się spodziewaj cieplej rosy. Glad Wiedz 110; podob. Dopóty nie będzie wiosny, dopóki
nic zejdą na zmierzchu kosy. Glad Wiedz 110; Jak rano zejdą trzy kosy, to się ludzie spodziewają cieplej rosy. Glad
Wiedz 195.
IB - Jak na św. Jędrzeja (30.XI) wejdzie kosa - to na Wojciecha ciepła rosa. Glad Wiedz 184; war.: Jeżeli kosy
zajdą wczas wieczór w dzień św. Jędrzeja, będzie wczesna wiosna. K 7 Krak 33; podob. Jak dzień przed Andrzejem
zajdą kosy - to będzie wczesna wiosna, a jak po Andrzeju - to późna. Glad Wiedz 188.
LEGENDY
2 - [Gdy na ziemi panował wielki „pomór" po wojnie i umierali zwłaszcza ludzie starzy,
wówczas, św. Izydor - rolnik i oracz - porzucił swoje brony i pług i razem z dwoma innymi
robotnikami bezpłatnie stanął do kośby. Posilali się oni chlebem anielskim przynoszonym
przez aniołów. Pracujący kosiarze cudem boskim zostali przeniesieni między gwiazdy. Rów
nież brona i pług św. Izydora znajduje się na niebie. Pług zagłębiony jest w niwę niebieską
tak, jak na ziemi tkwił jedną częścią w skibie. Gdy niebo przybliży się do ziemi, będzie on
widoczny.] Lud 1895/172, ts. Krz PBL nr 2458.
RELACJE POTOCZNE
3 - Ja nawet tak pamiętam, jak moja mama opowiadali - nie było zegara ... I oni sie znali na gwiazdach, czyli
Kosiarze tak zwane były. I były Kosiarze na południu, tu prosto świeciły, to znak byl, że jest godzina czwarta po
pólnocku. Etnl 1989 Dilg 121.
4 - [A dlaczego te gwiazdy nazywały się Kosiarze? ] A bo takie te gwiazdy jakoś tam szli, tak jak Kosiarze, tak
u
o takie były, rzęda jakiegoś były. Ji
n
oni zawsze sic znali ten mój ojciec na tych gwiazdach. To "oni gadali ... ta i ta
godzina, już Kosiarze, gadajo, so. Etnl 1989 Bilg 119.
5 - No Kosiarze, bo to już wygląd kosy. Od tego nazwa powstała Kosiarze. Red Gorajec 1984.
6 - To tak samo wyglądajo jakby te gwiazdy so tak ułożone, prawda? Tak, w formie kosy, znowu, tak jak jedynki,
o! Takie po niebie. TN Krasiczyn 1985.
7 - No, Kosiarze. To so tak równo te Kosiarze, widać takie gwiazdy trzy większe, i to widać, to nazywają
Kosiarze. TN Krasiczyn 1985.
BIBLIOGRAFIA; Glad Wiedz 93-117, 160-176; Grav Mit 139-142; Kup Astr 1958/5/233-237; Kup Pol 88-94; Kup
WiM 26-27; Mif Tok 1/116-118; Mosz Kul 2/29-38; N i e b r z e g o w s k a Stanisława, Gwiazdy w ludowym
językowym obrazie świata, [w:] JOS, s. 157; S n a r s k a Małgorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w
polszczyźnie ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Szyf Trąd 53-55, 80; Wort Iloff
9/684-686.
-+BABY, GWIAZDY, NIEBO, ODB1ERACZKI, WIELKI WÓZ.
Stanisława Niebrzegowska
ODBIERACZKI
Miecz Oriona
Odbieraczki są łączone z Kosiarzami w „scenę gospodarską" nieba, którą współtworzą też: Droga Mleczna,
Wielki i Mały Wóz, Baby.
s
Na obszarze Polski poza nazwą Odbieraczki Szyf Trąd 54, Kul MiW 437, Kup Astr
233 i 234 funkcjonują liczne nazwy synonimiczne, związanych z ludowym wyobrażeniem
->nieba jako w i e l k i e g o p o 1 a, na którym pracują „niebiescy żeńcy": po męskich
„kosiarzach", idą kobiety „odbierające" zboże, „grabiące" kłosy i pomagające koszą
cym mężczyznom - Grabarki Szyf Trąd 54, Szyf MiW 149; w Ostródzkiem - Grabiarki
Kup WiM 26, Kup Astr 233, Glad Wiedz 35 i 36, Grabiarce Kup WiM 26, Kup Astr 233; W pOW.
żywieckim - Grabcze Glad Wiedz 35; Zbieraczki, Podbieraczki, Podbieracze Kup WiM 26, Kup Astr 233, Ubieraczki
Glad wiedz 35 i 36; w Żywieckiem Żniwiarki Kup Astr
234 i Znaczki Kup Pol 89; Zastępcę Kup Astr 233; Niesiarze Glad wiedz 35; Pomocniki,
Pumocnice zy Śniadaniem Kup Astr 234, Kucharki ze Śniadaniem Glad wiedz 35,
Kup Pol 90.
•*• ® O. to ( rz y (lub dwie) gwiazdy Glad Wiedz 35, Szyf Trąd 54, Kup WiM 26, Kup
Astr 233, które świecą r z ę d e m obok siebie Glad wiedz 35.
A O. zawsze znajdują się za K o s i a r z a m i Glad wiedz 35 i 36, Kup WiM 26, Kup Astr 233 i 234. W
porównaniu jednak z Kosiarzami są one mniejszej wielkości Kul MiW 437. O gwiazdach tych mówi się (na co
wskazują także nazwy: Niesiarze, Pumocnice zy Śniadaniem, Kucharki ze Śniadaniem), że przynoszą one Kosiarzom
śniadanie Glad
Wiedz 35 i 36.
W pow. sandomierskim za O. wyróżnia się gwiazdę zwaną Pieskiem Glad Wiedz 35.
-►BABY, GWIAZDY, KOSIARZE, NIEBO.
Stanisława Niebrzegowska
246 __________________________ BABY - eksplikacja
BABY eksplikacja
247
BABY
Plejady
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje. Kolekcje. Pochodzenie. Wygląd. Ilość. Czynności: ruch, świecenie.
Lokalizacja i czas. Wykorzystanie w rachubie czasu i określaniu stron świata. Przepowiednie. Dokumentacja:
Legendy. Podania. Bibliografia
W polskiej kulturze ludowej Plejady są postrzegane jako grupa siedmiu gwiazd, z których jedna
świeci jaśniej niż pozostałe. Ich powstanie legendy wiążą z zamianą grupy kobiet w gwiazdy za karę
(lub w nagrodę) przez Chrystusa.
