Bartminski Jerzy. Slownik stereotypow / Бартмінський Єжі. Словник народних стереотипів і символів

Подождите немного. Документ загружается.

178 ______________________ KSIĘŻYC - dokumentacja

KSIĘŻYC - dokumentacja _____________________________ 179

65 — Jak księżyc/miesiąc między gwiazdami, tak ukochana między dziewczę

tami.

Swiyci mi miesiącek miyndzy gwiozdeckami, Najladniyjso m

oja miyndzy dziyweckami. Mika

Oraw 51, war.: K 19 Kici 175; ... ja najuboższa między sirotami. Chód Śp 186, podob. K 25 Maz 19,

por. pieśni weselne.

66 - Chłopiec przysięga na księżyc i gwiazdy.

A boś ty mi raz przysięga! Na księżyc, na gwiazdy? Do to na taką przysięgę Uwierzyłby każdy. Kot

Rzesz 372; war.: A ja tobie podprzysięglem Na ... Kot Rzesz 318; Mam ja na świadectwo Miesiączek i

gwiazdy ... Piel Śl 2/577.

67 A - Tobie świeci miesiąc, a mnie świecą gwiazdy.

Tobie świeci miesiąc, a mnie świecą gwiazdy, ciebie kocha jeden, a rwne kocfia każdy. K 6 Krak

395, war.: ZWAK 1884/274, Chód Śp 186, Sad Podh 100, Piat Krak 299; ... a mnie lubi każdy. ZWAK 1888/146;

... ciebie kocha jedna, a mnie kocha każdy. K 6 Krak 483, LL 1960/2-3/78; ... Zem ja nieszczęśliwy, To

mi przyzna każdy. Pies Śl 1/394.

67 B - Przyświecał nam nieraz księżyc 1 gwiazdy także szeptały: „Nie wierz, dziewczyno, tym

słowom, Bo on ci będzie niestały." Nyr Kar 250.

67 C — Świeci miesiąc, świeci, gwiazdy pomagają / i gwiazdy jarzące.

a. Świeci miesiąc, świeci, gwiazdy pomagają, jeszcze moje oczki kochania me znają.

K 21 Rad 136, war.: Sob Lubus 24, K 6 Krak 429, TN Huta 1966, ZWAK 1891/110; ... Niedobrzy ci

ludzie, Co na mnie gadają. ZWAK 1891/82; ... Niescęśni ci ludzie, co "o mnie gadają. ZWAK

1891/84; ... Choć urody nie mam, chłopcy mię kochają. Lud 1903/226; ... majutku ..., ... Chm

Lub 59; Świecił mi miesiącek, gwiazdy pomagały, Jesce moje ocka kochania nie znały. ZWAK

1888/181.

b. świeci miesiąc, świeci i gwiazdy jarzące, Ciebie kocho jeden, a mnie dwa tysiące.

Or L 1927/170.

67 D - Świeci miesiąc (świeci), koło niego gwiazdy - wielu kocha jedną

dziewczynę.

Świeci miesiąc, świeci, wkoło niego gwiazdy, ciebie kocha jeden, a mnie kocha każdy. Sob Lubus

24, war.: MAAE 1898/85; ... Gdzie ja się obrócę, to mnie kocha każdy. K 6 Krak 429, LL 1960/2-3/63; ...

koło niego, oj, jakże ja tęsknię do Jasieńka mego. Piat Krak 157, podob K 42 Maz 72, K 6 Krak 483,

ZWAK 1878/111, ZWAK 1886/311, Chód Śp 186.

68 — Do miesiąca wędruje gwiazda, do chłopca - dziewczyna.

Wędruje, wędruje, gwiazda do miesiąca, i ja powędruję do swego tysiąca. Ol Pódl 23, war.: Piat

Krak 411.

69 A - świeci miesiączek, chmury zasłaniają - ludzie zabraniają młodym

miłości.

Ej, świeci mnie miesiącek, chmury zasłaniają, ej, chciałoby mnie dziewczę, ludzie rozmawiają, hu,

ha! K 45 Gór 470; war.: Świeciłby ..., Chciałbyk do dziewcyny, ludzie zabraniajo. LL 1957/1/45,

podob. Sad Podh 128.

69 B - Świeci miesiąc, świeci, koło niego chmura - kawaler ciura.

Swici miesiąc, świci, kolo niego chmura, bieda tez to bieda, ki z Wojtka jest ciura. Stoin Żyw 421;

... ej, ciężko to na sercu, jak kawaliyr ciura. Sad Podh 115.

70 - Miesiąc i gwiazdy - świadkami miłości.

a. Mam ja na świadectwo miesiącek i gwiazdy, o jakeś me kochał nockę i dzień każdy.

K 6 Krak 147.

b. Widzi miesiąc, widzą gwiazdy, Wieloch nocy nie spala, Jeno na cię pod okienkiem

Szczerem sercem czekała. Rog Śląsk 110, Pies Śl 1/406; war.: Wie to ..., wiedzą ..., Jak ja na twą

szczerą miłość W myślach moc budowała. Rog Śląsk 110, Pies Śl 1/424.

71 — Świeci miesiąc/miesiączek, (świeci) ...

a. świeci miesiąc, świeci, Wedle niego kolo, Gdzie ja się obrócę, Wszędzie mi wesoło. Pies Śl

1/123, war.: Stef WarmPś 1/58, Wisła 1899/539, LL 1964/1-2/65, Krzyż Kuj 1/141, Sob Lubus 24; ..., a

jy, wszytidzieć mi dziewczyna. Krzyż Kuj 1/141; ... wkoło jego kolo, ... K 42 Maz 227; ... Z nikim mi

nie jest tak, jak Z tobą wesoło. Lom Śląsk 383, podob. K 22 Łęcz 57, K 40 MazP 465,

Pies Śl 2/543, Lom Śląsk 398, Mika Oraw 51-52, ZWAK 1878/111, Stoin Żyw 224, ZWAK 1880/230, Chód

Śp 186, 274.

b. Świeci miesiąc, świeci, drobne gwiazdy wschodzą, cóż mnie po kochaniu, kiedy

ludzie szkodzą. K 6 Krak 429, war.: Pies Śl 1/395, podob. Święt Nadr 271, TN Latyczyn 1979.

c. Pięknie to jest wędrować, Gdy jest w polu kwiecie; Jeszcze piękniejszej miłować,

Jak miesiączek Świeci. Pies Śl 2/131, war.: ZWAK 1885/207, podob. Stoin Żyw 252, TN Rechta 1978/79.

d. Z tamte strony rzycki świeci się księżycek, który ładny chlopok, będzie mój mężycek.

K 44 Gór 312, war.: ZWAK 1886/270, podob. Pies Śl 1/392, K 20 Rad 222.

e. Ach Boże, mój Boże, na mój głupi rozum, Jżech nie chodziła za słoneczka do dom.

Jenoch jo chodziła po miesiączku w nocy, Ej, odwodzihć mnie smolarscy parobcy. Pies Śl 2/657,

war.: Pies Śl 1/487, 501 i 535, Pies Śl 2/656.

PIEŚNI ZBÓJNICKIE, ŻOŁNIERSKIE I PARTYZANCKIE

72 - Hej, zaświyć mi, miesióncku, ej, na syrokij drodze, ej, żebym sie naucyl, ej tyj zbójeckij

chodzę. Sad Podh 46, war.: MAAE 1898/96; ... wysoko, nie nisko, bo jo jadę na zbój, daleko, nie

blisko. Sad Podh 48.

73 - Wędrował księżyc złoty, napotkał ciemny las, w lesie kulomioty, a przy nich widział

nas. TN Rechta 1978.

74 - Smutna rzeka, księżyc w dal odpłynął, Srebrne gwiazdy spadły w ciemną toń; śpij,

dziecino, śpij żołnierski synu, Już niedługo obudzimy broń. Świr Pies 401; war.: ... księżyc po

niej pływa ... Świr Pies 402, 403, por. też Szew Niech 329, 461.

75 - Księżyc zaszedł już za lasem, We wsi gdzieś szczekają psy, A nie pomyśl sobie czasem, Ze do

innej spieszno mi. Szew Niech 344, war.: Świr Pies 354; ... schował się za chmury, W porcie gdzieś

muzyka brzmi ... Świr Pies 356.

76 — Miesiąc - ojcem, słońce — matką, gwiazdy - braćmi, zorze - siostrami

żołnierza.

Jak na niebie miesiąc jasny wzejdzie, żołnierzowi rodnym ojcem będzie ... Jak na niebie jasne

słońce wzejdzie, żołnierzowi rodna matka będzie ... Jak na niebie jasne gwiazdy wzejdą, żołnierzowi

rodni bracia będą ... Jak na niebie jasne żarzy wzejdą, żołnierzowi rodne siostry będą. K 18 Kieł 182.

PIEŚNI ŻARTOBLIWE I REFLEKSYJNE

77 - Świeć, miesiączku, świeć, Ale wiedz komu, Idą ci tam dwie dzieweczki Z karczmy do

domu. Pies Śl 1/143; war.: ... tym rozbarskim pacholikom, Gdy idą do domu. Pies Śl 1/308, podob.

LL 1958/2-3/72.

78 - Dwunastego października wyszła Łajka ze sputnika. Polska wszystkich wyprzedziła ji

Twardowskiego wystrzeliła. A Twardowski chłop morowy, zajął księżyc do połowy. TN Dobre

1977.

79 - Księżyc/gwiazdy przestały mi świecić.

a. Świecił mi miesiącek, świeciły mi gwiazdy, teraz mi nie świeci, cuduje się każdy.

K 44 Gór 352.

b. Komu miesiąc świeci, a mnie jest zakryty, komu los dogadza, a mnie nieużyty.

K 6 Krak 428.

80 - Zaświeć mi, miesiączku, między lasy. Już mie w tym Ustroniu nic nie cieszy. Pies Śl

1/291, podob. K 45 Gór 198.

BALLADY

81 A - Przy świetle/blasku księżyca kochankowie spotykają się.

W cichym chłodzie wieczora przy świetle księżyca, idą brzegiem jeziora młodzian i dziewczyna.

Stoin Żyw 112; war.: Raz pewnego wieczoru przy blasku ..., szli nad ... chłopiec i dziewica.

Piat Krak 105.

81 B - Przy świetle, księżyca nieszczęśliwi kochankowie topią się.

a. f jeszcze raz dziewczyna ku domu spojrzała, i przy świetle księżyca rodziców żegnała. Stoin

Żyw 113.

180 ______________________ KSIĘŻYC - dokumentacja

KSIĘŻYC - dokumentacja

181

b. Jest przez las ścieżeczka, szła sobie dzieweczka; drobnym krokiem kroczyła, księżycowa noc

była, gdy się utopić szła. TN Kolonia Galęzów 1979.

82 — Przy świetle/poświacie/blasku księżyca pojawiają się: a. duszo zmarłych

kochanków; b. zjawa samobójczyni, c. zmarła dziewczyna odwiedza kochanka.

a. Gdzie się ich [kochanków] wznosi mogiła, rosną dwie brzozy płaczące ... Tam,

przy księżyca poświacie dwa gołąbków przyłatywa, siada jak siostra przy bracie, dziobkami

się poglaskiwa. Widziano także na jawie, jak ten gołąb, gołębica, w niebo wzlatują w postawie

mdławej jak promyk księżyca. K 57 RuśC 605.

b. Usnył Jasiu na murawie, śniło mu się jak na jawie: przyleciała gołębica, znikła

przy blasku księżyca [umarła jego narzeczona] stoin Żyw 217, war.: Stoin żyw 215, 216, Pawi Mer

150, TN Jacnia 1964, TN Wymysłów 1980.

c. A gdy było o północy, o dwunastej godzinie, Przyszła milka k' milaczkowi, stanęła

u pościele. Miesiączek im krośnie świecił na tą daleką cestę, A oni się miłowali jako żynich

z niewiastą. Przyszedłam ja cię odwiedzić, a z sobą do grobu wziąść! Pies Śl 2/67.

