Bartminski Jerzy. Slownik stereotypow / Бартмінський Єжі. Словник народних стереотипів і символів

Подождите немного. Документ загружается.

218

GWIAZDY - dokumentacja

219

50 - Gwiazdy są świadkami, że dziewczyna traci wianek [= dziewictwo].

Nie powiem luba, nie powiem droga, świadkami są gwiazdeczki, tylko upłynie parę miesięcy, trza

będzie kolebeczki. TN Częstoborowice 1980; Jasiuleńku mój, tyś mi wianek wziął, świadkami są

gwiazdeczki, a jak upłynie dziewięć miesięcy, potrzeba ... TN Szyszki 1978.

51 A - Tobie świeci jeden miesiąc/słońce, a mnie świecą liczne gwiazdy.

Tobie świeci miesiąc, a mnie świecą gwiazdy, ciebie kocha jeden, a mnie kocha każdy.

K 6 Krak 395, war.: ZWAK 1884/274, Chód Śp 186, Konop Krak 8, Sad Podh 100; ... jedna ... Pies Śl

2/321; ... ciebie kocha jedna, a mnie kocha każdy. K 6 Krak 483; ... Zem ja nieszczęśliwy, To mi

przyzna każdy. Piej Śl 1/394; ... świeco ji gwiazdy, gdzie ja sie "obrócą, tam mnie k"ocha każdy. LL

1960/2-3/63; Svyćylo mi słońce, śvyćyly i gvazdy, Tob'e kocha jedyn, a ... MAAE 1898/89.

51 B - Przyświecał nam nieraz księżyc i gwiazdy także szeptały: «/Vie wierz, dziewczyno, tym

słowom, Bo on ci będzie niestały.)) Nyr Kar 250.

51 C - Świeci miesiąc, świeci, gwiazdy pomagają / i gwiazdy jarzące.

a. Świeci miesiąc, świeci, gwiazdy pomagają, jeszcze moje oczki kochania nie znają.

K 21 Rad 136, war.: Sob Lubus 24, K 6 Krak 429, TN Huta 1966, Lud 1900/153, ZWAK 1888/181, ZWAK

1891/110; ... Niescęśni ci ludzie, co "o mnie gadają. ZWAK 1891/84; ... Choć urody me mam,

chłopcy mię kochają. Lud 1903/226.

b. Świeci miesiąc świeci i gwiazdy jarzące, Ciebie kocho jeden, a mnie dwa tysiące.

Or L 1927/170.

c. Świeci miesiąc, świeci, gwiazdy pomagają: Choć urody nie mam, chłopcy mie,

kochają. Święt Nadr 271.

51 D — świeci miesiąc (świeci), koło niego gwiazdy - wielu kocha jedną

dziewczynę.

a. Świeci miesiąc, świeci, wkoło niego gwiazdy, ciebie kocha jeden, a mnie kocha

każdy. Sob Lubus 24, war.: K 6 Krak 483, Chód Śp 186, MAAE 1898/85, ZWAK 1886/311; ... Ciebie

kocha jedna, ... ZWAK 1878/111; ... gdzie ja się obrócę, to mnie kocha każdy. K 6 Krak 429,

LL 1960/2-3/63; ... naokoło gziazdy, coz ja komu zinna, ze mnie kocha każdy. K 42 Maz 72; ...

gwiazdy, koło niego, oj, jakże ja tęsknię do Jasieńka'mego. Piat Krak 157.

b. Świeci miesiąc, świeci i gwidzdecek kila, Do mojej dziewcyny opętana mila. ZWAK

1880/174.

C. Świeci miesiączek między gwiazdami, kiedyś chodził do mnie co dzień, dzisiaj czasami. TN

Wólka Husińska 1980.

d. Świeci miesiąc, świeci, wedle niego gwiazda, serdecznie żałuję, żem kochała błazna.

Chód Śp 274.

e. Świyci mi miesiącek, świyco mi i gwiozdy, Mom jo se dziywcyne, zowidzi jej k"ozdy.

Mika Oraw 51.

52 - Świeci miesiąc, świeci, drobne gwiazdy wschodzą, cóż mnie po kochaniu, kiedy ludzie

Szkodzą. K 6 Krak 429, war.: Pies Śl 1/395.

53 - Myślałeś Jasinku, że to gwiazda zeszła, A to Kasineczka koło okna przeszła. MAAE 1908/76.

PIEŚNI ZBÓJNICKIE, ŻOŁNIERSKIE I PARTYZANCKIE

54 - Smutna rzeka, księżyc w dal odpłynął, srebrne gwiazdy spadły w ciemną toń, gdzieś po

lasach, gdzieś po polach mglistych, Czujnie drzemie zakopana broń. świr Piel 401, tamże war.: Świr

Piel 402-403, por. też Szew Niech 329.