Według mitologii g r e c k i e j Plejady były siedmioma córkami Atlasa, które po popełnieniu
samobójstwa (na wieść o śmierci sióstr Hyad), Zeus umieścił na niebie w postaci gwiazd. Według
innej wersji mitu Plejady byty kochankami bogów. Jedna z nich, Merope, zostawszy żoną Syzyfa,
wstydziła się związku ze śmiertelnikiem i dlatego dziś świeci słabiej na niebie Tok Mif 2/317, Kop
SMit 886. Wraz z matką Plejady stanowiły obiekt pożądania Oriona, który przez pięć lat ścigał je,
dopóki nie przemieniły się w gołębie (grec. pleiddes), widoczne na niebie jako konstelacja Tok Mif
2/317. Nazwa Plejad bywa wywodzona także od grec. plew 'płynę statkiem' i wiązana z czasem ich
świecenia na niebie, tj. od połowy maja do końca października, w porze
dobrej do Żeglugi Kemp Slnd 341, Grav Mit 142.
W wierzeniach I n d i a n Ameryki Północnej Plejady to tańczące święte, według
A b o r y g e n ó w australijskich - młode święte dziewczęta, dla L a p o ń c z y k ó w -grupa
wierzących. W P o l i n e z j i i P e r u uważano, że ta właśnie grupa gwiazd patronuje rolnictwu,
bowiem jej pojawienie się wiosną na niebie oznacza początek roku wegetacyjnego chev Dic 4/29.
W kulturze s ł o w i a ń s k i e j Plejady były wyróżniane jako grupa gwiazd, widoczna na niebie
od jesieni do wiosny Mosz Kul 2/34. Mają one bardzo różne nazwy: Baby, Babki (Czechy, Łużyce,
rdzenna Polska), Kura, Kwoka, Kwoczka (niekiedy rozszerzone przez dodanie określenia - z kurczętami
- Czechy, Słowacja, pd. Polska, polsko-ruskie pogranicze, Ukraina, rdzenna Bułgaria i Macedonia),
Sito, Rzeszoto (Białoruś) oraz Vołosozary, Visozary, Stożary, Sozar (Rosja), Stożari, Vlasi, Vlasci
(Bułgaria), Vlastovice (Słowenia) Mosz Kul 2/35-36.
Według wierzeń bułgarskich, okres niewidoczności Kwoki na niebie był wiązany z
wysiadywanim przez nią jaj Mosz Kul 2/468. Po fazie niewidoczności Kwoka strząsa z siebie puch i
robactwo na Ziemię, powodując tym samym choroby owiec, bydła i koni; dlatego należało wtedy
ukryć swoje zwierzęta domowe pod dachem Mosz Kul 2/179.
W języku polskim metaforycznie plejada oznacza grupę ludzi wybitnych, wyróżniających się w
określonej dziedzinie (Plejada aleksandryjska, Plejada karolińska) SJP
Saym 2/689, SJP Dor 6/462-163.
=
Najbardziej rozpowszechnione na obszarze Polski są nazwy o podstawie
s o c j o m o r f i c z n e j - Baby, Babki, znane w całej środkowej i zachodniej części
kraju Karl SGP 1/28, Szym SDom 22, Bąk Kramsk 92, K 8 Krak 303; sporad. też Baba Glad
Wiedz 24 pow Wadowice. Nazwy te wiązane są z widzeniem -mieba jako wielkiej łąki, koszonej
przez -^Kosiarzy, za którymi idą Baby 4. Rzadziej Babom nadawano nazwy Grabiarki, Grabiarze,
Zbieracze Kup Astr 239, utożsamiając je prawdopodobnie z -*Odbieraczkami.
Nazwy o podstawie z o o m o r f i c z n e j częste na południowym wschodzie Polski (pod
wpływem gwar ukraińskich) i Górnym Śląsku to: Kurki Glad wiedz 24, podob. Karl SGP 2/529,
Kwoczki Glad wiedz 3o; Kokoszki Or L 1938/160; Kurczęta, Kurczątka Glad wiedz 24-25, 30.
Przeważa jednak nazwa w l.p., co jest dowodem wyróżniania jednej, największej gwiazdy zbioru: Kura
Glad wiedz 19, 24, Kura (Kurka, Kwoka)
Z kurczętami Karl SGP 2/546, Kup Astr 237, Glad Wiedz 19, 24-25, 31; Kwoka Kai Lim 37, Glad Wiedz 24-25, 30,
189, Mosz Kul 2/35; Kwoczka Mosz Kul 2/35; Kaczka Kup Astr 239.
Do w y g l ą d u B. - bez szczególowszej charakterystyki - nawiązują też nazwy Gromadki Szyf
WiM 150, podob. Szyf Trąd 55, Kupka i Kupki Glad Wiedz 30-31, także Sito Glad Wiedz 19, 28, 30,
Sitko Glad Wiedz lg, 28. Nazwa ostatnia (powszechna także na Białorusi) wiąże się prawdopodobnie z
wierzeniami o ->gwiazdach jako otworach, przez które widać światło niebieskie Glad Wiedz 28.
Inne nazwy z motywacją mniej przejrzystą to: Panny, Babie Bajki, Spital, Wózek Dusz, Młodziki
Glad Wiedz 29-30, Siedem Braci, Plejady Kup WiM 27-28.
it B. to gwiazdozbiór 1, gwiazdy Or L 1938/160, K 7 Krak 32.
+ B. tworzą kolekcje z K o s i a r z a m i i s ł o ń c e m , bo idą razem w czerwcu Glad wiedz 185;
razem zachodzą na św. Wojciecha (23.IV) Glad wiedz 185.
x
Pochodzenie B. legendy etiologiczne wiążą: (a) z karą: Chrystus umieścił na niebie grono kobiet,
które zapytane o drogę, nie wskazały mu jej i; (b) z n a g r o d ą: za obdarowanie chlebem Chrystus
umieścił na niebie piekarkę i jej sześć córek: największa z gwiazd to kura, mniejsze kurczęta 2; (c) z
d a r e m : jest to kura podarowana Dzieciątku 3, podobnie jak -»Baran; (d) z p r z y g o d ą : Baby to
wysypane z wozu przez furmana kobiety, które teraz muszą chodzić pieszo Sych SGKasz i/io.