PIEŚNI MARYJNE

83 - Maryja ozdobiona słońcem, księżycem, gwiazdami.

Z dwunastu gżozdów Koruna na głoże, Łodżano też w słońce, Kszenżyc pod nogamy. Stef WarmPś

2/89.

84-0 Maryja, Matko Boża, niech Ci świeci w maju zorza, Słońce, mtesioc, wszystkie gwiazdy,

Niech zobacy cłowiek każdy. LL 1957/2/20.

PIEŚNI SIEROCE

85 - Miesiąc - bratem, zorza - matką, gwiazdy - siostrami sieroty.

Matka mi zorza, Miesiąc mi jest miłym bratem, Gwiazdy szlązkie siostrami memi, 1 dosyć na tym.

ZWAK 1878/100.

PIEŚNI DZIADOWSKIE

86 - Miesiąc, słońce, gwiazdy, niebo a. plączą nad niedolą ludzi, b. boleją

z Chrystusem.

a. Posłuchajcie, proszę, pilnie, jak niebo plącze usilnie; miesiąc, słoiice i z gwiazdami

plącze, lituje nad nami. K 19 Kieł 141, war.: K 48 Ta-Rz 209.

b. Wysławiajmy Chrysta Pana, który starł śmierć i szatana, Alleluja, alleluja! Z tym

bolały, słońce, miesiąc, i stworzenia z Stwórcą cierpiąc. K 22 Łęcz 30.

87 — Bóg sposobi świat i zdobi go słońcem, księżycem, gwiazdami i planetami.

W tej wieży dał [poganin, Diaskorus, ojciec św. Barbary] wymalować, Bogi swoje

wyrysować, Słońce, księżyc z planetami, Rozmaitymi gwiazdami. Od tych [Św. Barbara] oczy

odwróciła, Ku niebu okiem patrzyła, Jako ten świat oświecają, Jasnością swą napełniają. Myśli, kto

ten świat sposobił, I gwiazdami przyozdobi, Kto nim rządzi i sprawuje, I kto nad nimi panuje. Nyr Kar

128.

88 - Święta Rodzina postrzegana jako trzy miesiące.

Usiedli se pod drzewem, dziecię zagrzewali, przytulając do siebie, w rączki mu chuchali. A

wtenczas zbójca idzie, ujrzał trzy miesiące, bardzo się uradował, myślał, ze tysiące. K 19 Kie] 137;

war. prozatorski wątku wprowadza trzy słońca. Bart Lub 188, por. opowieści wierz, nr 102.

PIEŚNI ZADUSZKOWE

89 - Księżyc, słońce, gwiazdy, woda, obłoki, góry, lasy nie chcą przyjąć grze

sznych dusz.

Idą, idą, duse płakające, Swemi rękami lamujące. ((Miesiąc, miesiąc [wcześniej wymienia się:

niebo, dalej: gwiazdy, wodę, obłoki, góry, lasy], przyjmijze nas, Bo się Jezus zaparł się nósli. A kiedy

was nie przyjmiemy, Bo od Boga przykaż mamy. ZWAK 1880/88; war.: Biel Kasz nr 35B: słońce,

miesiąc.

90 - Jak księżyc między gwiazdami, tak dusza w raju między braćmi i siostrami.

Ga [gdy] do raja przebiezimo [anioł 7, grzeszną duszą], wejtrzójd raja posadzyma, miza [między]

bratc, miza sostrarni, jako ksawiec [księżyc] miza gwiazdami. Biel Kasz nr 67B.

LISTY MIŁOSNE 91. Bo jak miesiąc świeci około północy,

ciebie przestać kochać nie jest w mojej mocy. LL 1972/1/55; podob. Bo jak miesiąc świeci i na niebie

gwiazdy, tak ja myślę o tobie, myślę ja w dzień każdy. LL 1972/1/53.

BAŚNIE

92 - Siłacz wydobywa słońce, księżyc i gwiazdę razem z trzema pannami

z podziemnego świata.

[„Starzec z mosiężną brodą" więzi w podziemnych pokojach trzy panny, z których jedna ma „na

ścianie" słońce, druga księżyc, trzecia gwiazdę. Siłacz Dydak, który moc zawdzięcza temu, że ssał

mleko matki przez 7 lat spuszcza się jamą w podziemia, zabija starca i wyciąga panny na świat, wydaje

je za mąż, oddaje im ich światła.] K 14 Poz 94-99.

DAJKI

93 - Chłop przedstawia diabłu księżyc a. jako swego brata g(w)oździarza,

b. jako miejsce, gdzie pracuje jego brat.

a. [Chłop mówi do diabla:] Jak ja ją [zaporę] cisnę, to ty już ij więcy nie dostaniesz,

bo widzisz, że ten co jest w niebie, miesiąc, to jest mój brat, a ón jest goździarzem; - to jak

ja ją cisnę, to ón ją weźnie na goździe (pociąć na gwoździe), to ij ty już nie dostaniesz. K 3

Kuj 179, war.: Sim ŚlOpol 76.

b. Chłop, który pożyczył od diabła pieniądze, wpatruje się w chmurę (księżyc)

powiadając, że tam jego stryj (brat, ojciec), kowal niebieski, który przedmioty żelazne

pochwyci. Diabeł wyrzuca chłopa w powietrze, ten zaś z wyrzuceniem diabla czeka na stryja

na księżycu. Krz PBL nr 1060.

94 - Pokorna sierota chwali słońce, miesiąc, mróz, wiatr i deszcz i dostaje

nagrodę; pyszna córka macochy - gani i zostaje ukarana.

[Pasierbica wygnana z domu przez macochę, przychodzi do chałupki, w której są: słońce, miesiąc,

mróz, wiatr i deszcz. Zapytana przez nich, który jest najładniejszy, odpowiada, że wszyscy są ładni.

Następnym razem macocha wysiała swoją córkę, która na to samo pytanie mówi:] Eh, wsyscy-ście

brzydki ~ mróz nazwala siwy, wicher nazwała świstak, desc lórny, miesiąc krzywy i blady, i tylko

słońce jesce dosyć ładne. K 21 Rad 190, war.: ZWAK 1885/66-67 Kieleckie, podob. Krz PBL nr 480B.

95 A - Dziewczyna poszukująca siedmiu braci zamienionych w kruki trafia

do domu księżyca (w cd. mrozu, wiatru) i prosi o pomoc.

[Dziewczyna udaje się na poszukiwanie braci zamienionych w kruki. Trafia do chałupy i prosi o

nocleg.] A tam była tylko taka stara babusia. Ta babusia powiedd: moje dziecko, cię nie mogę

nocować, bo mój syn jest miesiącem, i bardzo zly, toby cie tu rozdar(l). [Dziewczyna jednak zostaje i

odzywa się do miesiąca:] ... Kiedyś ty jes miesiąc, przecięć miesiąc w każde miejsce zaświci, to byś ty

powinien wiedzieć, gdzie moji bracia som. A ón powied: że ón też ni może w każde miejsce zaświecić,

bo gdy zamkną drzwi i okna, okienice, to już tam świcie ni może. [W cd. dziewczyna odwiedza dom

mrozu i wiatru.] K 14 Poz 19, por. Krz PBL nr 451.

95 B - Syn wysłany w świat rozmawia w domu księżyca z panem miesiączkiem o słońcu.

[Wdowa wysyła syna, by dowiedział się przyczyny wschodu i zachodu słońca. Syn odnajduje w

lesie chałupę, gdzie mieszka pan miesiączek z matką. Matka pomaga przybyszowi.] „Kiej mój syn

psyjdzie do chałupy, to cie zabije, bo "on jako miesiącek żywych nie ścierpi. Skryjze sie do ty kumory, a

beze dzwi szyćko "od mego sie dowieś." Wnetki zajzał do chałupy i syn, robi, robi nozdzami i pocuł

zaraz żywego cłowieka w doma i pyta sie matusi, co u ni robi żywa krew? Matka mu na to: Byl haw

ciek żywy i zmyk psed tobo! Pon miesiącek "uspokojil

xvaiiyz, x ^ uoKuineiitacja

KSIĘŻYC - dokumentacja

1.KJKJ

sie, zasidd do

objadu, zar za stu ludzi, a pił za pięćdziesięciu. Kiej sc dobze podjdd i podpił, psysiadła

do niego mać, pogłaskała syndcka pod brodę i pyta go sic, dlaczego słonko zachodzi i wschodzi?

Miesiącek na to wzescy: „Dyć na to wschodzi słonecko, coby te ludziska w stajali do roboty, a na to

zachodzi, coby miarcyli kiej ligać na spocynck." ZWAK 1892/84.

96 - Swoje wymiary i wygląd zmieniają: a. księżyc, b. razom z księżycom

królewski starzec.

a. Matka księżyca wiele od swego syna księżycowego doznała przykrości. Chciał on

bowiem mieć kożuch od zimna. Gdy mu uszyła duży, księżyczck zmalał, i kożuch byl mu za

długi; gdy mu go ścięła, młodzieniaszek nagle urósł i przykryć się nic mógł; matka wciąż

musiała obkrawać i doszłukowywać. K 15 Poz 4, podob. Kul Wiel 3/510.

b. [Kowal, który pracował u króla, zjawia się po zapłatę.] Jak przyszli do króla, to ten

król taki był siwiutki z długą białą brodą, taki staruszek jak grzybek, bo to było na skończenie

miesiąca, jak księżyca ubywało; a on na nowiu zawsze był młodziutki, a na skończeniu

miesiąca, jak się miesiączek kończył, to się w takiego staruszka-grzybka obracał. Hajd Nie 112.

97 A - Szlachcic Twardowski na kogucie wyprawia się na księżyc, skąd

wypędza go widłami chłop.

[Twardowski] dla spokoju i wytchnienia dosiadł w lipcową noc jarzębiatcgo kokota i wy-prawił się

wprost na blady, cichy miesiączek, który byl wtedy akurat na nowiu. Na świecie zapadł półmrok i

panowała wielka cisza. ... był już w pobliżu wystającego rogu miesiączka, więc chwycił się go i

próbował wleźć na niego. Ale, niestety, było to już niemożliwe, gdyż tam przebywał na pokucie chłop

pańszczyźniak, który z pogardą i podejrzliwością patrzał na panów gnębicieli. Gdy tylko zobaczył

opasłego szlachcica ... złapał widły i z całą siłą uderzył go w głowę. Twardowski głośno jęknął i z

głuchym krzykiem poleciał jak kamień w ciemną otchłań świata. Razem z nim ponoć odpadł też kawał

księżyca. Dek Sier 83-84, komentarze 58 i 59 nas. 287-288, war.: Etnl 1989 Bilg 114-115.

97 B - Pijany chłop podróżuje na księżyc na skrzydłach orła.

[Pijany Bartosz spotyka diabła i prosi go, aby go przewiózł na drugą stronę rzeki; pojawia się orzeł

i unosi go w powietrze.] „Oto księżyc niedaleko; musisz się na moment za róg uchwycić, aż sobie

trochę wytchnę". Nie chciałem na to przystać, bo mi się wcale nie podobało, że mam dyndać i nogami

w powietrzu przebierać jak wisielec; a do tego mam garścią chwytać za ten sierp błyszczący. Lecz

wiele ten z siebie zrobi, co musi; albowiem dolatując właśnie do samego miesiąca, tak się gwałtownie

otrząsnął, żem mimowolnie uchwycił za róg księżyca i zawisnąłem w powietrzu. ... Gdym go ...

pożegnał, obróciłem oczy moje na miesiąc, szukając zkąd jakiej pomocy: aż tu potężne chłopisko gnój z

kupy rozrzuca. [Bartosz próbuje wdać się w pogawędkę z chłopem.] Lecz ten niegodziwy mruk od

gnoju ... podniósłszy swoje widły do góry, gruchnął z całej siły w róg, za który się trzymałem. Róg się

naturalnie ukrychnął, a ja trzymając go w ręku, het znowu w podróż z powrotem. ... [Lecąc na ziemię

spotyka sznur dzikich gęsi.] „A zkąd to", zapytał [gąsior], „i dokąd tak spiesznie"? „Lecę sobie na

ziemię z miesiąca" odrzekłem ... K 14 Poz 145-147, podob. Kul Wiel 3/509.