55 - Miesiąc - ojcem, słońce - matką, gwiazdy - braćmi, zorze - siostrami żołnierza.

Jak na niebie miesiąc jasny wzejdzie, żołnierzowi rodnym ojcem będzie ... Jak na niebie jasne

słońce wzejdzie, żołnierzowi rodna matka będzie ... Jak na niebie jasne gwiazdy wzejdą, żołnierzowi

rodni bracia będą ... Jak na niebie jasne żarzy wzejdą, żołnierzowi rodne siostry będą. K 18 Kieł 182,

por. nr 58.

PIEŚNI MARYJNE

56 - Maryja ozdobiona słońcem, księżycem, gwiazdami.

[O Matce Boskiej:] Z dwunastu gżozdów Koruna na głoże, Lodżano też w słońce, Ksżenżyc

pod nogatny. Stef WarmPs 2/89.

57-0 Maryja, Matko Boża, Niech Ci świeci w maju zorza, Słońce, miesioc, wszystkie gwiazdy,

Niech zobacy cłowiek każdy. LL 1957/2/20.

PIEŚNI SIEROCE

58 - Miesiąc. - bratem, zorza - matką, gwiazdy - siostrami sieroty.

Matka mi zorza, Miesiąc mi jest miłym bratem, Gwiazdy szląskie siostrami memi, I dosyć na tym.

ZWAK 1R78/100, por. nr 55.

PIEŚNI DZIADOWSKIE

59 - Gdy z Antychrystem człek się zbrata, Nastąpi wkrótce koniec świata - ... Z nieba

deszcz krwawy padać będzie, Ciemności wnet zalegną wszędzie: Pogasną gwiazdy, słońce

zgaśnie. Nyr Kar 1/354.

60 - Miesiąc, słońce, gwiazdy, niebo płaczą/litują się nad niedolą ludzi.

Posłuchajcie, proszę, pilnie, jak niebo plącze usilnie: miesiąc, słońce i z gwiazdami płacze,

lituje nad nami. K 19 Kieł 141, war.: K 48 Ta-Rz 209.

61 - Bóg sposobi świat i zdobi go słońcem, księżycem, gwiazdami i planetami.

W tej wieży dał [poganin, Diaskorus, ojciec św. Barbary] wymalować, Bogi

swoje

wyrysować, Słońce, księżyc z planetami, Rozmaitymi gwiazdami. Od tych [Św. Barbara] oczy

odwróciła, Ku niebu okiem patrzyła, Jako ten świat oświecają, Jasnością swą napełniają. Myśli, kto

ten świat sposobił, I gwiazdami przyozdobił, Kto nim rządzi i sprawuje, I kto nad nimi panuje. Nyr Kar

128.

PIEŚNI ZADUSZKOWE

62 - Księżyc, słońce, gwiazdy, woda, obłoki, góry, lasy nie chcą przyjąć

grzesznych dusz.

Idą, idą, dusze płakające, Swemi rękami lamające. Słońce, słońce [w cd. też: księżyc, gwiazdy,

woda, obłoki, góry, lasy] przyjmijcie nas, Bo Jezus zaparł się nas. ZWAK 1880/88, war.: Biel Kasz nr

35B.

63 - Jak księżyc między gwiazdami, tak dusza w raju między braćmi

i siostrami.

Ga [gdy] do raja przebiez-imo [anioł z grzeszną duszą], wejtrzójd raja posadzyma, miza [między]

brale, miza sostrami, jako ksawiec [księżyc] miza gwiazdami. Biel Kasz nr 67B.

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ

64 - Gwiazdy wzięli sie od początku stworzenia świata. Jak Pan Bóg stworzył ziemie

i powiedział: Zrobimy światłość. Pierwsza światłość była największa, było słonko. Druga

światłość była mniejsza, był księżyc. A trzecia światłość, powiedział Bóg, gwiazdy. I nazwał

wszystkie gwiazdami. Ni było ani jimionów, że ta była taka, to ta, no wszystki jidnakowy

imia - gwiazdy. Czap Mat 96.

65 - Gwiazdy to otwory w niebie.

Niebo to jest zaziesone nad ziemnio i ma takie dury co śfatło zidać, to gziazdi. Szyf MiW 148,

podob. Szyf Trąd 53, Kul MiW 435, Mosz Kul 2/17.

66 - Każdy człowiek ma swoją gwiazdę.