® U k ł a d g w i a z d . B. to k Up a (kupka) Kup Astr 237, Szyf WiM 150, Szyf Trąd 55;
gwiazdy w kupie Or L 1938/160, Kup Astr 237, Szyf WiM 150, Sz
y
r Trąd 55; skupienie gwiazd Kup
Astr 239; g r o m a d a (gromadka) małych gwiazd Or L 1938/160, podob. Glad Wiedz 31, Kup Astr
237, Kup WiM 27, Sz
y
r Trąd 55 z jedną większą na przodzie Glad Wiedz 31. Jedna z gwiazd jest duża,
a przy niej takie drobne Etnl 1989 Bilg 119, Kup Astr 237; kępka gwiazd Red. Jelna 1984.
Według niektórych przekazów, m a ł e i d r o b n e gwiazdy to kurczęta, a największa z nich -
kura Glad wiedz 31. Wygląd B. został utrwalony w nazwach (zob. wyżej). B. to gwiazdy małe Or L
1938/160.
A Ilość gwiazd składających się na zbiór nie jest dokładnie ustalona. Mówi się, że
jest ich duŻO naokoło siebie TN Krasiczyn 1985; pięć Glad Wiedz 31, 196, Kup Astr 237; SZeŚĆ Or L 1938/160,
Glad Wiedz 31; siedem 11, Glad Wiedz 31, Szyf Trąd 55, Or L 1938/160, Z których
jedna jest najjaśniejsza Kup Astr 237; więcej niż siedem Kup Astr 237; osiem Glad wiedz 31; dziewięć
Kup Astr 237; od sześciu do dziesięciu Kai Lim 37; z dziesięć w jednej gromadce, więcej jak dziesięć
Kup Astr 237; jedenaście Szyf Trąd 55, Kul MiW 437; a nawet - piętnaście
Kup Astr 237.
248
BADY eksplikacja
BABY - dokumentacja
249
■ R u c h. B. przypisuje się w tradycji ludowej właściwość poruszania się po niebie, choć spotyka
się też opinie, że B. nigdy nie zmieniają swego położenia Glad wiedz 98, zawsze stoją na środku nieba
Or L 1938/I6i; językowo utrwalony jest jednak pogląd przeciwny, że B. zmieniają swe położenie w
ciągu nocy Glad wiedz 190: ido drogo, którą słonko robzi Szyf Trąd 56, Glad Wiedz 193, tj. ze
wschodu na zachód Szyf wiM 150,
Glad Wiedz 194, Kai Lim 38| c h o d z ą kupami K 7 Krak 32. B. w s c h o d z ą Sych SGKasz 1/10,
wychodzą Glad Wiedz 189; w jesieni wschodzą o cztery godziny wcześniej niż Kosiarze Kai Lim 38;
z a c h o d z ą , giną, znikają, kończą się, gasną, kryją się Mosz Kul 2/33 zniżają się nad ranem Glad
Wiedz 196.
Ś w i e c e n i e . Jesienią i w zimie ś w i e c ą całą noc Glad wiedz 189, IUI; mc świecą w lecie
Glad Wiedz 189. Jedna z gwiazd (Kwoka) świeci najjaśniej Kup Astr 237. 0 okresie niewidoczności B.
na niebie mówi się: nie widać Bab, nie ma ich, nie świecą, kasik pójdą, idą razem ze słońcem, są
niewidoczne Glad wiedz 97.
A 00 B. znajdują się na niebie przed Kosiarzami Szyf WiM 150, Kosiarze pilnują się Babek Mosz
Kul 2/31, Glad wiedz 184; za Kosiarzami 4. Stoją na środku nieba Or L 1938/161. Pokazują się przy
końcu czerwca lub na początku lipca Glad Wiedz 104,
Kai Lim 39; W sierpniu Glad Wiedz 184, 191, W sierpniu lub We wrześniu Glad Wiedz 104;
jesienią Glad wiedz 185, 188, we wrześniu Glad wiedz 185, 190, w październiku Glad wiedz 190-191;
w październiku i listopadzie Glad Wiedz 104. W październiku widać je na wschodzie wieczorem Glad
Wiedz 108. W październiku w tydzień po św. Jadwidze (16.X) B. wschodzą w pół do szóstej
wieczorem Kai Lim 38. Jak widać B. to zbliża się zima Glad Wiedz 158. Od listopada do marca
widoczne są całą noc Szyf Trąd 56.
B. (wraz z Kosiarzami) znikają z nieba na św. Wojciecha (23.IV) Glad Wiedz 185,
W marCU Glad Wiedz 185, 190, W kwietniu Glad Wiedz 191; na wiosnę Glad Wiedz 191, 196, Szyf
WiM 150; znikają po św. Piotrze (29.VI) Glad wiedz 185. Znikają na łato Glad wiedz 185, 189-190: w
maju, czerwcu i lipcu B. są niewidoczne Glad wiedz 101, 184, bo wschodzą i zachodzą ze słońcem
Glad wiedz 101.
+ W y k o r z y s t a n i e w r a c h u b i e c z a s u i o k r e ś l a n i u s t r o n ś w i a t a .
Regularne pojawianie się i znikanie B. z nieba stało się podstawą obliczania czasu. Jesienią B. znajdują
się na wschodzie słońca Glad Wiedz 190. W grudniu wczesnym wieczorem świecą na
północno-wschodniej części nieba Glad wiedz 194, na południowo--wschodniej części nieba Glad
wiedz 192, na wschodzie Glad wiedz 191, 195, są w połowie nieba Glad Wiedz 195, na pięciu chłopów
od ziemi Glad Wiedz 190; o północy świecą na południu Glad Wiedz 192, 194, 196, na środku nieba
Glad wiedz 106, 190-191, 193, są wysoko Glad Wiedz 152, 184, 190,196; nad ranem świecą na
zachodniej stronie nieba Glad wiedz 194, na zachodzie Glad Wiedz 191, 193, 195-196, są na trzech
chłopów od ziemi Glad wiedz 190.
♦ Przepowiednie: w i o s n y : Baby w zorze zachodzą Glad Wiedz 157; zimy: zachodzą
pochmurno, wilgotną zimę znaczą; jeżeli pogodno zapadają, pogodną zimę, ale przykrą w mrozie
obiecują ZWAK 1882/196. Porzekadło gospodarskie: trzeba żyto siać, bo gromadki zeszli z nieba Szyf
Trąd 56.