98 - Skarb zostawiony pod opieką księżyca/diabla.

Bogacz zakopuje skarb, załatwia się na nim i poleca go pod opiekę księżycowi (diabłu): który

może pozwolić go odkopać temu tylko, kto zje ekskrement. Krz PBL nr 693.

99 - Słońce/księży c/drzewo świadkiem i mścicielem zbrodni.

Zbrodniarz zabija podróżnego, który przed śmiercią zapowiada mordercy, że słońce (księżyc,

drzewo etc.) jako jedyny świadek zbrodni kiedyś go pomści. Krz PBL nr 960.

100 — Przy świetle księżyca wychodzi z wody utopek, który szyje buty / kradnie

groch.

a. Dziadek nasi to zawsze powiadali, że jak słońce jest w dzień, a w nocy miesiącek

świeci, to utopek wyłazi ze stawu i szyje trzewiki, bo on też mo kobieta i dzieci i musi wszystko

robić, co by ta gospodarka szła. No i raz zaś w dzień było fajne słońce, a w nocy miesiącek

świecie! i dziadek nasz nos zawołali: - Dzieci, jak chcecie widzieć utopka, to migiem za mną.

Sim ŚlOpol 138, podob. Sim ŚlOpol 138, S im Gad 82.

b. [Co noc ktoś rozrzuca dziadkowi na łące siano] ... za chmurami ukazał sie

miesiączek. Co noc z wody jakiś synek wylozł, wypiął sie na kopka siana i zaczął wrzeszczeć.

- Świeć Róg, szyja but, jak uszyją, poda furt. ... Jak wom ten starzyk stanęli i tym kijem poświęconym

zdzielili, to myślol borok, iż go Pan Bóg piere. Upuścił wom but i wrzasnął: -Świeciłbyś a nie biłbyś. Sim

Gad 65, podob. ZWAK 1886/113, ZWAK 1887/17, Lud 1982/123 Lacko, por. Krz PBL nr 4061.

c. Niedaleko wody mioł Janos z Krośnice Niżne pikny groch, na flory chodziuł topielec.

Zastrzyg sie nań Janos z palicom, skruł się w grochu i ceko, a miesioncek świciul. Lo północy przysel

topielec i largo groch, a gado do miesioncka: Gignij (zaświeć), Rozieńku, gignij, będzie mi groch

łobrywać widnij. Baz Tatr 91.

PODANIA

101 - Przy świotlo księżyca można spotkać/zobaczyć: a. pokutujące dusze;

b. widma rycerzy; c. widmo króla Sobieskiego.

a. Ludzie mówią, ze tam [koło krzyża przy drodze] strasy. Dwa razy spotykałem

tam postać ludzkimi klęcąco, która się modliła. To było w miesiądzu styczniu. Mroźno było,

księżyc świeci ładnie, była godzina dwunasta. Przęsłem, ale nie oglądałem sie. Może to był

duch, który coś potrzebuje, modlitwę na wybawinia. LL 1960/1/48.

b. W każdą rocznicę bitwy, której dnia i miesiąca dobrze nie wiedzą, wstają oba wojska

[polskie i szwedzkie] z grobów i walczą aż do północy. ... Nawet jeśli noc księżycowa, widać

uganiających się za sobą rycerzy. Gdy kur zapieje, wszystko znika aż do przyszłego roku. Hajd

Nie 194-195.

c. [Król Sobieski za namową królowej sprzedał ludzi chanowi tatarskiemu. Żałując

swego czynu, wskoczył na koniu w jezioro.] Za to co nocy, zwłaszcza kiedy księżyc świeci,

wyjeżdża na koniu, ... a kiedy kur zapieje, wraca na dno odbywać długą pokutę. Hajd Nie

212-213.

OPOWIEŚCI WIERZENIOWE

102 - Trzy księżyce na niebie znakiem ocalenia dla Świętej Rodziny.

Podczas ucieczki do Jegiptu Maryja, Józef, Jezus stanęli w lesie i mieli być przez zbójców zabici;

zbój ujrzał trzy księżyce na niebie i puścił ich na wolność. K 7 Krak 17, por. pieśni dziadowskie nr 88.

103 - Dwunastu braci miestączfcóio/księżyców mieszka w odległej chacie.

a. Niektórzy ... opowiadają, że jest 12 braci miesiączków tak niby jak słoneczko

żyjących. Mieszkają oni w odległej od wsi chacie - i kto do nich trafi przypadkiem, a ognia

zażąda, (jakto czasem wypadnie w drodze o zimowej porze) a wszystkich razem braci z góry

po imieniu wywoła - to mu dadzą tyle srebrnych pieniędzy, że nie udźwignie. K 7 Krak 30,

nadto war : Krz PBL nr 480B.

b. Opowiadano też, że jest dwunastu braci księżyców, nazywanych w gwarze ludowej

((miesiączkami)). Imionami ich miały być nazwy miesięcy. Według opowiadań starych ludzi

mieli oni mieszkać na ziemi, gdzie stale palą duże ognisko i z niego biorą kolejno żarzącą się

głownię, która nie śmie się palić płomieniem i świecą nią na nocnym niebie. Kai Lim 19.

104 - Na księżycu widać: A. bliżej nieokreślone postacie ludzkie, B. ludzi,

ukaranych za pracę w święto / za kradzież, C. skrzypka/św. Jerzego grającego

na skrzypcach/harfie/lutni, D. obraz dwóch braci skłóconych / Kaina i Abla,

E. Twardowskiego / synów Twardowskiego, F. szwaczkę Sybillę, G. króla Wła

dysława Warneńczyka, H. górę.

104 A - Jak sie patrzy na księżyc, so takie plamy na księżycu. Takie cienie w podobie kształtów

dwóch jakisić ludzi takich, jak sie za ręce trzymajo. Etnl 1989 Bilg 114.

104 B - a. Wieśniacy powszechnie mniemają, że plamy na księżycu i słońcu wyobrażają chłopa i

jego żonę, gnój rozrzucających, których Pan Jezus tam przeniósł za karę, że poszli w niedzielę podczas

nabożeństwa gnój rozrzucać. K 14 Poz 146; To cienie chłopa i baby. ... Za karę tam siedzą ... że

pracowali w sam dzień Matki Boskiej Zagrzewnej. On w polu gnój rozrzucał, ona w chałupie masło

robiła. Dek Sier 82.

b. Plama na księżycu ma wyobrażać człowieka, który w niedzielę roztrząsał nawóz. Za karę

musi dotychczas roztrząsać nawóz na księżycu. Widły też są widoczne. Wisła 1894/723,

184 ______ KSIĘŻYC - dokumentacja

KSIĘŻYC dokumentacja

185

podob. K 15 Poz 5, Kul Wiel 3/509, K 3 Kuj 91, Wisła 1900/464, K 17 Lub 69, Wisła 1904/104, Kuch Pol 10,

Fisch Lud 162, Lud 1926/45; Jest to chtop (dwaj bracia), który pracował w Boże Narodzenie. ZWAK 1885/66

Kieleckie, Wisła 1904/79, Lud 1896/327, pracował w święto Lud 1926/45, Kup Pol 44, Bąk Kramsk 81, Szyf Trąd

44, Krz PBL nr 1150.

c. Ta bjatka tam chlib psiece, bo w śfento psiekla, to teraz za karę tam tak to robji.

Szyf Trąd 45, podob. Kup Pol 44, Kul MiW 436; To bjalka tam masło robzi. Szyf'Prąd 44, podob. Kup

Pol 44, Bąk Kramsk 81, Wisła 1900/464, Wisła 1904/79 Jędrzejów; kobieta została umieszczona na

księżycu i tam dalej pracuje na kołowrotku za karę, że w niedzielę przędła. Kul Wid 3/509.

d. Na miesiącku jest clowiek, chtóry za życio ukrod wiązkę grochówki. Za korę dźwigo

te wiązkę po śmierci na plecach. Jak sie dobrze na miesiącek przypatrzeć, to widać, jak idzie

skrzywiony i wiązkę niesie na plecach. Wisła 1898/138; jest tam taki chtop, to pęk chrustu na

plecach, ma z gałęzi, to ton łam ponoć za karę poszed. Szyf Trąd 44, podob Kup Po! 44, Kul

MiW 436.

e. Ten chłop, co tam jest, to łon w woli orze. Szyf Trąd 44, podob Kup Pol 44, Kul

MiW 436.

104 C - a. Na miesiączku (księżycu) jest skrzypek, który ciągle gra. Gdyby się kto w miesiączek wpatrzył, a

skrzypkowi wtenczas pękła struna, to człowiekowi oko wyskoczy; dlatego też nie wolno się wpatrywać w miesiączek.

ZWAK 1886/108 Ropczyckie; plamy na księżycu tworzą jakoby obraz człowieka grającego na harfie. Kul Wiel

3/510.

b. Na księżycu znajduje się św. Jerzy, który tam gra na skrzypcach. ZWAK 1887/3 pow.

olkuski, podob. Kup Pol 44, K 19 Kieł 196, K 48 Ta-Rz 258, K 7 Krak 29, Udz Krak 92, Wisła 1893/113;

[Sw. Jerzy obronił dziewicę przed pożarciem przez smoka] Odtąd św. Jerzy mieszka na

miesiączku [który, jako swoją własność odstąpiła mu Matka Boska], i ku czci Boskiej gra na

lutni. Można go widzieć osobliwie na widku (na pełni) jak gra, przy stoliczku siedzący, tylko

niedobrze jest w to patzyć; bo jakby św. Jerzemu nagle pękła struna w lutni, toby narazie

(wówczas) patrząc do miesiączka mógł oślepnąć; lepiej unikać tego i przestrzegać dzieci małe,

Żeby tego nie robiły. K 7 Krak 29-30, podob. Kuch Pol 10, 13, Lud 1926/48, Lud 1908/69, Kai Lim 20,

Fisch Lud 162, Dzik Klech 209, Krz PBL nr 1150A.

c. Gdy sie święty Jerzy dostoł do nieba, bardzo był ciekawy, jak tez to pieron wyglądo.

Tdoł mu Pon Jezus, że zobocył ucho pierunowe, a ono było tak jasne, ze ze strachu święty

Jirzy skocył i wpod do miesiącka i tam juz został. Od tego casu tam mu bardzo smutno, więc

lobie na skrzypeckach przygrywa. Gdyby sie chto zbyt długo w miesiącek wpatrywoł, loby sie

strona od skrzypek świętemu Jerzemu urwała i patrzący ociemniałby. Wisła 1898/137, podob.

Kuch Pol 14, Lud 1908/68 Nowy Targ, Lud 1926/49, ZWAK 1886/108, Or L 1938/160.

104 D - a. A na księżycu to je postać ludzka z lego przypadku: W Boże Narodzenie poszło dwa braci trzość słomę

dla bydła, i rozjedłi sie bardzeńko, że jich ociec wygnał do tyj roboty, i zaczeny sie bić widiami, tak jeden drugiego

przebił i podrzucił w gore widłami, a on zaleciał aże do księżyca i tam juże ostanie do dnia sodnego. Wisła 1903/96.

b. [Brat postanowił zabić brata.] Gdy obaj przyjechali po snopy, uderzył widłami

starszego brata i zabił go. Bóg wnet zniweczył całe zbrodniarza gospodarstwo, a samego wtrącił

żywcem do piekła. Aby zaś ludziom widok tej wielkij zbrodni ciągle przypominał i odwodził

ich od podobnej, sam swoją ręką na księżycu obraz pomieniony nakreślił. ... Księżyc stał się

miejscem kary i pokuty. Lud 1926/45, podob. Kuch Pol 10, Wisła 1902/441, Lud 1926/45, Krz PBL

nr 1150.

c. No, dawno, to starzy ludzie to twierdzili, że to Kain zabił Abla, to tam chodziło

o te ofiarę ... potem Kain nie miał miejsca, za to, żebrata zabił i tak niektórzy mówili, że

o, widać Kaina, jak dobija Abla. Etnl 1989 Bilg 114, podob. TN Zamch 1984, TN Krasiczyn 1985; Na

księżycu widać, jak Kain trzyma na widiach Abla, brata swego, którnego zabił, a nogi i ręce

ma roztapyrzone. Wisła 1901/80, podob. K 34 Cheł 254; Kain z palką nad leżącym Ablem. ZWAK

1889/77, podob. Lud 1895/171.