Mówio, że jak sie człowiek rodzi, to już i gwiazdkę ma dla siebie. Etnl 1989 Bilg 118, podob. Sych

SKasz 1/388, Kup WiM 20, Szyf MiW 148, Kul WiM 437, TN Łukowa 1984, Red. Jelna 1984, TN Zamch

1984, TN Krasiczyn 1985, K 7 Krak 31, Udz Krak 91, MAAE 1908/132, Wisła 1889/495, Wisła 1900/465,

ZWAK 1878/128, ZWAK 1885/32, ZWAK 1887/31, Lud 1896/277, Or L 1938/161.

220 GWIAZDY - dokumentacja

JUTRZENKA cksplikacja

221

67 - Gwiazd nie należy pokazywać palcem.

Każdi ma gziozde widno co się śfeci, ale nie wolno pokazać na gziazdc, bo łona się zatrzensie i

może spaść. Szyf Trąd 52, podob. Sych SKasz 1/388, Kul MiW 437, Szyf MiW M8, ZWAK 1887/31,

ZWAK 1878/128.

68 -Az gwiazdami to je tak: Pan Bóg se naładował tyle lampków, ile ma być ludzi na

świecie. I so takie święte (= święci), naznaczone do tego, że jak sie człowiek rodzi, to oni

noliwają masła do tyj łapki, co mu je naznaczona, i człowiek poty żyje, pocht (= póki) sie

masło nie wypali. A późni to te łapkę, jak już je sucha, to święte ciskajo na ziemie. Wisła

1903/96; podob. Śmierć strąca z nieba lampki - gwiazdy znaczące ludzkie życie. Krz PHI. nr 332.

69 - Jak w wilję nie ma gwiazd, to będzie mleczny rok, krowy mleka dużo dadzą. Wisła

1901/183, podob. LSE 1961/88, LSE 1965/30, Bart Lub 26-27, K 5 Krak 195, Udz Krak 37.

70 - Jeżeli w wieczór wigilijny jest dużo gwiazd na niebie, to kury będą się dobrze niosły.

Wisła 1895/493, podob. LSE 1961/88, LSE 1965/30, Szyf MiW 34, Bart Lub 26, Pęk Bilg 238, Etnl 1989

Bilg 120, Gaj Rozw 35, Udz Krak 37, Wisła 1901/183, Wisła 1902/370, ZWAK 1879/26, ZWAK 1892/265,

Or L 1926/136, Or L 1934/149. Podobna przepowiednia dotyczy Sylwestra Kul MiW 415 i Nowego

Roku Kul MiW 648.

OPISY PRAKTYK

71 - Do wieczerzy wigilijnej zasiadało się, gdy na niebie zapaliła się pierwsza gwiazda.

Bart Lub 25, podob. Kul Wid 3/25, K 9 Poz 116, K 10 Poz 58, Folk Łodz 91, K 23 Kał 52, K 24 Maz

71, K 26 Maz 53, K 27 Maz 110, K 5 Krak 195, K 16 Lub 48, 100, K 48 Ta-Rz 62, K 35 Przem 14, TN

Krasiczyn 1985, Kał Lim 29, Gaj Rozw 30, Wes Śląsk 202, Plut Glog 2/137, Udz Krak 35, Wisła 1902/370,

1904/526, ŁSE 1961/83, ZWAK 1878/20, ZWAK 1879/14, ZWAK 1885/4, Wit Baj 139, Or L 1934/148,

Or L 1934/150, Or L 1935/149, Or L 1938/156.

PISANA POEZJA CHŁOPSKA

72 - Słońce i księżyc - dwaj świetlani bracia, / Gwiazdy - promienne siostrzyczki. [A.

Zachara-Wnękowa] Szcz Ant 836.

73 - Jesteś matką, wielką, ogromną. / Obecna jesteś. / W podziurawionym gwiazdami niebie, / Na

rozłożystym talerzu widnokręgu, / Pod i nad nami. [K. Maurer] Wer Ojcz 230.

74 - Stoi noc / na skraju wsi / i parasol wznosi, / a na niebie / srebrny kapłan / mszały / gwiazdom

głosi, / Wielki Wóz / robotnic pełen /, w Mleczną Drogę / skręcił. / Kapłan modły / kończył świtem / i

wieś rosą / święcił. [W. Sitkowski] Ad Złote 237.

75 - Rozświeciły się srebrem gwiazdy / na słupach ulicznych / z nieboskłonu / czarnego sklepienia

nieba /zeszły do naszych mieszkań. [S. Choj nowski] Szcz Ant 249.