DOKUMENTACJA
LEGENDY
1 - Baby to kobiety, które nie odpowiedziały Chrystusowi na pytanie o drogę.
Na niebie także są Baby. Chrystus chodził po świecie; przed chatą siedziały kobiety (baby) i
gawędząc zabawiały się ploteczkami o sąsiadach. Bóg zbliżył się do gromadki i zapytał o drogę; zajęte
swą gawędą, nie odpowiedziały Chrystusowi. Syn Bóg zapytał się raz, drugi, do piątego razu, ale one
wcale na to nic. zwracały uwagi i wciąż z sobą rozmawiały. Zniecierpliwiony Chrystus, bo mu się
śpieszyło, za karę cale grono kobiet umieścił na niebie i nazwał gwiazdozbiór ten Babami. Wisła
1900/468.
2 - Baby to piekarka z sześcioma córkami, które poczęstowały Chrystusa
chlebem.
O początku Plejad taka gadka: Chrystus przechodząc koło piekarza, posłał ucznia swego po dar
chleba, piekarz odmówił go, piekarka zaś z sześcioma córkami dala mu go tajemnie, i za to
przeniesioną jest na niebiosa, piekarz zaś zamieniony w kukułkę, i tak długo, jak kuka czy kuje ona z
wiosną (od Tiburtii do Johannis), widzialnemi są i Plejady na niebie. K 7 Krak 197.
3 - Kwoczka z kurczętami to dar pastuszka dla nowonarodzonego Jezusa.
Pows7.echnie też znaną jest pomiędzy wieśniakami gromada gwiazd, którą nazywają Kwoczka z
kurczętami. U Rusinów nazywa się Kuryczka. Ma to być podarunek od pastuszka ofiarowany przy
Narodzeniu Pańskim - następnie kwoczkę umieszczono pomiędzy gwiazdami na pamiątkę. Lud
1895/175.
PODANIA
4 - Baby za kosiarzami grabią siano niebieskie dla mającego się narodzić
Jezusa.
Tak było: najprzód poszły baby z grabiami, silą tego, zaczęły pogwarkę (rozmowę), jak zwyczajnie
niewiasty - co uszły dalej, cejco gadać do siebie. Niedaleko szli kosiarze z kosami na ramiączku i nic
nie mówiąc, wyminęli baby, ze ostały za niemi cedźkaj w tyle. Za kosiarzami jedzie furman wozem, ma
Ą konie w lejcu, w przoprzek, zadek i dyszel u wozu, widać to dobrze jak on ciągle kolami w tyl cofa, bo
mu niesporo jechać. - Ten furman woził po niebie św. Jerzego - a terez dostał nakaz, żeby zwieźć siano,
które kosiarze skoszą, a baby grabiami zgrabią, bo to sianko niebieskie, potrzebne będzie w Boże
Narodzenie dla nowo urodzonego Pana Jezusa. K 7 Krak 32, podob. Udz Krak 92.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 4/28-29; Glad Wiedz 93-117, 160-176; Grav Mit 141-142, 151, 195, 348, 420; Kup
Astr 1958/5/237-239; Kup Pol 94-101; Kup WiM 27-28; Mif Tok 1/116-118; Mosz Kul 2/29-38;
N i e b r z e g o w s k a Stanisława, Gwiazdy w ludowym językowym obrazie świata, [w:] JOS, s. 156-157; S n a r s
k a Małgorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w polszczyźnie ludowej, praca magisterska napisana w ZJP
UMCS, Lublin 1985; Szyr Trąd 55-56, 77, 80; Wort HofT 9/686-689.
-►GWIAZDY, KOSIARZE.
Stanisława Niebrzegowska
250
WAGA - eksplikacja
BARAN eksplikacja
251
KRZYŻ ŚWIĘTY
Łabędź
Grupa gwiazd zwana Krzyżem Świętym, nad którą znajdują się Niewiasty i Gwiazda św.
Jana, należy do gwiazd pasyjnych; przy tej grupie Droga Mleczna rozwidla się na dwa
szlaki Kai Lim 31. Do tej figury zalicza się pięć gwiazd drugiej wielkości, wierząc, że jest
ich znacznie więcej, lecz będą widoczne wtedy, gdy Syn Boży zasiądzie, aby sądzić ludzi i
krzyż ten weźmie do ręki jako berło Kai Lim :ii, 37-38. Czarownicy i „zatraceńcy" figury
krzyża z ziemi nie widzą Lud 1895/176.
-►GWIAZDY.
S.N.
KOŁO ŚWIĘTEJ KATARZYNY
Korona Północy
Według legendy w koło to została wpleciona św. Katarzyna i stoczona ze skalistej góry.
W czasie spadania z góry dzwona się popsuły tworząc odstępy (= szczerby). Najjaśniej Koło
św. Katarzyny świeci w listopadzie, w miesiącu, w którym męczenniczka weszła do nieba
Lud 1895/173.
-►GWIAZDY.
S.N.
WAGA
Grupa gwiazd przypominająca wagę; na jej szlakach ważone są dobre i złe uczynki po
śmierci. Według podania, bardzo bogaty człowiek wiózł na wozie bochenki chleba. W
drodze na targ spotkał go dziad i prosił o jałmużnę, ale nic od bogacza nie otrzymał. Droga
była wyboista i jeden z bochenków spadł z wozu, bogaczowi nie chciało się jednak zejść,
by podnieść chleb. Powiedział więc dziadowi, abywyciągnął sobie z błota ten chleb. Po
śmierci, w chwili „obrachunku" ze św. Michałem, gdy bogacz nie miał co położyć na wagę,
nadszedł ów dziad niosąc chleb, nie zabłocony, lecz świecący i położył go na wadze, dzięki
czemu bogacz dostąpił zbawienia Lud
1895/174.
BIBLIOGRAFIA: Kop SMit 349; Kop SSym 444.
-►GWIAZDY.
S.N.
SZNUREK Z GUZAMI
gwiazdozbiór Węża lub Smoka
Sznurek z guzami znany jest w Krakowskiem, Lubelskiem i Sandomierskiem. Według
legendy, Matka św. Piotra zesłana do piekła za grzechy, gdy dowiedziała się, że jej syn jest
klucznikiem do nieba, zaczęła prosić go o wybawienie. Św. Piotr wstawił się za matką u
Boga, wyprosił dla niej laskę i rzucił sznur, na którym zrobił węzły, aby mogła się po nich
łatwiej wspiąć. Inne dusze czepiały się matki Św. Piotra, by wraz z nią dostąpić zbawienia.