104 E — a. A tak gadajo, że na księżycu, że to Twardowski. To wiem, że "oczy, nos, tak jakby głowa człowieka.

Etnl 1989 Bilg 115, podob. TN Łazory 1984, TN Smólsko Duże 1984, TN Banachy 1984, TN Krasiczyn 1985, Kup

Pol 44. W bocheńskiem powiecie lud zamiast Kaina i Abla, mieści na księżycu czarownika Twardowskiego. Szatan

musiał go tam porzucić, chociaż do

pieklą miał być porwany Twardowski bowiem począł śpiewać godzinki, a śpiewaniem tern osłabił moc złego ducha.

Na księżycu Twardowski pokutować będzie do sądnego dnia. Lud 1895/171, podob. Lud 1926/49-50, Kai Lim 20,

Kuch Pol 14, Fisch Lud 162, Wisła 1891/628, Etnl 1989 Bilg 115.

b. Na księżycu widać tam dwóch ... braciów jest. Przeklęte oni, obydwaj, jeden z drugim siedzo. To mówio,

ze syny Pana Twardowskiego. Czap Mat 109-110.

104 F - Na księżycu siedzi prządka albo szwaczka, która tka śnieżnobiałe cienkie nici, spadające przy końcu lata

na ziemię. Kuch Pol 11, podob. Lud 1926/46; W Polsce i na Morawach mniemają, iż na księżycu siedzi (Sybilla)

Sibelija, szyjąc koszule. Każdego dnia zrobi jeden ścieg; gdy ukończy szycie, nastanie sądny dzień. Kuch Pol 11,

podob. Lud 1926/46.

104 G Jest podanie w Wielkopolsce, że gdy w sławnej klęsce pod Warną (r. 1444) Antychryst ciała poległych

Turków wskrzeszał obracając ich twarze ku światłu księżyca, wróżbici polscy ujrzeć mieli oblicze poległego króla

Władysława, którego ciało zniknęło w czasie rzezi, na tarczy księżyca, a rycerze polscy wiedząc, że król z góry na

nich patrzy, odemścić go chcieli i cudów waleczności dokazywali. K 15 Poz 4-5, podob. Hajd Nie 206-207, Lud

1926/46, Kuch Pol 11, Fisch Lud 162.

104 H - Księżycowa góra, bo zawse je taki umlaskany, ucesany, gładko, tak sie na niem

wszystko świeci, jak księżycowa góra sie świeci. Mówią, ze na księżycu jest taka góra i ta

góra świeci sie od księżyca, od ty jasności. Wisła 1896/726, podob. Czap Mat 110.

ANEGDOTY

105 - Miesiąc/ser rzekomo utopiony w studni.

a. Dziewczyna czerpała w wieczór wodę ze studni i zobaczyła księżyc w wodzie.

Narobiła krzyku, że miesiąc się utopii i nie będzie już im świecił w nocy. Zbiegli się sąsiedzi,

patrzą - miesiąc w studni! Spuszczają mu tedy wiadro na ratunek. Wtym dźwignia od wiadra

uderzyła dziewczynę w brodę tam mocno, że w tej chwili ujrzała miesiąc i gwiazdy na

błękicie. Uradowana krzyknęła, że miesiąc już wyratowany. Stojący obok spojrzeli na niebo:

rzeczywiście miesiąc świeci wesoły; uradowani jego ocaleniem powrócili do domów. Wisła

1901/484.

b. Głupcy spostrzegają w studni odbicie księżyca, zabijają krowę, sądząc, że wypiła

go z wodą, albo spuszczają się, by wydobyć go. Krz PBL nr 1335.

c. Lis je skradziony placek na brzegu rzeki, zapytany przez wilka o pochodzenie

zdobyczy, radzi mu, by pił wodę, to z nią wypije również placek, tj. odbijający się w niej

księżyc. Krz PBL nr 11, podob. K 8 Krak 234, Cisz Krak 309-310.

d. Ziecór niesiąc śweciul i pośli po wodę. I niesiąc śweciul tak, ze w studni było biało

i móhili, co to ser je w studni. LL 1959/3-4/78.

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ

106 - Księżyc - synem słońca.

A księżyc, śliczny miesiączek, to syn słońca, które, gdy śpi i odpoczywa po ciężkiej całodziennej pracy, zostawia

go nam, aby człowiek nie był napastowanym od strachów nocnych. Wisła 1890/110.

107 - Nie należy siać przy dwóch światłach (słońcu i księżycu): a. zboża;

b. pszenicy; c. pszenicy i tatarki, d. lnu.

a. Nie siano zboża, gdy na niebie były dwa światła: słońce i księżyc, bo się zboże

„ześnici". Wit Baj 154, podob. Lud 1897/141, Or L 1936/150, Szyf Trąd 43, Gaj Rozw 97; Jak jest na

przykład jesienio, jest dwa świateł my nazywamy, czyli księżyc i słońce w dzień, no to sie

nie siało pszenicy, że będzie sie zaśnicać, że nie będzie dorodne, to już tak, żeby siać, żeby

nie łapało światło jedno drugiego. Etnl 1989 Bilg 111.

b. Nie siać pszenicy kiedy dwa światła są na niebie, to jest słońce i księżyc, żeby nie

murzyła czyli śniedzią się nie pokrywała. K 3 Kuj 93, podob K 51 Sa-Kr 73, Or L 1935/158; Nie

należy siać pszenicy przy dwóch światłach razem (tj. gdy księżyc w dzień świeci), bo się nie

urodzi. Więc siać trzeba albo przy księżycu (w nocy), albo gdy ten zaszedł równo ze dniem.

186 _______________________ KSIĘŻYC - dokumentacja

NÓW cksplikacja

187

K 3 Kuj 93-94; Gospodarz nie sieje pszenicy, gdy świeci stonce i księżyc, bo się będzie pszenica

świeciła (będzie rzadka). ZWAK 1886/106.

c. Przy siewie pszenicy i tatarki należało zwrócić uwagę, aby na niebie nie byto dwóch

świateł równocześnie (tzn. słońca i księżyca, czyli w okresie nowiu), „bo wtedy pszenicę

przypadała bardzo śnić, a tatarkę przypalało". Gaj Rozw 97.

d. Jak lny siali, to jak było sionce ji miesiąc na niebie w dzień, to już nie siali, bo

mówio, że sie wyśnici ... pszenica, ... bo takie czarne kioski były. Ni było ziarna ... To to

mówio, że jak dwa świateł było na niebie, słonce "o, ji miesiąc, to już ludzie to uważali. Etnl

1989 Bilg Ul.

108 - Po promieniach księżyca opowiadają, iż widziano wysoko wyłażących lunatyków

czyli ludzi przez sen chodzących, którzy wtenczas sami nie wiedzą co czynią. ... mówią, że

aby tylko promień księżycowy uderzył na lunatyka, natychmiast on się podnosi i bezczynnie

biega. Mówią, że widziano jak lunatyk po promieniu księżyca wylazł na szczyt lub na wieżę

kościoła. Przesądy te na tyle wpływają na uprzedzone umysły matek, że starannie ochraniają

małe śpiące dzieci, aby na nich promienie księżyca nie dochodziły. K 17 Lub 69.

PISANA POEZJA CHŁOPSKA

109 - Słońce i księżyc - dwaj świetlani bracia, Gwiazdy - promienne siostrzyczki. [A.

Zacharowa-Wnękowa] Szcz Ant 836.

110 - Witam cię, witam, miesiączku drogi / Góry i ścieżki oświetlasz ubogim. / Witam cię, witam,

miesiączku trwały / Ty nam oświetlasz pola i skały. / Witam cię, witam, miesiączku miły / Ty oświetlasz

wszystkie mogiły. Grzeg Wier 21.

111 - rosy świecą nad równiną / i księżyc wychodzi olbrzymi / toczy się kolcm po niebie / ziarnka

liczy / uśmiechnięty marzy o chlebie ... [S. Cebulski] Szcz Ant 234

112 - Czekają na szczęście / z chłopcami chodzące, / miłe im zanieście, / milsze nocne słońce. [S.

Chojnowski] Szcz Ant 255.

113 - Sufit - / to nieba kopula, / ściany - / to cztery strony świata. / W nocy księżyc, / a w dzień

słońce /jest mi żarówką / i taka jest moja chata. [M. S. Karczmarczyk] Szcz Ant 401.

BIBLIOGRAFIA: B o j a r k ó w n a E., Przyczynki do „mitologii" księżycowej, „Wiadomości Ludoznawcze", R.

3, 1934, z. 1, s. 26-27; B u d z i s z e w s k a Wanda, Dwie kultowe nazwy księżyca u Słowian, [w:] JOS, s.

223-230; B a b i n i c z - W i t u c k a J . , Wiedza ludowa i wierzenia o księżycu, czyli tradycyjny i współczesny

lunearyzm (na marginesie badań kultury duchowej Lubelszczyzny), [w:] Z zagadnień kultury ludowej, Lublin 1981, s.

50-62; B r o z o v i c D., Klassifikacija nazuanij luny v jazykach Europy, [w:] OLA, Mat. i issledouanija 1984, s.

9-23; Chev Dic 3/154-162; De Vries Dic 326-328, 369, Duf SNT 358; Duf STB 315-317; For Sym 97-101; Gamlv

Ind 684; Giey Mit 138-140; Ilerd Lek 78; IvTop Slav 133-137; K a m o l a Maria, Konotacja semantyczna nazw

księżyca w polszczyźnie ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Kop SMit 559-560; Kop

SSym 179-181; K u c h t a Jan, Polskie podania ludowe o człowieku na księżycu, Lwów 1927, [ts. w:] Lud

1926/38-51; Kup Pol 27-58; Kup WiM 12-19; Lur Slow 103-104; Łow Rei 119-121; Mif Tok 2/78-80; Mosz Kul

2/22-27, 54-56, 454—465; P e r c z a k Kazimierz, Kalendarz lunarny Słowian na tle porównawczym, Lud

1976/101-125; R z e p e c k i Stanisław, Wierzenia i przesądy księżycowe z Chojna i okolicy w powiecie

szamotulskim, „Wiadomości Ludoznawcze", R. 3, 1934, z. 1, s. 23-26; SKSI Lec 201; SSŚl 554; S t a w o ż, Księżyc i

gwiazdy, Lud 1904/94; Szyf MiW 142-145; Szyf Trąd 40-49, 77, 86; Tom Drz 77, 105-106, 115, 123-129;

W o j t a r o w i c z o w a Ludwika, Wierzenia, przesądy i zwyczaje związane z księżycem w okolicach Nieświeża,

Stolpc i Iwieńca, „Wiadomości Ludoznawcze", R. 3, 1934, z. 1, s. 5-23; Wórt HofF 6/477-537, 543-545, 7/247-263,

10/236-237; Z d z i e s z y ń s k a Anna, Analiza semantyczna nazw słońce i księżyc w polszczyźnie ludowej, praca

magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1980; Ż y r a n i k Bogdan, Mity księżycowe, „Wiadomości

Ludoznawcze", R. 1, 1932, z. 1, s. 40-44, z. 2, s. 49-63.

-►GWIAZDY, KSIĘŻYC PO PEŁNI, NIEBO, NÓW, PEŁNIA, PÓŁPEŁNIA, PUSTE DNI, SŁOŃCE,

WIOTEK, ZAĆMIENIE KSIĘŻYCA.

Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska

NÓW

Wstęp Eksplikncjn Nazwy. Opozycje Wygląd. Części- Atrybuty przedmiotowe. Praktyki witania. Zalecenia i

zakazy. Tlo czasowe zdarzeń Przepowiednie.