76 — w polach wśród złotych pszenic i ostów / w łąkach gdzie kwitną białe stokrotki / fruwają jak

pliszki ciepłą wiosną /prostych wierszy płomienne zwrotki / ... a kiedy wieczór ciepły nadchodzi / z

sakwą pełną srebra błękitu / z każdej płomienna gwiazda się rodzi / by świecić nocą pszenicom żytom.

Poc Poez 440.

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/80-82, 283-290; C h o d u k i e w i c z Jadwiga, Gwiazda, [w:] SLSJ, Wro-

cław 1980, s. 74-79; De Vries Dic 369, 440-441; Duf SNT 285-286; Duf STB 315-317; For Sym 101-104;

Gamlv Ind 685-686; Gład Wiedz; Herd Lek 49; K a m o c k i Stefan, Znaki na niebie i ziemi, zwiastu-

jące wojnę Światową, Or L 1926/154; K o l b u s z o w s k i Edmund, Gwiazdy i grzyby w wierzeniach

ludu, Lud 1895/168-178; Kop SMit 348-350; Kop SSym 105-108; Kup Astr 1958/5/233-246; Kup Astr

1959/6-7/290-303; Kup Met; Kup Pol 59-64, 108-113; Kup WiM 19-29; Lur Slow 64-65;

Luka Leon Jan, Wierzenia pogańskie na Pomorzu Wschodnim w starożytności i we wczesnym Średniowieczu, Gdańsk

1973, s. 20-29; Mif Tok 1/116-118; Mosz Kul 2/465^167; N i e b r z e g o w s k a Stanisława, Gwiazdy w ludowym

językowym obrazie świata, [w:] JOS, s. 147-166; S a d ł o w s k a Jadwiga, Semantyka i składnia wyrazów stonce,

księżyc, gwiazda w kulturze ludowej i wybranych utworach literackich, praca magisterska napisana w ZJP UMCS,

Lublin 1979; S n a r s k a Małgorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w polszczyinie ludowej, praca

magisterska napisana w Zakładzie Języka Polskiego UMCS, Lublin 1985; SKSI Lec 133; SSSI 180-181; S t a w o ż,

Księżyc i gwiazdy, Lud 1904/94; Szyf MiW 147-152; Szyf Trąd 51-62; W ort Iloff 8/458-468, 9/596-689, 762-782,

10/335.

-»BABY, BARAN, DROGA MLECZNA, GWIAZDA BETLEJEMSKA, GWIAZDA KLOSU PSZENICZNEGO,

GWIAZDA PÓŁNOCNA, OWIAZDA SPADAJĄCA, GWIAZDA WIECZORNA, JUTRZENKA, KOLO SW

KATARZYNY, KOMETA, KOSIARZE, KRZYŻ ŚW., KSIĘŻYC, MAŁY WÓZ, NIEBO, OniUEKACZKI,

SITO, SŁOŃCE, SZNUREK Z GUZAMI, WAGA, WIELKI WÓZ, ZORZA

Stanisława Niebrzegowska

JUTRZENKA

Wenus poranna

Wstęp Eksplikacja: Nazwy Kategoryzacje. Kolekcje. Opozycje. Wygląd. Właściwości. Czynności; ruch,

świecenie, funkcje Działania sprawcze. Jutrzenka jako obiekt kultu. Lokalizacja. Czas. Przepowiednie.

Symbolika.

Dokumentacja: Przepowiednie. Kolędy bożonarodzeniowe. Pieśni weselne. Pieśni maryjne. Pieśni pasterskie.

Pieśni żołnierskie. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Bibliografia.

Poranna gwiazda najlepiej widoczna przed wschodem słońca, wyróżniana spośród gwiazd jako

najjaśniejsza, jest w tradycji ludowej zapowiedzią początku dnia oraz symbolem nadziei i piękna;

wiązana z Matką Boską jako tą, która poprzedza i „przynosi" słońce - Chrystusa.

W wielu mitologiach ś w i a t a Jutrzenka to bogini świtu - siostra, matka, żona

słońca Kop SSym 133.

W mitologii i n d y j s k i e j Jutrzenka (Uszas) 'Brzask' - siostra Nocy, pojawia się na wschodzie

(ubrana w światło) i rozrzuca swoje różowe szaty. Podobna do krowy, ukazującej wymiona, odkrywa i

pokazuje swoje piersi. Wypuszcza swe promienie jak bydło, otwiera bramy nieba, gdy krowy (obłoki

świtu i promienie) wyrywają się z zamknięcia. Jako matka bydła wyjeżdża w wozie zaprzężonym w

rude krowy, byki lub konie. Po całodziennej wędrówce Brzask staje się Zmierzchem, siostrą Nocy Jak

Ind 25-26, -^Gwiazda Wieczorna.