Ona oburzyła się, a szamocąc się i strząsając dusze przerwała sznur i wpadła jeszcze głębiej
w ogień piekielny, skąd żaden glos nie dochodzi. Przerwana część sznura wisi nadal na
niebie i widać go z guzami świecącymi
niby gwiazdy Lud 1895/176, nadto war.: Kra PBL nr 804.
-►GWIAZDY, OGIEŃ PIEKIELNY.
S.N.
SITO
gwiazdy Włosów Bereniki
Sito pochodzi od Trzech Króli. Sypali oni sitem owies koniom, a następnie zostawili je
Panu Jezusowi wraz z darami, które do niego włożyli. Sitem posługiwała się Matka Boska,
a po wniebowzięciu zawiesiła je między gwiazdami. Wcześniej Sito było znacznie większe,
ale czarci warząc napitek 'pierwszą wódkę', porwali je, aby „odwar" przecedzić. Wówczas
część sita spaliła się. Św. Marek tłukąc się po piekle odzyskał je z rąk szatańskich i zawiesił
Sito na dawnym miejscu Lud 1895/175, ts. Kra PBL nr 2456.
-►BARAN, GWIAZDY
S.N.
BARAN
gwiazdozbiór Barana
Według opowiadań ludowych jest to ten sam baran, którego pasterz Wojciech ofiarował
Dzieciątku. Pan Jezus umieścił podarek na niebie, podobnie jak otrzymaną od pasterzy
kokoszkę (->Baby) Kai Lim 30.
-►BABY, GWIAZDY, SITO.
S.N.
DROGA MLECZNA eksplikacja 253
DROGA MLECZNA
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Pochodzenie. Wygląd. Części. Czynności. Czas. Miejsce Przepowiednie.
Dokumentacja: Legendy. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Pisana poezja chłopska. Dibliografia.
W polskiej kulturze ludowej Droga Mleczna obrosła licznymi interpretacjami mitologicznymi,
które znalazły swój wyraz w różnorodnych nazwach oraz objaśniających je opowieściach
wierzeniowych.
W wyobrażeniach różnych ludów świata Droga Mleczna jest miejscem przejścia ze świata
ziemskiego do świata boskiego Herd Lek 33. Bywa porównywana do rzeki, drzewa, węża, śladów stóp,
rozlanego mleka i haftowanej szaty Mir Tok 1/116-117, chev Dic 1/403. Wierzy się, że jest drogą, po
której dusze zmarłych odchodzą w postaci ptaków ze świata ziemskiego w zaświaty lub drogą do
miejsc świętych chev nic 4/402-403. Jest też traktowana jako dźwigar nieba Chev Dic 4/402 lub
szczelina w sklepieniu niebieskim, przez którą widać niebiański ogień Herd Lek 33.
S ł o w i a n i e (na terenie Łużyc, rdzennej Polski, Białorusi, Polesia, Litwy) dają jej nazwy: ptasia,
gęsia, żurawia. Inaczej interpretują Drogę Mleczną Słowianie południowi, dla których Droga Mleczna
jest usypana słomianą sieczką lub sianem, które miały wypaść z worka niesionego (wiezionego) przez
złodzieja, kuma lub popa. Odpowiadające takiej interpretacji nazwy to: słoweń. kumowa slama, serb. i
chorw. kumovska slama, bułg. kumova(-e) slama (seno) lub popowa{-e) slama [serw). Trzeci typ nazw
słowiańskich wiąże Drogę Mleczną z wielkimi miastami: Droga do Rzymu, Krakowa, Częstochowy,
Poczajowa, Kijowa, Jerozolimy, Droga Batyja Mosz
Kul 2/39, Kup Astr 243, Kup Pol 105.
= Najprostsze, jednoczłonowe nazwy polskie - Droga; w Małopolsce i wsch. Mazowszu z
Podlasiem: Gościniec Glad Wiedz 77, Kup Astr 243, Mosz Kul 2/39; w pow. łukowskim: Trakt Glad
Wiedz 82 - są zwykle rozwijane w dwuczłonowe zestawienia, tworzone od:
(a) w y g l ą d u : Droga Mleczna, Biała Droga Glad Wiedz 85; Mleczny Gości
niec Glad Wiedz 84; Cesta Mleczna, Mleczny Pas Kup Astr 244; Jaśni Prag Glad
Wiedz 85;
(b) u m i e j s c o w i e n i a : Światło Niebieskie Glad wiedz 85; (wsch. Polska) Gościniec
przez/bez niebo Kup Astr 243; Zora po niebie (na niebie) Glad Wiedz 8.5;
(c) celu, którym w szczególności są: mieszkanie Boga i świętych Droga (Gościniec) do nieba
(po niebie, przez/bez niebo) Glad wiedz 79, Ku
P
Astr 243 i 244, Kup Pol 103, 106; Droga do raju,
Droga z raju do nieba, Droga do zbawienia, Wrota do nieba, Boże Wrota Glad Wiedz 79, Kup Pol
104; miejscowości biblijne -Droga do Egiptu Kup Astr 243, Kup Pol 105; Droga do Jerozolimy 19;
Jeruzalemska
Cesta GlaH wiedz Ri; Droga z Jeruzalem do Betleem Kup Astr 243; miejsca kultu -Droga do Rzymu
13, podob. Kup Pol 105, Mosz Kul 2/39; gościniec do Rzymu Lud 1900/66; (w centralnej Polsce)
Droga (Gościniec) do Częstochowy 13, Mosz Kul
2/39, Szym SDom 152, Glad Wiedz 77, 83, Kup Pol 105; Częstochowska Droga Szym SDom
1/152; Droga na Kalwarię (do Kalwarii) 13, podob Kup Pol 105; (śląsk.) Droga z Częstochowy na
Kalwarię, Droga do Piekar, Droga do św. Anny, Droga do Mogielnicy Glad Wiedz 83, Kup Pol 105;
Droga do Gietrzwałdu Szyf Miw 152; Droga ze Skępego do Częstochowy Kup Astr 243, Kup Pol 105;