Dokumentacja Zagadki Przysłowia Przepowiednie. Formuły powitalne. Zaklęcia. Pieśni. Bibliografia

Księżyc w pierwszej, wstępującej fazie - jako młody, rozpoczynający swój wzrost aż do

osiągnięcia pełni i równocześnie wpływający na wzrost roślin, na kondycję zwierząt i ludzi - jest w

kulturze ludowej traktowany z sympatią i nadzieją. Witano go specjalnymi formułami przypisując

królewskie atrybuty (korona, berło) i prosząc o zdrowie i pomyślność.

Nazwa nów jest notowana najpowszechniej, np. w Kup Pol 32, Zar ssioł 77, Kar!

SGP 6/121, Kuc Mlp 40, Szym SDom 4/659, Kul Wiel 3/510.

Liczne ludowe nazwy N. utrwalają cechy (a) młodości, (b) nowości, (c) początko-wości wobec

kolejnych faz, (d) częściowości wobec całego księżyca, (e) kształtu.

(a) Prawdopodobnie pierwotnie tylko do N. odnosiła się nazwa księżyc, używana

w rytualnych powitaniach Mosz Kul 2/458, si SE 3/277, Budziszewska 1990/224, urobiona od

stpol. księdza 'księcia, pana' przyrostkiem -ic tworzącym nazwy istot m ł o d y c h ,

jak panic od pan itp.; dużym „panem" był „stary" księżyc. W formułach powitalnych

i magicznych na Lubelszczyźnie N. bywa do dziś nazywany niebieskim królewiczem

Babinicz-Witucka 1981/54, niebieskim dziedzicem 8b, synem Dawida Red Ulan Majorat

1984. W gwarach w północno-wschodniej Polsce, funkcjonują: derywat młodzik Kup Pol 34-35 i 57 i

zestawienia: młody pan Kup Pol 34, młody księżyc Kup Pol 34, Kup WiM 14, młody miesiąc Kup WiM

14, Kup Pol 34 i 57, młody miesiączek Kup Pol 34, oraz

księżyc/miesiąc na młodzie Kup Pol 34, 57 i 58, Kup WiM 14 i 18, Szyf Trąd 41, Szyf MiW 160, Kul MiW 435,

Wisła 1889/88, na miodem Kup Pol 34, miesiąc na młodziku Kup Pol

34, K 17 Lub 70, W przypadku, gdy „stary" księżyc nazywa się tradycyjnie miesiącem, N. otrzymuje

nazwy zdrobniałe miesiączek, księzyczek Kup Pol 29, 38 i 43, Dej Kieł

1978/237.

(b) Nazwa nów jest dziś ogólnopolska i znana wszystkim gwarom 1; z członem now- funkcjonują

derywaty: nowia Etnl 1989 Bilg 114; nowik Kup Pol 32 (od Nowego Sącza); i zestawienia: nowy pan

Kup Pol 34 (na Warmii i Mazurach), nowy księżyc Kup Pol 33, Kup WiM 15, K 17 Lub 70, nowy

księzyczek Kup Pol 33, Kup WiM 15; nowy miesiąc Kup WiM 15, Kup Pol 33, wisla 1898/136, nowy

miesiączek Kup Pol 33, Zar ssioł 77, Wit Baj 127, wisla 1898/136, Or L 1938/160; także

księżyc/miesiąc w nowiu, na nowie Kup Pol 33, Etnl 1989 Bilg 112, oraz - po nowiu/nowie - ostatnie

tam, gdzie nów oznacza fazę niewidoczności księżyca (w pow. kolbuszowskim i lubelskim) Kup Pol

33.

cyklu księżycowego: pierwsza ćwierć, pierwsza ćwiartka, pierwszy sierp, pierwsza skrajka Kup WiM

15; pierwsza kwadra, pierwsza kwatera Kup

188

NÓW - eksplikacja

NÓW - eksplikacja 189

Pol 41. To samo bywa komunikowane w sposób opisowy: nastał misioc, księżyc nastaje Kup Pol 32,

księżyc wschodzi K 15 POZ 5.

(d) Nazwy podkreślające, że N. jest ' c z ę ś c i ą ' księżyca, to północno-wschodnie: krajka,

skrajka, skrajeczka Kup Pol 36 i 57, Kup WiM 15, krawka, skrawka Kup Pol 37. Notowano, że N. jest

ćwiercią/ćwiartką miesiączka/księżyca Kup Pol 35, 57, Kup WiM 15.

(e) Cechę ' k s z t a ł t u ' utrwalają nazwy przeniesione z nazw narzędzi gospodarskich, takie jak:

sierp (księżyca, miesiączka) (na terenie całej Polski z wyjątkiem Kaszub) Kup Pol 35, 36 i 57, sierpek

(w Małopolsce, na Mazowszu, Warmii i Mazurach) Kup Pol 36, Kup WiM 15, sierpik Kup Pol 36,

Kup WiM 15, Sierpka Kup Pol 36 i 57, Kup

WiM 15; kosa (na Kaszubach), kosak i kosaczek (na Śląsku), kąsek miesiączka (w pow. prudnickim),

bicyk (w gwarze podegrodzkiej) Kup Pol 37; nadto okrążek (w pow. białostockim), obrączka (w pow.

Sierpc), pałączek (w pow. kozienieckim), róg (w pow. brzeskim), rożek (na Podhalu), rogal (w pow.

Piaseczno), rogalik (w pow. Gostyń, Iłża, Mielec) Kup Poi 37.

** N. wchodzi w opozycje: młody : stary z -* wio tkie m 3, część : całość z -»pe łn ią 2, 6.

® Wygląd księżyca na nowiu utrwalony jest w podanych nazwach uwydatniających podobieństwo

do przedmiotów wąskich i zaokrąglonych - sierpa, kosy, bicza, rogu, obrączki - czy też cząstki czegoś

(por. nazwy: (c), (d)), które to nazwy bywają dodatkowo rozwijane epitetami: cieniutki sierp ptni 1989

Bilg 113, wąziutki sierp Kup Pol 32, wąski sierp Kup Pol 33. Podkreśla się jego małość: mały sierp

Kup Pol 32, maleńkt

sierpek Kup Pol 32, TN Krasiczyn 1985, maleńki delikatny Sierp TN Krasiczyn 1985, maleńki księżyc TN Krasiczyn

1985.

■&■ Wyodrębniane są takie części księżyca na nowiu, jak rogi 5, u oraz Kup Pol 36 i 38, Or L

1935/128, NKPP księżyc 5 i kobiałka Kup Pol 38, pąp 5b, ważne przy przepowiedniach pogody.

• A t r y b u t y p r z e d m i o t o w e księżyca na nowiu mają - w formułach po

witalnych - charakter k r ó l e w s k i : korona, wieniec i berło 8.

♦ v Licznie zapisywane p r a k t y k i w i t a n i a nowego K. miały formę spe

cjalnych gestów oraz formuł słownych. Zachowały się w nich ślady kultu księżyca.

Samo ujrzenie N. uważa się za oznakę pomyślności Kul Wiel 3/510. Na widok N. kobiety

żegnają się i mówią modlitwy TN Lazory 1984, kłaniają się trzy razy i po cichu wypo

wiadają życzenia sim wierz 236. Wedle wierzenia kaszubskiego, jeśli ktoś pokłoni się

przed N. trzykrotnie licząc do trzech, spełni się to, czego pragnie Mosz Kul 2/456. Do

N. przemawiano wypowiadając specjalne formuły powitalne, powitalno-życzące, po-

witalno-życząco-proszące, czasem dodatkowo wzbogacane o wyrażenia przejęte z mo

dlitw chrześcijańskich, np. - Dobry wieczór, miesiączku nowy NKPP księżyc 17; - Witaj

księżycu na nowie, tobie kuruna, fortuna, mie zdrowie Etnl 1989 Bilg 112; - Witaj księ

życu nowy, żeby nas nie bolały ręce, nogi, brzuchy, głowy, tobie ziemia i fortuna, nom

niebo i koruna, na wschodzie, na nowie, daj nom, Jezu, zdrowie. Etnl 1989 Bilg 112.

Witając nowy księżyc proszono go o zdrowie, fortunę, szczęście, żeby nie bolała głowa i zęby 8.

Z kolei N. życzono koivny: niebieskiej, na/w niebie, z gwiazd 9d, złotej 9g; berła i korony, czci i

korony, wieńca i korony 811, jasnego świecenia Kup Pol 39, światła, czci i chwały sil, także - ziemi i

fortuny Etnl 1989 Bilg 112. Do księżyca na nowiu, zobaczonego po raz pierwszy, zwracały się panny:

Księżycu nowy, Synu Dawida, daj mi znać, z kim mam przed ołtarzem stać- w nocy miał się przyśnić

kawaler Red. Ulan Majorat 1984. W formułach tych N. jest nazywany królewiczem, niebieskim

dziedzicem sn, Synem Dawida Red. Ulan Majorat 1984. Łączy się N. z atrybutami władcy i prosi o to,

co pozostaje w gestii istoty wszechmocnej: zdrowie, szczęście, fortuna.

• Z a l e c e n i a . W powszechnych wierzeniach fazie wzrostu księżyca odpowiada odnawianie,

odradzanie się, odmładzanie, zdrowienie i podnoszenie wzwyż Baz Tatr 84; dotyczy to zwłaszcza

najstarszych znanych zbóż takich, jak jęczmień i proso, tradycyjnych roślin jak ogórki i kapusta (co

daje wskazówkę o wieku tych wierzeń).

Z tego powodu, wierzy się, dobrze jest w tym czasie wykonać niektóre czynności gospodarskie,

polowe, magiczne lub lecznicze, niektórych zaś lepiej zaniechać. I tak, w zakresie prac polowych i

czynności gospodarskich dobrze jest na N.: (a) r o z p o c z ą ć niektóre p r a c e : siać sim Wierz 235,

Kup Pol 39, siać rośliny rosnące na powierzchni ziemi NKPP siew 6; siać jęczmień, bo wyrośnie

czysty i duży Or L 1936/iso, zacząć siew prosa K 9 Poz 100, siać ogórki, bo urosną i dobrze się udadzą

Kup Pol 39; sadzić kapustę -bo będzie twarda i nie popsuje się w beczce Or L 1935/158; kapustę kisić,

bo będzie trzymać się dobrze Baz Tatr 85; dobrze jest także sadzić Wisła 1900/465, sadzić rośliny

okopowe Kul wiel 3/510; sadzić lub szczepić drzewka, bo przyjmują się i w górę idą sim wierz 235,

Kup Pol 39; szczepić kwiaty Czap Mat 106; także - zbierać plony sim wierz 235; (b) bydło wganiać do

nowych obór, wtedy dobrze się będzie wiodło w gospodarstwie Etnl 1989 Bilg 113, strzyc owce, bo

wełna mocniej i szybciej rośnie Kul Wiel 3/511, Baz Tatr 84, „zostawiać" cielęta wisla 1900/465.

W zakresie m e d y c y n y 1 u d o w ej: na N. dobrze jest zbierać zioła lecznicze Kul wiel 3/510;

leczyć gościec K 48 Ta-Rz 294, leczyć brodawki Lud 1912/185, sporządzić maść od liszajów Or L

1934/91; leczyć choroby skórne Pęk Bilg 236.

W zakresie m a g i i b i a ł e j : dobrze jest zrywać majeranek, aby po odpowiednim zastosowaniu

pozyskać czyjąś wzajemność K 42 Maz 395. Dla zjednania sobie czyjejś miłości dobrze jest daną osobę

wołać po imieniu przez trzy dni Wisla 1902/798. M a g i a c z a r n a : (w pierwszy czwartek po

nowiu) dziewczęta mogą znaleźć ziele, które „szkodzi płci męskiej" wisla I887/101, „podłożyć"

chorobę Bieg Lecz 12; „sprowadzić" na kogoś ból głowy Baz Tatr 153; sprawić, że ktoś straci wzrok

Bieg Lecz 13. Na nowiu guślarze siewierscy zadają kołtun Bieg Lecz 10, czarownica suszy liście dębu,

zatyka je w ścianę, życzy gospodarzowi i jego dzieciom, aby uschły tak, jak te liście Bieg Lecz 11. W

tym czasie również skrzywdzona przez czarownicę kobieta może jej „wet za wet"

oddać Baz Tatr 97.