W mitologii g r e c k i e j - Eos, siostra Heliosa (słońca) i Selene (księżyca), rozpraszająca mroki

nocy. Ukazywała się na niebie zanim brat Helios wyruszył w całodzienną wędrówkę Piet Grec 168.

Dziećmi Eos były bóstwa uosabiające gwiazdy oraz najważniejsze wiatry Piet Grec 172. Jej łzy to

poranna rosa, którą zbiera słońce Kop

SSym 134.

W tradycji c h r z e ś c i j a ń s k i e j Jutrzenką bywa nazywana Matka Boska, ona bowiem

przyniosła ludzkości Słońce-Chrystusa Kop SSym 134, Herd Lek 60, Duf SNT 286. W Apokalipsie

Chrystus jest nazywany „gwiazdą świecącą", poranną - jak ona wschodząc rano rozlewa swój blask na

cały świat, tak i Chrystus przybywając na świat rozjaśnił ciemności For sym 103, Lur siow 80.

222 ___________________ JUTRZENKA - eksplikacja

JUTRZENKA eksplikacja _____________________ 223

W językach s ł o w i a ń s k i c h poranna Wenus - siostra Słońca SKSI Lec 133 -bywa

nazywana od: (1) zorzy- 'blasku, światła' (błrus. Zarnica, Zaranka, ros. Zorka, ukr. Zirnyća,

bułg. Zornica, Zora, serb.-chorw. Zorjanca, słoweń. Zornica); (2) jutra czyli poranka

(kasz. Porenica, pol. Jutrzenka, Jutrznia, ros. Utremca, bułg Utrenica); (3) dnia (ukr. w

Chełmskiem i na pol. Wołyniu - Dynnyća, ros. Dennica, bułg. Dennica, Dynnica,

serb.-chorw. Danica, słoweń. Danica, czes. Dennice; w literaturze polskiej -Gwiazda

Dniowa, Gwiazda Dzienna Kup Pol 74); (4) świtu (ukr. Svitivka) Mosz Kul 2/28.

W języku p o l s k i m słowo jutrzenka (podob. jutrznia 'pierwsza część modlitwy

brewiarzowej, odmawianej przed wschodem słońca') etymologicznie wiązane z jutro 'rano',

posiada dwa znaczenia: (1) 'planeta Wenus widoczna nad horyzontem przed wschodem

słońca; Gwiazda Poranna'; (2) 'jasność poprzedzająca ukazanie się słońca na horyzoncie;

świt, świtanie, zorza poranna'. W dawnej polszczyźnie wyraz jutrzenka był zwykle

odnoszony do 'świtu, blasku przed wschodem słońca' sstp Urb 3/205. Fraz. jutrzenka

wolności (częsty w pieśniach patriotycznych i wojskowych) to 'zapowiedź wolności'.

W gwarach polskich Jutrzenka to przede wszystkim nazwa Wenus w jej rannej postaci.

Ta sama Wenus świecąca wieczorem otrzymuje nazwę -»Gwiazdy Wieczornej.

Oprócz powszechnej nazwy Jutrzenka, fukcjonują inne utworzone na bazie tego

samego rdzenia: Jutrznia Giad wiedz 68, 125, 194, Kul wiei 3/511, Jutrzejka, Jutrznicka,

Jutrznionka Glad Wiedz 68; Jutrznica Sych SGKasz 2/114. Większość nazw nawiązuje do

czasu rannego świecenia tej gwiazdy i blasku, jaki wraz z nią się pojawia: Ranna Jutrzenka

8f, 10, podob. Kai Lim 32; Gwiazda Poranna s

yf Trąd 49, TN Łukowa 1984, Glad Wiedz 70,

129, Poranna Kul Miw 436; Poranica, Porenica Glad Wiedz 70; Porannica Kul Wiel 3/5il;

Gwiazda Porankowa 23; Ranna Gwiazda Kup wiM 24, Glad Wiedz 7o; Rańsza Gwiazda

Kup WiM 24; Zaranna Gwiazda at, Kup WiM 24, Kai Lim 32; Zarankowa Gwiazda, Zreńsza

Gwiazda Kup WiM 24; Świtalna Gwiazda Kup Pol 76; Zorza Glad Wiedz 69, 125; Zorza

Ranna, Zorza Poranna Glad Wiedz 69; Zorka Glad Wiedz 69; Zornica Glad Wiedz 69, Karl

SGP 6/409; Zornica Ranna Glad Wiedz 69; Zorniczka Glad Wiedz 69, 125, Kul Miw 436;

Wrzesinka (najlepiej widoczna jest we wrześniu) Kup WiM 23; Wenera (Wenus) Szyf

Trąd 50, Szyf Mi w 146; Weniusz Czap

Mat 78.