duże miasta - (Warmia) Droga do Olsztina Szyf Miw 152; Gościniec na Warszawę Kup Pol 105, Droga
do Warszawy Glad Wiedz 83, Kup Astr 213, z/od Warszawy do Krakowa Kup Astr 243, Kup Pol 105;
Droga do Krakowa Mosz Kul 2/39, Glad Wiedz 83, Krakowski Gościniec 10, 25; Droga do Kępcyn
Glad Wiedz 83, Droga od Budapesztu na Warszawę, Gościniec od Krakowa do Łodzi Kup Pol 105;
(d) mitycznych i domniemanych u ż y t k o w n i k ó w - którymi są ciała niebieskie:
Droga Gwiazdowa, Droga Księżycowa, Droga Księżyca Glad Wiedz 85, Kup
Pol 106, Kup Astr 244, (pow. Nowy Larg) Droga Słoneczkowa Glad Wiedz 85; osoby
boskie i święte - Droga Boga Glad Wied?, 8i; Droga Pana Jezusa Glad Wiedz 8i;
(w Żywieckiem) Droga Matki Boskiej, Droga Świętych Kup Astr 244, Kup Pol 104,
Glad wiedz 81, Droga św. Jakuba Glad wiedz 81, Kup Pol 104; Gościniec św. Jakuba 24,
podob. Glad Wiedz 81, ZWAK 1889/77; Gościniec Św. WawrZyjlCa Glad Wiedz 81,
Kup
Pol 104; Droga św. Eliasza Kup Pol 104; dusze zmarłych - Droga Umarłych Kup Pol 104,
(Małopolska, Lubelskie) Droga Dusz 26, podob. Glad wiedz 81, Droga Dusz Umarłych 22, Droga
Dusz (Pokutujących) Kup Astr 244, Kup Pol 104, Droga Duchów Kup Poi 104, sssi 2/181; Droga
Przodków, Bohaterów sssi 2/181; ptaki
i zwierzęta: Droga Ptasia 4, podob. Kul MiW 437, Kup Astr 244, Mosz Kul 2/39, SSSI 2/181;
Droga Ptasza, Ptasięca Kup Astr 244, Kup Pol 103, Droga dla ptaków Kup Pol 103, Droga Gęsia
Kup Astr 244, Mosz Kul 2/39, Droga dla dzikich gęsi Kup Astr 244, Żurawia Mosz Kul 2/39, Droga
Zwierzęca, Droga Zwierząt Kup Astr 244, Kup Pol 103;
(e) p r z e p o w i e d n i p o g o d y : Droga Pogody (na pogodę, do pogody), Droga na deszcz,
Mroźna Droga Glad Wiedz 85;
(f) c z a s u : Nocna Droga Glad wiedz ar,; metaf. Wskazówka Czasu Nocnego
Glad Wiedz 85, 196;
(g) inne nazwy to Droga Krwawa 29; Pasmuga s; Mgławica, Smura (od 'mgła'
lub 'chmura') Kup Astr 244; Zopyra (Zapyra) (od 'chmura'), Strychy (Strych),
Strychy Jasno Czerwone, Strale, Pomoda (od pomloda 'chmurka, biały obłok'),
Pożoga Glad Wiedz 85; Droga Wojenna (jak NapoUin sed na rusk'iego) Kup Pol 107.
x
Pan Bóg wytyczył D.M. zbuntowanym aniołom i po niej strącił ich do piekła 15; słoneczkowa
matka tamtędy jeździła 1 został znak Glad wiedz 85 pow. Nowy Targ; Matka Boska przeszła po niebie i
został ślad w postaci D.M. 1, Glad Wiedz 81 pow. Wadowice; Furman (->Wielki Wóz) zawadził
kołem wozu o piekło i rozlał mleko, które Bóg przeniósł na niebo Sych SGKasz 288; D.M. na niebie
jest znakiem rzeki, która znajduje
Się pod ziemią Glad Wiedz 88.
® D.M. - kojarzona z m l e k i e m i jego bielą (zob. nazwy) -jest opisywana jako jasna wstęga
Glad Wiedz 88, pas (pasmo) gwiazd jasnych 10, 24, b i a ł a 3 (z białego
254
DROGA MLECZNA - eksplikacja
DROGA MLECZNA - dokumentacja
255
asfaltu 29), wyraźna 2 - zob. przepowiednie; s z e r o k a 29. W wierszu współczesnego poety
ludowego D.M. to szczelina pękniętego nieba 27. Postrzegana jako dużo, mnóstwo, miliardy małych i
drobnych gwiazd Glad wiedz 88; masa gziozdecek razem Szyf Trąd 51.
"fc D.M. jest pocięta pośrodku 19. Część D.M. rozwidla się Giad Wiedz 142 tworząc dwie połowy
(= dwie drogi) Etni 1989 Biig 120. Według niektórych wierzeń D.M. ma szesnaście rzędów, a ludzie
dostrzegają jedynie cztery rzędy 12. W D.M. wyróżniane jest ramię zimowe i letnie. Ramię zimowe
biegnie od wschodu na zachód - do Bramy Betlejemskiej (która znajduje się przy największym
zwężeniu D.M. 25), między Gwiazdą Betlejemską, Stajenką Betlejemską, Gwiazdami Trzech Króli i
Gwiazdą św. Szczepana. Ramię to jest nazywane Drogą Betlejemską (lub Drogą Zimową) u. Ramię
letnie D.M. rozwidla się na dwa szlaki przy św. Krzyżu i jest nazywane Drogą Jerozolimską 18,
-^gwiazdy.
■ D.M. k r ę c i się, gdy jest wiatr 12, 23; D.M. t r a c i s i ę 'znika z nieba' jak wielkich odpustów
nie ma 13 albo gdy aniołowie nie idą do Częstochowy 20.
00 Na podstawie położenia D.M. na niebie, wnioskuje się o czasie w ciągu doby: D.M. jest na
środku nieba o północy; na zachodniej stronie nieba - nad ranem; na wschodniej stronie - wieczorem
25; wysoko na niebie - w nocy, a nisko nad ziemią nad ranem 4. Jesienią nad ranem D.M. obniża się ku
południowi Giad wiedz 152,187. Zimą od września (rano) do marca (wieczór) część rozgałęziona
pasma D.M. nad horyzontem rozwidla się Glad Wiedz 142. Od marca (rano) do września (wieczór) łuk
D.M. odwraca
się Glad Wiedz 142.