Na nowiu dobrze jest również wykonać różne inne czynności rozpoczynające, np.: urządzać wesela

Sim wierz 235; odstawić dziecko od piersi, wtedy będzie ładne K 42 Maz 394; obcinać włosy, a będą

dobrze rosły Czap Mat 106; wchodzić do nowych mieszkań, bo wtedy będzie się dobrze wiodło Etnl

1989 Bilg 113. Warto również liczyć pieniądze, potrząsać mieszkiem czy kiesą, bo spowoduje to

pomnożenie zasobów i szczęścia K 7 Krak 194, zwłaszcza w danym miesiącu Sim Wiera 236, Red.

Kruhel Mały 1992. N. wywiera

190

NÓW ~ eksplikacja

NÓW - dokumentacja 191

ogromny wpływ na ludzi. Kto wtedy (tj. na młodziku) przychodzi na świat, ten cale życie pozostaje

młody Lud 1896/327.

Z a k a z y . Znane są jednak również wierzenia przeciwne do omówionych. Sądzi się, że w czasie

N. jest źle zaczynać pewne prace, czy nawet zaczynać cokolwiek Lud 1896/327. I tak:

W zakresie prac p o l o w y c h i czynności gospodarskich: w czasie N. należy zaniechać siewu

Wit Baj 154, TN Krasiczyn 1985, bo zboże zarośnie chabrami ŁSE 1963/H7, na polu nie będzie się nic

rodziło Etnl 1989 Dilg 113. Jako że N. wstrzymuje dojrzewanie, należy zaniechać siewu zboża K 15

Poz 129, siewu ogrodowizn K 17 Lub 70, siewu gryki K 42 Maz 405. Nów jest złym czasem dla siewu

jęczmienia i pszenicy: jęczmień posiany w tym czasie ma twarde ziarno or L 1935/158, a pszenica -

dużo odmłódek Or L 1935/158. Na N. nie należy również ścinać słomy i siana, bo bydło nie będzie tego

jadło K 9 Poz 100. Znany jest również zakaz siewu grochu, który posiany na N. odmładza się K 15

Poz 129, K 17 Lub 70 i 168, ZWAK 1879/9 lub jest twardy do gotowania Or L 1935/158. Nie

należy także sadzić ziemniaków or L 1935/158. W czasie N. należy zaniechać wyrzucania obornika ze

stajni Lud 1912/199 i wywożenia gnoju K 48 Ta-Rz 282 - na takim nawozie zboże będzie się odnawiać

ZWAK 1879/7, będzie nieurodzaj na siedem lat K 57 RUŚC 1268, Lud 1898/419, bo plon będzie lichy

Wit Baj 154. W fazie tej nie należy orać wit Baj 154, bo chwasty będą się odnawiały Or L 1935/128,

ŁSE 1961/23 oraz rozpoczynać sianokosów

ZWAK 1885/35.

W zakresie czynności g o s p o d a r s k i c h : w czasie N. niedobrze jest nasadzać kury, bo będą

piskliwe lub będzie mało kureczek TN Krasiczyn 1985. Nie należy również odsądzać cielaków K 48

Ta-Rz 53. N. jest złym czasem dla rozpoczynania budowy wisla 1902/416, bo dom będzie miał dużo

pluskiew Baz Tatr 85.

W zakresie m e d y c y n y l u d o w e j : na N. nie należy stosować żadnej kuracji, bo choroba

będzie się zawsze odnawiać K 17 Lub 70. Istnieje również przekonanie, że choroba, która rozpoczyna

się na N., w miarę powiększania się księżyca wzmaga się Wisla 1894/136. Z kolei, gdy ktoś skaleczy

się na młodziku, rana będzie się jątrzyła i zagoi się dopiero na pełni Lud 1896/327.

Na nowiu nie należy również wypiekać talek Wisla 1901/179 i pożyczać przyodziewy, bo

rozchoruje się gospodyni albo dziewka Lud 1924/74.

Pewne czynności jeśli wykona się w pierwszy piątek po nowiu, wtedy będą miały pozytywne

następstwa: aby krowy dawały dużo mleka dobrze jest kadzić je przestępem, bławatami, mirą i

jałowcem ZWAK 1882/241, ZWAK 1886/222.

Po N. księżyca pewnych czynności nie należy już wykonywać. Pierwszego dnia po nowiu nie

należy zwłaszcza rozpoczynać orki i siewu, bo zboże będzie kwitło nie wydając plonu Lud 1912/214.

Zaprzeczeniem przytoczonych wierzeń jest nowsza opinia, że nie należy przywiązywać wagi do

tego, w jakiej fazie księżyca pewne czynności się wykonuje: „Nie uważaj, kiedy pełnia a kiedy nów,

ale kiedy się da, wtedy rób" Kai Lim 20.

00 Tło c z a s o w e zdarzeń. N. jest porą działania c z aro wn ic Kul Miw 433, Szyf Trąd 44, Szyf

Miw 144, ŁSE 1963/124. Czarownice wtedy mają największą władzę i mogą sprowadzić na ludzi

ciężkie choroby K 48 Ta-Rz 272, robić ludziom psoty ŁSE 1962/128, odbierać mleko krowom Lud

1931/45. Na N. o północy, aby nabrać mocy, czarownica

chodzi na krzyżówki i rzuca szmaty za siebie Szyr Mi\v 160. Jeśli ktoś chce sprawdzić, która z kobiet

jest czarownicą, musi podczas N. patrzeć przez otwór po sęku z deski trumiennej lub ze środkowego

okna nowej kaplicy mającej od frontu trzy okna K 15 Poz 108. Podczas nowiu księżyca o północy na

Łysej Górze zbierają się czarownice i czarownicy i odbywają biesiady K 20 Rad 265, K 21 Rad 223.

Na każdym nowiu księżyca w ogrodzie zaczarowanym na szczycie Łysicy odprawiane są „gody

diabelskie" ZWAK

1879/33.

N. jest także dogodną porą dla działalności d e m o n ó w i dusz z m a r ł y c h . Na nowiu

księżyca 6 upiory K 15 Lub 196, zbierają się na Łysej Górze lub rozstajnych drogach K 51 Sa-K 33, a z

każdym nowiem (aż do „siódmego roku") przybierają inną postać K 31 Pok 206.

♦ Z wyglądu i położenia księżyca na nowiu przepowiada się p o g o d ę . Dobrą pogodę zapowiada

księżyc zwrócony rogami do góry, a kobiałką do dołu Kup Pol 38. W przysłowiu: Jak miesiączek po

nowiu ma różki do góry - pogoda, a jak na dół -deszcz 5. Taką pogodę zapowiada również księżyc,

który ma rogi wyraziste K 17 Lub 69. Gdy księżyc rogami jest skierowany do dołu, będzie d e s z c z

Etnl 1989 Bilg 113, Or L 1935/128, pogoda niepewna K 17 Lub 69. Księżyc mętny, taki, którego

rogów nie widać, zapowiada niepogodę Czap Mat 104.

Wiele osób wierzy, że kiedy na drugi dzień po nowiu lub po pełni deszcz lub slota się zacznie, to

całą kwadrę padać będzie, i przeciwnie, pogodny ten dzień sprowadzi pogodę K 17 Lub lis. Gwiazda

blisko rogów K. zapowiada ś m i e r ć monarchy K 17

Lub 70.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI

1 - Księżyc na nowiu - jak rogaty parobek/pasterz.

Ziemia szyroko, łowcy daleko, a pastyrz rogaty. {A to - niebo, gwiazdy i księżyc. Księżyc rugaty to

je pastuch). TN Jacnia 1964; war.: Pole niewymierzone, bydło niezliczone, parobek rogaty, a

gospodarz bogaty. {Niebo, gwiazdy, księżyc 1 słońce). Folf Zag nr 863.

PRZYSŁOWIA

2 - Stanąwszy miesiąc w pełni dalej nie rozrasta, nie wie, co pełnia, zawsze na nowiu niewiasta.

NKPP niewiasta 20d.

3 - Boże, dej zdrowie, jak na wietku, tak i na nowie. NKPP zdrowie 2e.

4 - Im księżyc rogatszy, tym mniej światła daje. NKPP księżyc 3.

PRZEPOWIEDNIE

5 - a. Jak miesiączek po nowiu ma różki do góry - pogoda, a jak na dół - deszcz. NKPP

księżyc 5; nadto war.: Na pogodę to ma [księżyc] rogi zagięte na gore, a na desc to lopuscone Szyf

MiW 143, podob. Or L 1938/160, LL 1966/2-3/69, LL 1976/1/46, Kup Pol 39 Łowicz, Zamość, Mielec,

Myślenice, Mosz Kul 2/55; ZWAK 1882/3/196, TN Banachy 1984, TN Zamch 1984.

b. Z róga pece, z papa ceće, Z roga ceće, z papa peće. Kup Pol 40 Kaszuby.

6 - Siejba na nowiu - na górze; po pełni - na dole najpewniejsza. NKPP siew 6.

7 - Gdy Gody przypadają na nowiu, twardy rok w pogotowiu. NKPP Boże Narodzenie 9b.

FORMUŁY POWITALNE

8 - Witaj miesiączku / księżycu nowy / niebieski dziedzicu / królewiczu, I. żeby

nas/mnie nie bolały głowy/zęby/krzyże/kości/kolana; II. tobie niebieska korona,

nam zdrowie i fortuna.

192

NÓW - dokumentacja

PEŁNIA - eksplikacja

193

I. Nowy księżyc powinno się witać słowami: Witom cie, miesiónczku nowy, od bolynio

zębów i głowy. Or L 1928/58; war.: ..., Od bolenia kolan i kości, Zachowa] nas w Hożej miłości.

Sim Wierz 236; ... me na śćeśće ji na zdróvje, tob'e na jasne śfecyńe, a me na duśne zbavjćńe.

Kup Pol 39; Witojcie, ... Na szczęście, na zdrowie, Na błogosławieństwo. Sim Wierz 236; Witaj,

księżycu nowy, niech nas nie bolą głowy! K 17 Lub 70, podob.: K 48 Ta-Rz 258, Udz Krak 92, Wisła

1898/136, Fisch Lud 162, TN Wiązownica 1988, NKPP księżyc 17; Witaj, ... na scęście i na zdrowie.

Byłeś w Rzymie? Był! Widziałeś zmarłego? Widzioł! Bolały go zęby? Nic, me bolały! Dejze

Boże, zęby mnie tez nie bolały! Sim Wierz 236. O mój księzycyku nowy, Dajżc też nam, żeby

nas też Nie bolały ręce, nogi, ani głowy. Or L 1936/150; A witajże, ... iefct/ nas nie boleli głowy,

ani krzyże, będziemy robili scyrze. Wisła 1902/623; Miesiączku nowy, Tobie ku pełni, A mnie

na zdrowie. Sim Wierz 236.

II. Witajże, księżycu, niebieski dziedzicu, tobie niebieska korona, nam szczęście, zdrowie

i fortuna. K 42 Maz 402; war.: ..., w Niebie korona, a na ziemi fortóna i szczęście! Będzie to

wróżbą dla ubogiego, że posiądzie dostatki; dla kawalera lub panny, że się dobrze ożeni itp.