Wiele nazw odnosi się do jej p o ł o ż e n i a : Jutrzenka Wschodnia Glad wiedz 69;

Północna Jutrzenka Glad wiedz 132; Gwiazda Węgierska [jeśli nie ma jej w Polsce, świeci

Węgrom] Glad Wiedz 70, 194; w y g l ą d u : kasz. Świetłąca Gwiazda, Jarsko Gwiazda

Glad Wiedz 70; Gwiazda Jasności Kup Poi 76; c z a s u w y p ę d z a n i a bydła: Pasterka

Kup WiM 24.

Inne nazwy to: Pierworadka TN Gorajec 1984; Gwiazda Najświętsza (ma związek z

Matką Boską) Sych SGKasz 1/388; Zwiastunka Kup Poi 8i; Zowitrzniejszo Gwiazda Glad

Wiedz 70; metaf. Gwiazda Morza ii.

it Jutrzenka jest traktowana jako gwiazda świecąca rano i wieczorem lub jedynie rano

Mosz Kul 2/27, Szyf Miw 145, uważana za gwiazdę Matki Boskiej, a nawet jej oko 21. + J.

wraz z G w i a z d ą Wiecz o r k o wą (-+Gwiazda Wieczorna) i Gwiazdą Północkową

(->Gwiazda Północna) zdobią koronę Matki Boskiej 23.

*•* J. pozostaje w opozycji z G w i a z d ą W i e c z o r n ą ze względu na czas

świecenia: Jutrzenka wschodzi przed wschodem słońca / świeci rano, Gwiazda Wieczorna

świeci z wieczora j do północy 26.

® J. jest j a s n a powsz , bardzo jasno świeci 18, Glad wiedz 195; najjaśniejsza z

gwiazd 8, bo jest n a j ś w i ę t s z a Sych SGKasz 1/388; ma światło białawe, drżące i

iskrzące 24; większa od innych gwiazd 18.

O Cechą szczególną J. jest to, że jako pierwsza z gwiazd świeci zawsze Panu Bogu Red.

Rakówkn 1984; jest określana mianem c ud o w n ej Gaj Rozw 30 lub s z c z ę ś l i w e j gwiazdy

20. Jest ś l i c zn a jak księżyc i lśniąca 8c.

■ Ruch. w s c h o d z i 5, 8e; w y c h o d z i , wstaje Glad wiedz 133; p o k a z u j e się

19, powstaje 8c; ś w i t a 8e, 13; idzie przed słońcem również i w dzień, ale nie zawsze

można ją dostrzec Kai Lim 32; przychodzi do nas i5c; znika z nieba (po Bożym

Narodzeniu) 2, 16, 19, Glad Wiedz 129.

Ś w i e c e n i e . J. b ł y s k a 7; b ł y s z c z y i2a, ś w i e c i 2, 8c, e, 10, 14, 15, Glad Wiedz

131, podob. Glad wiedz 196; świeci jak słońce 8c; świeci najdłużej ze wszystkich gwiazd

Kup WiM 23, szczególnie jasno świeci w adwencie Glad Wiedz 129; J. świeci siedem lat

nad Polską, siedem nad Węgrami 20. W lecie g a ś n i e kolo południa Glad Wiedz 133,

jako ostatnia z gwiazd Szym SDom 351 zmienia się co trzy lata, tzn. Jutrzenka na wiosnę

staje się Gwiazdą Wieczorną 25.

F u n k c j e . J. z d o b i k o r o n ę Matki Boskiej 23. Jest to gwiazda, która pierwsza

prowadziła ludzi do stajenki Wisla 1900/464, wskazywała Trzem Królom drogę do

Betlejem 16, 19, podob. TN Księżpol 1984, -*Gwiazda Betlejemska.

□ J. ma wpływ na ziemię 24, na urodzaje Szyf Trąd 50, przynosi ludziom dobrą nowinę

♦ J. od dawna otaczano c z c i ą . Ukazywanie się jej na niebie witano słowami „Witaj,

jutrzenko, najjaśniejsza panienko" 22. Na jej widok (rano i wieczorem) chłopi odkrywali

głowy, żegnali się albo odmawiali pacierze Mosz Kul 2/465.

Niewidoczność ,!. na niebie była tłumaczona na różne sposoby: to bogienki (boginki)

zabierają ją do innych krajów Glad Wiedz 130, kradną ją czarownice Mosz Kul 2/652, Cygany

Glad wiedz 131 lub Ruskie (aby jej nie ukradli, należy świecić lampkę) TN Konopnica 1978.