A D.M. wiedzie w dwóch kierunkach Lud 1895/170: od wschodu na zimowy zachód
Glad Wiedz 141 i Z północy ku południowi 10, podob. Glad Wiedz 141, Szyf MiW 152, Red. Dereźnia
1984. Jeździ po niej -*Wielki Wóz 28, gwiazdy 29. Wzdłuż D.M. ptactwo leci do ciepłych
krajów Kul MiW 437, Glad Wiedz 78, Kup Pol 103, na wyraj i Z niego powraca Mosz Kul 2/39;
chodzą nią dzikie gęsi Kup Astr 244. Wierzy się, że jedna połowa D.M. prowadzi do nieba, druga do
piekła (w zatracenie) u, 19, 21, podob. MAAE 1908/132, po nich spieszą dusze zmarłych 19, 20, Kup
Astr 244 i 245, czyste idą do nieba 26, podob Giad wiedz 79, potępione do piekła wisia 1904/79.
Po D.M. chodzą: mieszkańcy niebiescy Glad wiedz 82; Bóg, Jezus Kup Astr 245; Pan Jezus z
krzyżem Glad wiedz 81; Matka Boska Kup Astr 243, 245, Giad wiedz 81; święci, św. Mikołaj 9, św.
Eliasz 16; codziennie idą po niej aniołowie i święci do Częstochowy 20. Po tej Drodze szli Żydzi z
Mojżeszem do Ziemi Obiecanej Kup Astr 245; Trzej Królowie do Betlejem Glad wiedz 82; Matka
Boska z Jezusem i św. Józefem uciekali do Egiptu Glad Wiedz 81. Po D.M. wstępowali w niebo Pan
Jezus i Matka Boska 21, Glad Wiedz 81; biskupi jeździli do Ojca Świętego Glad wiedz 83; D.M.
jeździła słoneczkowa matka Glad wiedz 85; Twardowski Kup Astr 245.
♦ Dobra p o g o d a będzie jeśli: D.M. jest obecna na niebie K 17 Lub 71, Giad wiedz 139, 184,
189, 192, Kup Astr 245; gwiaździsta, gęsta w lecie 5; bardzo jasna Giad wiedz 139; wyraźna Wisła
1902/441; mocno śfeci 6; jest na krzyż Glad wiedz 141; jasna w dzień Jakuba 3. D ł u ż s z ą
p o g o d ę zapowiada D.M. jasna 3; s u s z ę : D.M. mocno jasno 7; d e s z c z : D.M. słabo świeci 6;
jest za mgłą 7; d es z c z na drugi dzień - gdy widać
jedną drogę Glad wiedz 141 lub D.M. jest na krzyż Giad wiedz 88; b u r z ę na trzeci dzień: D.M.
widoczna na niebie Glad wiedz 195, wyraźna Glad Wiedz 139; mróz: D.M. widoczna w zimę, bystra,
jasno jo widać 8; p r z e m i a n y : D.M. na niebie lub wyraźna Giad wiedz 139; bystro świeci Glad
wiedz 196; m l e c z n y rok: D.M. wyraźna w Wigilię Bożego Narodzenia 2.
DOKUMENTACJA
LEGENDY
1 - [Po wniebowstąpieniu Pana Jezusa, Matka Boska została na ziemi i pomagała
biednym ludziom. Chodziła po świecie, często cierpiąc głód i chłód. Wtedy Pan Jezus polecił
Michałowi Archaniołowi utworzenie hufca aniołów-górali i zabranie Matki Boskiej do nieba.
Michał Archanioł wybrał się na ziemię z góralami. Aniołowie-górale wiedli Maryję przez góry
i skały, a on sam przyświecał wielką księżycową lampą, która mlecznym światłem zalała cały
świat między niebem a ziemią. Maryja szła między nimi prawie niewidzialna, jedynie z daleka
widniała blaskiem gwiazdy - Jutrzenki. W czasie drogi aniołowie zbierali do toreb płaskie
i drobne kamyczki, a gdy wreszcie stanęli na najwyższym szczycie, a droga do nieba była
jeszcze bardzo długa, zaczęli pod stopy Maryi ciskać kamyczki aż się z nich utworzył bity
gościniec. W świetle lampy księżycowej bieliła się ona w oddali jak mleczny pas. Gdy doszli
do nieba, wszystkie kamyczki przemieniły się w gwiazdy i do tej pory świeci ten gościniec
pośrodku błękitu - zwany mleczną drogą dlatego, że po niej przeszła Karmicielka Zbawiciela
ludzkości.] Zorza 1901/33/799.
RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ
2 - W wigilię Bożego Narodzenia gdy droga mleczna wyraźna, to rok będzie mleczny, a jak gwiazd
dużo, to jaj będzie dużo. Wisła 1900/465, podob. Kup Astr 245, Glad Wiedz 140.
3 - Gdy biała droga na niebie (droga Jakuba, tj. mleczna droga) jasna w dzień Jakuba (25 lipca),
pogoda pewna. ZWAK 1882/174; Droga mleczna, zwana gościńcem św. Jakuba, gdy jest jasna,
zapowiada dłuższą pogodę. ZWAK 1889/77, podob. Mosz Kul 2/50.
4 - Droga ptasia, no ta mlecna, to noco jest zidna wisoko, a jak na zranek idzie to nisko nad
ziemnio. Szyf MiW 152.
5 - Droga bez niebo jak jest taka gwiaździsta w lecie, gęsta, to tak wyglunda, jakby naprawdę
droga. To jo nazywajo ta droga. To ona wróży na pogodę zawsze. O - mówio -droga bez niebo, będzie
pogoda! Etnl 1989 Bilg 120.
6 - Jak mocno śfeci [Droga Mleczna] - pogoda, a słabo będzie deszcz. Szyf MiW 152.
7 - Jak mleczno drogę mocno jasno zidać, to będzie susza, a jak za mgłą to pluta. Szyf MiW 152.
8 - Mlecna droga, pasmuga muw'óm, jag mlecna droga jest bystra, jasno jo w'idać to
zapow'adajum mrus. Kup Astr 245.
9 - Ml'icno droga, aho gośćeńec tam śfeńći jeźjil'i, śj'enty M'iko]faj. Kup Astr 245.
10 - Krakowski gościniec - pasmo gwiazd jasnych i słabszych - ciągnie się od północy ku
południowi. Glad Wiedz 141 pow. Sandomierz.
11 - Gościniec szeroki z gwiazd prowadzi od wschodu na zimowy zachód. Glad Wiedz 141 pow.
Białystok.
12 - Mówili, że pierwy nie było ty drogi mleczny. Jak wiatr jest, to się tak kręci. Ta mlyczno droga
gwiazd 16 rzędów, a my widzimy Ą rzędy. Glad Wiedz 88 pow. Pszczyna.
13 - Droga ta wiedzie do tych wielkich odpustów do Częstochowy, na Kalwarię, do Rzymu; jak
tych wielkich odpustów nie ma, to się traci. Glad Wiedz 83 pow. Lubliniec.