K 15 Poz 5; Witam cię, witam miesiącu, ... Tobie światło, z gwiazd korona, a mnie zdrowie

i fortuna. Witam cię, witam, miesiącu nowy, żeby nas nie bolały głowy. Zdrowaś Marya

itd. K 22 Łęcz 183; Witaj, witaj, królewiczu, Niebieski dziedzicu, Tobie berło i korona, A mnie

zdrowie i fortuna. Temu, kto tak księżyc powita, darzyć się będzie w domu jak najlepiej przez

cały miesiąc. Lud 1905/81; Zawitaj, miesiączku nowy, Aby nas nie bolały głowy; Tobie na niebie

korona - A nam zdrowie i Fortuna. Lud 1896/226; Witom cie, miesiączku nowy, Od bolenia

zębów, ócz i głowy, Ciebie szczęście i korona, A mie zdrowie i ochrona. Sim Wierz 236; Aby

się zabezpieczyć przed bólem głowy, radzą guślarze koło północy na nowiu miesiąca wyjść

w pole, kłaniać się księżycowi i wymawiać następujące słowa: Witaj-ze, witaj-ze, miesiącu

nowy, aby nas nie bolały brzuchy i głowy. Tobie ceść i korona, a nam scęście i fortuna.

K 19 Kieł 209, ts. Bieg Lecz 193; Podczas nowiu mówią Polacy w Galicji wschodniej: Miesiącu

nowy! Zęby nas nie bolały głowy! albo: Miesiącowi złota korona, A mnie szczęście i fortona;

Miesiącowi cześć i chwała, A mnie zdrowie! Wisła 1900/468; Zawitaj miesiączku nowy, Aby nas

nie bolały głowy; Tobie na niebie korona - A nam zdrowie i Fortuna. Inaczej ból głowy nie

odstępuje człowieka przez miesiąc. Lud 1896/226, podob. Kup Pol 38; Miesiączku nowy, bądźże

mi wesoły, tobie wieniec, korona, a mnie zdrowie, obrona. Etnl 1989 Bilg 112.

ZAKLĘCIA

9 - (Na pozbycie się brodawek:) W górach nad Łomnicą, radzą: jadąc podczas nowiu

na świni, przemawiać: Miesiącu (księżycu)! daj mi jajeczka, A ja ci dam brodaweczki! Bieg

Lecz 127.

10 - Zaklęcie od bólu zębów wypowiadane na nowiu: Jest na niebie księżyc, jest w jeziorze

kenień, jest na boru dumb; kiedy te trzy bracia gdziekolwiek sie znejdo, tedy niech mie boli

(zumb). K 40 MazP 51, podob. w „pacierzu do św. Mikołaja" -^księżyc 29a.

PIEŚNI

11 - A u miesiąca dwa rogi, a u Jasieńka dwa braci. K 28 Maz 152, war.: Lud 1903/226

Lubelskie.

BIBLIOGRAFIA: B u d z i s z e w s k a Wanda, Dwie kultowe nazwy księżyca u Słowian, [w:] JOS, s. 223—230;

Babi n i c z - W i t u c k a J., Wiedza ludowa i wierzenia o księżycu, czyli tradycyjny i współczesny lunearyzm (na

marginesie badań kultury duchowej Lubelszczyzny), [w:] Z zagadnień kultury ludowej, Lublin 1981, s. 50-62; Duf

SNT 432; K am o 1 a Maria, Konotacja semantyczna nazw księżyca w polszczyźnie ludowej, praca magisterska

napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Kup Pol 32-40, 54-55; Kup WiM 14-15, 17-18; Ł a s k a Bronisława,

Powitanie księżyca na nowiu, Lud 1905/81; N i e b r z e go w s k a Stanisława, Nów w polskiej kulturze ludowej i

gwarach, „Etnołingwistyka" t. 5, ». 73-82.

-łKSIĘŻYC, KSIĘŻYC PO PEŁNI, PEŁNIA, PÓŁPEŁNIA, PUSTE DNI, WIOTEK.

Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska

PÓŁPEŁNIA

Nazwy K. w fazie przybywania między nowiem a pełnią podkreślają rozumienie tej fazy w relacji do -łpeini, co

dobrze oddają powszechne na terenie całej Polski nazwy z morfemem pół-: półpełnia, półpełnie, połowa miesiąca

Kup Pol 41, Kup WiM 16; pół księżyca, połowa księżyca, pół miesiąca (miesiączka) (na terenie Polski

południowej) Kup Pol 40, Kup WiM 15 i 16; półksiężyc Kup Pol 40; połówka Kul Miw 435; połówka księżyca,

księżyc na połowie, księżyc w połowie Kup Pol 40 i 41, Kup WiM 16; spor. półkole, dopół Kup Pol 41 (tu należy też

niepełnia Kup Pol 4i) - a jeszcze lepiej, bo z uwydatnieniem kierunku zmian K. - nazwy z przedrostkiem

pod-: podpełtlia Kup Pol 41, Mosz Kul 2/24; pod peinfą SzyfTrad 41, Kul MiW 435.

Część nazw ujmuje P. w relacji szerszej, do całego cyklu miesięcznego: pierwsza kwadra (kwarta, kwatera,

kwarta/) Kup Pol 35, 40, 41, Kup WiM 16, Szyf Trąd 41; jedna kwadra Kup Poi 40. W dawnym pow. ostródzkim i

oleckim pierwsza część, pierwsza dzieł Kup WiM 16; pierwsza faza Kup Pol 36. Jeżeli nazwa pierwsza kwadra

oznacza nów, wówczas P. zwie się druga kwadra Kup Pol 40 i 41.

Zapisano wierzenia, że w czasie P. dobrze jest: zawierać małżeństwa, bo będą szczęśliwe Lud 1895/131; leczyć

suchoty Or L 1935/157, siać K 7 Krak 138, zaś nie należy: kopać rowów, bo wkrótce zarosną, wrzucać pierza w

pierzyny i poduszki, bo pierze nie „obumrze" K 7 Krak 194.

BIBLIOGRAFIA: Kup Pol 40-41, 54-55; Kup WiM 15-18.

-t-KSIĘŻYC, KSIĘŻYC PO PEŁNI, NÓW, PEŁNIA, PUSTE DNI, WIOTEK.

J.B..S.N.

PEŁNIA

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcja. Opozycje. Wygląd. Wpływ na człowieka i jego otoczenie. Praktyki

ochronne. Zalecenia. Zakazy. Pełnia - czasem działania. Przepowiednie. Symbolika, sennik.

Dokumentacja: Przysłowia. Pieśni weselne. Opowieści wierzeniowe. Relacje potoczne. Bibliografia.

Księżyc w fazie najlepszej widoczności jest postrzegany potocznie w sposób pozytywny jako miara doskonalej

okrągłości, całości, osiągnięcia stanu szczytowego i założonego celu, czego życzy się także działaniom człowieka;

zarazem przypisuje mu się niszczący wpływ na ludzi i traktuje z obawą.

Nazwą powszechną na całym terenie Polski jest pełnia Karl SGP 4/70, Kup Pol 42, i zestawienia:

księżyc/miesiąc w pełni Szym SDom 5/760, Kup Pol 42, Kup WiM 16, Zar ssiol 85 - także - księżyc na pełni Kup Pol

42, Kup WiM 16 analogicznie do form księżyc

194

PEŁNIA eksplikacja

PEŁNIA - eksplikacja

195

na młodzie, na starze. Wszędzie w Poiscc pojawiają się opisowe zestawienia z przymiotnikami pełny,

cały, okrągły: ogpol. pełny (pełen) księżyc/miesiąc (miesiączek) Kup Pol 43, Kup wiM 16; cały

księżyc/miesiąc Kup Pol 43, Kup wiM 16. Sporad. okrągły miesiąc Kup WiM 16, kręgły miesiąc Kup

Pol 44; koło (w pow. Myślenice) Kup Pol 44. Swoistą podstawę nazewniczą ma widek (w

Krakowskiem) K 7 Krak 30, od efektu świecenia. Tam, gdzie nazwa miesiączek oznacza 'nów' (np. w

dawnym pow. Kazimierza Wielka), 'pełnię' oznacza się nazwą miesiąc Kup

Pol 43.

+ Miesiąc w pełni i jasne z o r z e - świecą całą noc, gdy chłopak się żeni 5.

*■> P. wchodzi w opozycje: z - ^ n o w i e m na zasadzie relacji: całość : część (-»nów 6, K 57

Ruśc 1268) oraz duży : mały K 57 RUŚC 1268; z -miiolłiemna zasadzie relacji: silny : słaby 2.

® K. w pełni jest: j a s n y powsz., o k r ą g ł y 7, we frazeologizmach: jak księżyc w pełni NKPP

księżyc 4, mo gymbe jak miesiónczek w pełni NKPP księżyc 4d; łysy - we fraz. łysy jak miesiąc w

pełni NKPP księżyc 4c; przypomina oko, np. w porów. fraz.

Księżyc W pełni jak rybie oko NKPP księżyc 10, także K 17 Lub 70.

Jak wszystkie światła niebieskie jest uznawany za p i ę k n y : do K. w pełni porównuje się w

pieśniach Matkę Boską: Pięknaś, jak w pełni księżyc, świecisz

człowiekowi Kai Lim 19, podob. Stef WarmPś 2/89.

Na K. w pełni można dostrzec p l a m y podobne do kształtów ludzi, którzy trzymają się za ręce

Etnl 1989 Bilg 114. Niektórzy sądzą, że jest to grający (na skrzypcach lub lutni) św. Jerzy K 7 Krak

30, Udz Krak 92, Kup Pol 44; inni twierdzą, że jest to Twardowski, który siedzi na K. TN Krasiczyn

1985, pali fajkę, robi masło Kup Pol 44, diabeł trzyma ciało Twardowskiego na widłach Kup Pol 44,

ciało Twardowskiego jest zawieszone ną K. do dnia sądu ostatecznego Wój Klech 139, siem Pod 153,

K 5 Krak 338. Według innych wierzeń plamy na K. to Kain i Abel 6, także TN Krasiczyn 1985,

mężczyzna lub kobieta, którzy przebywają na K. za karę, bo pracowali w święto Szyf Miw 145. Za

karę muszą tam pracować - chłop nosi na plecach chrust, roztrząsa gnój lub orze wołami, baba zaś

piecze chleb Szyf Miw 145, Kup Pol 44, ->księżyc.

■ W p ł y w na c z ł o w i e k a i j e g o o t o c z en ie. Powszechne jest wierzenie, że K. w pełni

s z k o d z i ludziom, szczególnie działa na dzieci: pełnia podchodzi od głowy do nóg, a ten, przez kogo

przejdzie, staje się łunnikiem Czap Mat 107 i 109 lub może dostać drgawek Kul Miw 436. K. w pełni

może sprawić, że ludzie „chodzą po nocy" wisia 1900/465, bo na pełni K. ciągnie człowieka w górę

wisia 1900/465, może „podnieść" umarłego z grobu i spowodować, że wędruje on po świecie Kul Miw

436, Szyf MiW 144, K 42 Maz 386, Tom Dra 129. „Słabości" zadawnione, pod pełnią pomnażają się i

wzbudzają mocniejsze cierpienia K 17 Lub 70; choroba rozpoczęta na pełni kończy się śmiercią lub

przeciwnie - wyzdrowieniem, jeżeli człowiek chory przetrwa nów Wisia

1894/136.

Pełnia dawała u r o d z a j g r z y b ó w , a jak pełnia już zniknęła to i grzyby Etnl 1989 Bilg 114.

• P r a k t y k i o c h r o n n e . Należy chronić dzieci przed światłem K. w pełni

TN Krasiczyn 19S5, np. stawiając naczynie z wodą, aby promienie K. skąpały się w niej i utraciły moc

Kul Miw 419.

Z a l e c e n i a . Fazie pełni K. odpowiada w świecie człowieka i w jego otoczeniu -wedle

dawnego, wciąż żywego przekonania - naturalny pęd do pełni, np. Baz Tatr 84, a więc wszelkie

p o m n a ż a n i e , w z r o s t i wzmacnianie się, w tym także chorób i nieszczęść. Wierzy się, że to,

co rozpoczęte przed i w czasie pełni, będzie się pieniło

i Wypełniało Mosz Kul 2/4CO.