A Lokalizacja: Na wschodzie, np. 6, Glad Wiedz 194, 196.

00 Na charakterystyczny czas świecenia wskazuje nazwa Jutrzenka pochodząca od

jutro, tzn. 'rano' SI SE 1/596.

(a) J. pojawia się ran o 8, I5e, podob. Kup WiM 23, Glad wiedz 190, 193; nad ranem OrL

1938/161; wita ranek Szyf Miw 146, Szyf Trąd 50; J. poprzedza brzask Gaj Rozw 64; pojawia się

po północy, do dnia, nade świtem, o świcie Glad Wiedz 133, 189; przed wejściem słońca

8, Etnl 1989 Bilg 118, TN Krasiczyn 1985, Glad Wiedz 133.

(b) J. pokazuje się na wiosnę Glad Wiedz 192. Świeci od końca listopada do Trzech

Króli 16, podob Giad wiedz 189; podczas adwentu, w okresie Bożego Narodzenia Glad

Wiedz 129, 192; od grudnia do maja Glad wiedz 184.

Najbardziej widoczna na niebie jest w wigilię Bożego Narodzenia Red. Rakówka 1984,

świeci bowiem od czasu, kiedy się Pan Jezus narodził Gaj Rozw 30.

224

JUTRZENKA - dokumentacja

JUTRZENKA - dokumentacja _______________ 225

J. nie każdego roku Świeci Glad Wiedz 131, podob. Szyf Trąd 50, Szyf MiW 146, Glad Wiedz

185, 189. Jeśli jej nie widać, to znak, że świeci na innym lądzie, np. w Turcji Glad Wiedz 130. Lata, w

których świeci nad danym krajem, są szczególnie dobre Szyf Trąd 53, pomyślne Kul Miw 436, Mosz

Kul 2/465, urodzajne Kai Lim 32. J. świeci cały rok tam, gdzie ksiądz wcześniej odprawi jutrznię

(pasterkę) 20, podob Glad wiedz 131. Niekiedy świeci nawet nad tym samym krajem trzy lata Gaj

Rozw 30, cztery lata Czap Mat 78, siedem lat 20.

Położenia zajmowane przez J. na niebie są podstawą do określania czasu wit Baj

127, K 46 Ka-S 463.

J. Zwiastuje ranek Sych SGKasz 2/114, Szyf Trąd 52, Glad Wiedz 184-185, 189, 190, 191, 193-194,

koniec nocy Kul Wiel 3/511 i nadejście dnia 18. Jeśli jest najwyżej na niebie Glad Wiedz 195 lub

południowym zachodzie Glad Wiedz 184 - wskazuje północ. Gdy J. schodzi na dół - zbliża się dzień

Glad wiedz 183.

♦ Przepowiednie pór roku: J. zwiastuje nadchodzącą jesień Glad Wiedz 19S; wschód J. zapowiada

zbliżanie się wiosny Glad Wiedz 184, 188, 196; jeśli świeci jaśniej - zbiera się na lato, jeśli natomiast

jest we mgle - zima potrwa długo Glad Wiedz 183; d o b r e g o roku: J. świeci 15; dóbr y c h u r o d z

aj ó w: J. jasna w wigilię Bożego Narodzenia 1, J. świeci długo przed Godami 2; z d r o w i a : J. świeci

przed Bożym Narodzeniem 14.

& W pieśniach religijnych J. symbolizuje M a r y j ę 4, 8, 10, 22, św. Stanisława Kostkę 9; w

pieśniach weselnych - p a n n ę m ł o d ą 5-7, w zestawieniu fraz. jutrzenka wolności oznacza nowy

p o c z ą t e k i n a d z i e j ę , w relacjach potocznych - zbliżający się dzień 17, 18.

Jest symbolem m ł o d o ś c i i p i ę k n a Mosz Kul 2/27. Jest także znakiem narodzenia

Chrystusa Kup Pol 81.

DOKUMENTACJA

PRZEPOWIEDNIE

1 - Wilija piękna, jutrzenka jasna - będzie stodoła ciasna. Wit Baj 315; war.: ... za ciasna. TN Huta

1966; ... a jutrznia ... ZWAK 1882/182, Wes Śląsk 216; Na Adama pięknie, jutrzenka jasna, będzie

stodoła ciasna. NKPP Adam i Ewa 4.