14 - Jest to droga przecięta w środku: jedna polowa jej wiedzie do nieba, a druga do piekła. Glad
Wiedz 79 pow. Hrubieszów.
15 - Mlecna droga to je kumuś utorowana, ańoyov'e śe zbuntowafi i Pan Buk im droga wytyćuu 1
do p'ekya strąćiy, uńi tą drogą str\t
n
cerii byl'i do p'ekya i na znak je ta droga. Kup Astr 245, podob.
Glad Wiedz 82.
256 DROGA MLECZNA dokumentacja
DROGA MLECZNA dokumentacja _______________________ '^]_
16 - E'jas pśyjeje tom drogom na źem'e i beje trob'iu na sot, on tam jeźji po ty drodze oŚO)fam'i.
Kup Astr 245.
17 - Jedno ramię tego luku, przechodzące ponad nasz horyzont od wschodu ku zachodowi zimą,
nosiło nazwę «Drogi Betlejemskiej*. Zwano je też ((Drogą Zimową)). Nazwy te zyskało dlatego, że
przebiega od Bramy Niebieskiej między Gwiazdą Betlejemską (Kapella) a Stajenką Betlejemską
(Orion) i dalej między gwiazdami Trzech Króli (Kastor, Polluks, Porcjon) a Gwiazdą św. Szczepana
(Syriusz) ku horyzontowi dość równym szlakiem. Kai Lim 31.
18 - Natomiast drugie jej ramię luku, letnie, zwane ((Drogą Jerozolimską*), wiązano z gwiazdami
pasyjnymi... Ramię to rozwidla się przy Świętym Krzyżu na dwa szlaki, biegnące blisko siebie. Kai
Lim 31.
19 - Mleczna droga jest pociętą pośrodku, i jedna jej polowa wiedzie do raju, a druga do piekła. W
Chełmskiem zaś powiadają, że cala droga mleczna wiedzie zmarłych do nieba, a inni że jest to droga
do Jerozolimy. K 34 Chel 255.
20 - Mleczną drogą idą do Częstochowy codziennie anieli i święci, ile razy ją tylko widać na
niebie; w tych dniach jak jej nie widać, to i aniołowie do Częstochowy nie chodzą. Wisła 1900/465.
21 - Droga mleczna to gościniec do nieba prowadzący. I Zbawiciel szedł nim wstępując w niebo -
i Matkę Boską aniołowie wiedli tym gościńcem; zresztą każda dusza wstępuje na niego, gdy z chmur
zejdzie. Trzeba jednak wielkiej przezorności do tej pośmiertnej podróży, bo droga rozdziela się w dwa
kierunki, z tych jeden wiedzie w ((zatracenie)). Lud 1895/170,
podob. Lud 1900/66.
22 - Mleczna droga, to droga dusz umarłych, one po niej w kształcie ptaków krążą. Lud 1898/414.
23 - Na Śląsku obserwuje się łuk Drogi Mlecznej w związku z przepowiednią pogody: «Jak jest
na krzyż (to znaczy jak widać rozgałęziony łuk Drogi Mlecznej), to na drugi dzień padaD (Bukowiec
koło Jabłonkowa). Chcąc przy tym wyjaśnić to zjawisko mówią, że «jak wiatr jest, to nią tak kręci, tą
mleczną drogą)) Grzawa, pow. Pszczyna. Glad Wiedz 88.
24 - Szeroka świecąca pręga (mleczna droga), jakby wielki pas widniejący w pogodną noc przez
całe niebo, nazywana jest od dawnych czasów gościńcem św. Jakuba. Or L 1938/160.
25 - Gdy krakowski gościniec był na środku nieba, to północ, gdy przechylił się na stronę
zachodnią, to była późna pora, a gdy stal na wschodniej stronie, to było jeszcze wczas (wczesna pora)
(Dębiany pow. Sandomierz). Glad Wiedz 193.
26 - Drogą tą schodzą na Ziemię aniołowie z poselstwem do ludzi i przez nią prowadzą do nieba
dusze ludzi sprawiedliwych, którzy prowadzili życie zgodne z przykazaniami boskimi Stąd
wprowadzono drugą spotykaną w naszym powiecie [limanowskim] nazwę Galaktyki -«Droga Duszo.
Droga ta wiedzie do Bramy Niebieskiej, znajdującej się przy jej największym zwężeniu. Kai Lim 31.
PISANA POEZJA CHŁOPSKA
27 - lubię chodzić na łąki złote / w wieczory jasne / ... gdzie z mlecznej drogi - / szczeliny
pękniętego nieba - / wieczność kapie / wielkimi kroplami / sosnom na piersi / światom na głowy /
ludzie mówią: gwiazdy spadają / uczeni meteory / a my poeci że to wieczność kapie / otulona w ostatni
/ blask zorzy. Poc Poez 197.
28 - Stoi noc / na skraju wsi / i parasol wznosi, / a na niebie / srebrny kapłan / mszały / gwiazdom
głosi, / Wielki Wóz / robotnic pełen / w Drogę Mleczną / skręcił. / Kapłan modły / kończył świtem / i
wieś rosą / święcił. [W. Sitkowski] Ad Złote 237.
29 - Pośrodku nieba jest droga / szeroka, do szybkiej jazdy, / a na drodze po bokach / przeglądają
się gwiazdy. / Droga z białego asfaltu / niesłusznie nazwana Mleczną, / nocą bez przerwy, gwałtem, /
tą drogą gwiazdy jeżdżą. / A jeżdżą jak te szatany, / A w reflektorach pędzą. / Wiele gwiazd jest
pijanych. / Śmierć czyha na krawędzi. / Ech, głupia to zabawa,
/ Świeć się wam światłość wieczna, / Ta droga zwać się Krwawa / powinna, a me mleczna. [T.
Machnowski] Szcz Ant 496.
BIBLIOGRAFIA: Glad Wiedz 77-89,139-143, 176-179; Kup Astr 1958/5/243-245; Kup Pol 102-108; KpM» Mi. Tok
1/116-118; Mosz Kul 2/39-40; N i e b r z e g o w s k a Stan.s.awa G-mazdy ZZdwym jakowym obL,c i^ata, [w:] JOS,
s. 159-160; Szyf Trąd 58, 61-62, 77, 80; Wort Hof. 6/367-374.
-+GW1AZDY, NIEBO, WIELKI WÓZ
Stanisława Niebrzegowska