Przed pełnią i w czasie pełni dobrze jest: z a c z y n a ć p r a c e Szyf Trąd 45; orać pole, bo

uchroni się je od chwastów LSE 1961/23; siać K 7 Krak 138, bo zboże będzie

mieć pełne ktosy Kup Pol 42, podob. Or L 1935/158, K 9 Poz IOO, TN Krasiczyn 1985, Mosz Kul

2/460 i 461, siać groch K 15 Poz 129; groch i bób, żeby w strączkach było ich pełno K 48 Ta-Rz 51 i

282; proso K 9 Poz 100; wedle przysł.: Siejba na nowiu - na górze; po pełni -na dole najpewniejsza,

NKPP siew 6; sadzić lub przesadzać rośliny, wtedy dobrze rosną i dają dobry plon Mosz Kul 2/460 i

461; sadzić ziemniaki, a będzie ich pełno K 48 Ta-Rz 282, będą duże Fed żar 280, Or L 1935/158;

sadzić kwiaty TN Wiązownica 1988 i przesadzać róże, bo będą miały pełno kwiatów MAAE 1908/137;

nasadzać kury na jajka Wisła 1898/63, bo będzie ich pełno Kup Pol 42; rozpoczynać sianokosy ZWAK

1885/35, wówczas trawa schnie K 7 Krak 194; ścinać drzewa do budowy, bo są zdrowe Lud 1976/145,

K 7 Krak 194, stawiać budynki, aby były szczęśliwe ZWAK 1879/24; robić „zakładziny chałupy",

wprowadzać się do nowego domu Wisła 1902/380; dokonać zakupu inwentarza, ponieważ zwierzę

było

wówczas pełne i do chowu właściwe Kul Wiel 3/212, Fisch Lud 152, Mosz Kul 462; dopędzac

krowy lub świnie, to będzie świnia miała dużo prosiąt Czap Mat 107; odsądzać cielaki od krów, to

wtedy cielę będzie pełne i dobrze się chowa Kul Wiel 2/152, K 48 Ta-Rz 53; zastawiać sieci i

samolówki, to będą zawsze pełne Mosz Kul 2/462, Lud 1933/34; kopać rowy, wtedy są głębsze,

większe i suchsze K 7 Krak 194.

Po P. - gdy silą K. słabnie - dobrze jest siać jęczmień, bo ziarno będzie miękkie Lud 1905/194; siać

len i moczyć go w wodzie Bit śląsk 294; zaorać nawóz wywieziony na pole Bit śląsk 280; czyścić

plamy, bo wtedy będą malały wraz z malejącym K. Szyf Trąd 43.

W czasie P. dobrze jest o b c i n a ć w ł o s y , bo będą gęsto rosły Wisła 1898/63, 1900/465;

mówi się wówczas: To co widzę -- odbieraj. To co ścinam - dodawaj. Sim

Wierz 236.

Jest to dogodny czas do p o z b y w a n i a s i ę b r o d a w e k : wg wierzenia z Mazur, aby się

pozbyć brodawek patrząc na K. w pełni mówiono: Tam (wskazując na księżyc) coś jest, a tu (dotykając

brodawki) nic nie ma Bieg Lecz 126. Są wtedy wykonywane czynności zmierzające do rozłączenia,

rozdziału K 7 Krak 194.

W czasie P. najłatwiej pozyskać czyjąś w z a j e m n o ś ć w mi ł ośc i Baz Tatr 154, spowodować

nabycie płodności K 8 Krak 63.

Pełnia K. jest dobrym czasem dla zawierania m a ł ż e ń s t w , znaczy to obfitość

rosnącego szczęścia Szyf MiW 86, Kul MiW 420, K 28 Maz 151 i 152, K 7 Krak 194. Także jeśli

dziecko przyjdzie na świat w czasie pełni, będzie przy „pełnym rozumie" ŁSE 1963/127, będzie

sprytne Or L 1928/155 i szczęśliwe Fisch Lud 162. Jeśli sieje w tym czasie „odłączy od piersi, będzie

tłuste K 42 Maz 394 lub pełne na twarzy Mosz Kul 2/462, Lud 1896/225.

Z a k a z y . W czasie pełni nie n a l e ż y : leczyć chorób gośćcowych K 48 Ta-Rz 294; siać

pszenicy - w przysł. Nigdy nie siej pszenicy w pełni, bo ci się śmeciem wypełni

196 PEŁNIA - dokumentacja

KSIĘŻYC PO PEŁNI - eksplikacja

197

NKPP pszenica 15; siać koniczyny, bo krowy na niej pasione spuszyłyby się Wit Baj 154. Nie należy

także wywozić gnoju, bo zasiew lub wysad na nim się nie uda i< 48 Ta-Rz 282; szczepić drzew

owocowych, bo będą tylko kwitły obficie, a owocu nie wydadzą MAAE 1908/137; nasadzać drobiu, bo

nic się nie wylęgnie MAAE 1908/137, bo kurczęta poduszą się w skorupkach Wit Baj 153, Nitsch Tek

181; zaczynać budowy Fed żar 280; „odłączać" dziecka od piersi, bo będzie ono miało „uroczne oczy"

LSE 1963/114 oraz „spać z białką" Kup Pol 45. W tym czasie kobiety ciężarne nie powinny wychodzić

z domu, aby „ogień nie padł na dziecko" Kul Wiel 3/97.

00 Według opowieści wierzeniowych i legend P. jest czasem działania c z a r o w nic, demonów,

istot fantastycznych. W czasie pełni czarownice zbierają zioła na łąkach Etnl 1989 Bilg 103, wylatują

na Łysą Górę K 17 Lub 109, gdzie odbywają sabaty Kul wiel 3/511. W czasie pełni wiły opuszczają

nurty Wisły i gromadzą się w swojej świątyni, aby zadecydować o spuszczeniu na ziemię deszczu lub

rozpędzeniu chmur K 20 Rad 261. Według podań szczecińskich „postać ludzka w bieli" szuka rycerza,

który jadąc do swej zalotnicy utonął w bagnie LL 1960/4-5/31; według legend z Poznańskiego w tym

czasie pokazuje się czarna postać młodzieńca Dek sier 116; topielec wpatruje się w księżyc Udz Krak

94, a w miejscu zapadniętego zamku można słyszeć muzykę i dzwony Szyf Miw 141. W czasie P.

uczeń Twardowskiego odkopuje trumnę z ciałem mistrza siem Pod 155, Lud 1898/262, gazda spotyka

Matkę Boską K 45 Góry 520. W czasie P. wypiekano chleb ku czci demonów domowych Pei Dem 26.

♦ P. w Boże Narodzenie zapowiada rok u r o d z a j n y 1, 2, łagodną zimę 3; z P. w czerwcu -

b u r z ę : Pełnia czerwcowa - burza gotowa, NKPP czerwiec ie; P. na początku miesiąca - miesiąc

obfity w chleb i d o s t a t e k Wisła 1894/136. P o g o d ę lub d e s z c z przepowiadano także z czasu

po P.: kiedy na drugi dzień po P. deszcz lub słota się zacznie, to całą kwadrę padać będzie, jeśli pogoda

- pogodny dzień sprowadzi pogodę K 17Lub 118. Siejba na nowiu - na górze, po pełni - na dole

najpewniejsza NKPP siew 6.

*& P. jest symbolem stanu doskonałego, osiągnięcia celu, miarą c a ł o ś c i , p i ę k n a , dostatku

1,2.

S en nik. Jeśli śni się K. w pełni, to jest bardzo d o b r y sen, coś sie s p e ł n i Etnl 1989 Bilg 117.

DOKUMENTACJA

PRZYSŁOWIA

1 - Gdy się Chrystus przed pełnią rodzi, - w następny rok urodzaj dogodzi. ZWAK 1882/183.

2 - Jak Gody pod pełnią, to rok urodny, a jak na wiotku to rok głodny. NKPP Boże Narodzenie 9c;

podob. w wierzeniach z Sieradzkiego: „Także zwracają uwagę wieśniacy na zmiany księżyca na

początku miesiąca. Pełnia jest zwiastunem, że miesiąc będzie obfity w chleb i dostatek. Wisła

1894/136.

3 - Gdy na pełni księżyca Gody przypadają, łagodną resztę zimy z tego wysnuwają. NKPP Boże

Narodzenie 8; podob. Im bliżej Boże Narodzenie ku nowiowi przypadnie, tern twardszy rok ma potem

nastąpić; jeżeli zaś na pełni lub schodzie przypadnie, tern łagodniejsza. ZWAK 1882/184.

4 - Stanąwszy miesiąc w pełni dalej nie rozrasta, nie wie co pełnia, zawsze na nowiu niewiasta.

NKPP niewiasta 20d.

PIEŚNI WESELNE

5 - Jak ja mlodziuchny żenił się, wtenczas miesiączek spełnił się, a jasne zorze, najja-

śniejse przez całą nockę świeciły. K 28 Maz 151; war.: Jakem się żenił młody, Miesiąc pełnił

się wtedy; Gwiazdy niebo zasiały, Jasne zorze gorzały. Lud 1903/226.

OPOWIEŚCI WIERZENIOWE

6 - No, dawno, to starzy ludzie to twierdzili, że to Kain zabił Abla, to tam chodziło o te

ofiarę, bo Abel składał lepsze snopy, a Kain gorsze, więc J\ain sie rozgniewał, zabił Abla.

Nawet twierdzo niektórzy, że lud Cyganów wywodzi się od Kaina, dlatego, że potem Kain nie

miał miejsca, za to, ze brata zabił i tak niektórzy mówili, że o, widać [na księżycu] Kaina,

jak dobija Abla. To tak starzy ludzie mówili, a właściwie to twierdzono, ze góry jakieś so czy

coście, czy lodowe, czy takie i te góry majo swoje cienia i ony odbijajo w świetle, takie zacięgi

takie so jak nieokreślone postacie. Etnl 1989 Bilg 114.

RELACJE POTOCZNE

7 - No, jak nastaje początek miesiąca to jest taki cieniutki sierp taki. I jak różkami do

góry, to niby na pogodę - ma być. A późni już - jak jest różkami do dołu, to już ni ma pogody,

mówio, że na deszcz. I coraz sie zwiększa, coraz więcy, więcy go jest. Późni połowa jest, późni

już cały jak ~ już okrągły cały. Jak sie tak nieraz popatrzy dobrze, no to po prostu tak świeci,

jakby "oczami patrzył, nie? Tak nieraz widać jak jasno tak jest, nie? ... No pełny księżyc ...

Już w tej pełni - to

on już późni bladzi, i już niży - zachodzi, już niży, tak już ni idzie do

góry, nie świeci tak. Etnl 1989 Bilg 113.

BIBLIOGRAFIA: K a m o I a Maria, Konotacja semantyczna nazw księżyca w polszczyźnie ludowej, praca

magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Kup Pol 42-45; Kup WiM 16.-

-►KSIĘŻYC, KSIĘŻYC PO PEŁNI, NÓW, PÓLPELNIA, PUSTE DNI, WIOTEK.

Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska

KSIĘŻYC PO PEŁNI

K. w fazie ustępującej, między pełnią a wiotkiem ma nazwy, które odnoszą się do początkowego

okresu „ubywania" K.: po pełni Kup Pol 46, Mosz Kul 2/25, po pole, z pełni, z pełna, z pełnia Kup Pol

46. Wszystkie nazwy związane ze „starzeniem się" K. mogą odnosić się do całego okresu „ubywania"

aż do momentu jego niewidoczności na niebie: stary księżyc, stary miesiąc, na starym miesiącu, stary

miesiączek Kup Pol 46, na Warmii i Mazurach, także Suwalszczyźnie - na starze, w pow. piskim na

starym, sporad. na tym terenie wystąpiły także nazwy starzyk i staryk Kup Pol 47, także Kup Pol mapa

nr 3. Widoczna po pełni połowa K. w gwarach często nazywana jest podobnie jak -*półpełnia: są to

m.in. nazwy następujące: pół księżyca/miesiąca, połówka księżyca/miesiąca, połowa miesiączka, na

południu Polski - pół miesiączka; także: ostatnia połowa, półksiężyc, półmiesiączek, półkole, sporad.

pół pcini i w połowie Kup Pol 45. Na terenie wschodniej Polski i w woj. zachodnich występują nazwy

nawiązujące do analogicznych w gwarach ukraińskich i białoruskich: sierp, sierpek