2 - Gdy jutrzenka przed Gody długo świeci, chleba mają dosyć boże dzieci; gdy zniknie gdzieś W

zasłonie, nastąpią lata plone. NKPP Boże Narodzenie 6, nadto: ZWAK 1882/182.

KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE

3 - Na wschodzie, na wschodzie jutrzenka zeszła I dobrą nowinę ludziom przyniesla. Kot Rzesz

453.^

4 - Śliczna Panienka jako jutrzenka zrodziła syna, piękna nowina. Bart Lub 142; war : ... dobra

nowina. K 5 Krak 200, 358.

PIEŚNI WESELNE

5 - Już dzień zajaśniał, jutrzenka wschodzi, już nam wstała śliczna Maryś, po podwórzu chodzi.

Chód Śp 75.

6 - Witaj, drużyno, od Boga nam przysłana, witajże i ty, jutrzenko kochana. Chód Śp 77.

7 - Gdy tylko zabłyśnie jutrzenka na niebie, niejedną panienkę zwabicie do siebie. Piat Krak 328.

PIEŚNI MARYJNE

8 - Jutrzenka to Maryja.

a. Zawitaj, ranna jutrzenko, tyś grzechów naszych lekarką. K 17 Lub 12.

b. Witaj czysta Panienko, najjaśniejsza Jutrzenko, witaj święta, wniebowzięta, nie

pokalana. K 22 Lecz 172.

c. Witaj, jutrzenko, rano powstająca! Śliczna jak księżyc, jak słońce świecąca. Ty

świecisz mile światu - Częstochowie, gdzie czołem biją świata monarchowie. K 19 Kieł 134;

war.: ... z rana ..., lśniąca. TN Nedeżów 1977.

d. Świta jutrzenka, Maryja zrodzona, wynika źródło, co ożywia ziemię, leczy od chorób

z grzechu ludzkie plemię. K 33 Chel 156.

e. Przed Słońca wejściem, ta Jutrzenka wschodzi i już świecić zaczyna. Głowę już

smoka jej narodzenie kruszy i daje światu zbawienie. K 28 Maz 349.

f. Gwiazdo Zaranna, Ranna Jutrzenko, Niepokalana Mario Panienko. Kai Lim 26.

g. Zawitaj, Pani świata, Niebieska Królowa, witaj, Panno nad Panny, gwiazdo

porankowa. K 23 Kai 251 [z tekstu Godzinek o niepokalanym poczęciu Najświętszej Maryi Panny, powsz.,

zob. np. modlitewnik Jestem z wami, Warszawa 1990, s. 379].

9 - Nowa jutrzenko kraju sarmackiego, drogi klejnocie narodu naszego. K 27 Maz 382; war.:

... Królestwa Polskiego. l/)m Śląsk 430.

10 - Ranna jutrzenka świecąca, Pani nasza kochająca W Okulicach zajaśniała, by nas

z Bogiem pojednała. Nyr Kar

54.

PIEŚNI PASTERSKIE

11 Kiedy będziesz wyganiała, Moja kochanecko, Nie zapominaj, zaśpiewaj: Witaj

jutrzinecko! Lom Śląsk 361; war : A jak ... moja panieneczko, spojrzyj w niebo i zaśpiewaj ...

Nie tyle-li jutrzeneczko, ale Gwiazdo morza, śpiewam z rana do wieczora, aż zagasną zorza.

ZWAK 1884/95.

PIEŚNI ŻOŁNIERSKIE

12 - Światło jutrzenki zapowiedzią wolności.

a. Jutrzenka zabłysła na samym wschodzie, Wojsko polskie kościuszkowskie Na pomoc

nam idzie. Świr Piel 193.

b. Ojczyzno droga ... Lecz dzisiaj Ciebie Wróg się już lęka, Już Ci na niebie Świeci

jutrzenka. LL 1980/1-3/112.

13 - Skoro zaświta jutrzenka z rana, żywo wjarusi, stawajc'eż tu! Kam Pom 293.

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ

14 - Jeżeli jutrzenka świeci przed Bożym Narodzeniem - to ludzie są zdrowi i silni, jeżeli nie - to

odwrotnie. Glad Wiedz 130.

15 - Jutrzenka świeci, będzie dobry rok.

a. Jak jutrzenka świeci - to dobre czasy. Glad Wiedz 130.

b. Gdi łona śjeci, a nie zawdi w kazdi rok, to rok będzie dobri. Szyf Trąd 53.

C. Jak jutrzenka do nas przyszła - dobry rok, cieszyli się. Glad Wiedz 130.

d. Jutrzenka jak świeci 3 dni, to będzie urodzajny rok. Glad Wiedz 130.

e. Nad którym krajem jutrzenka świeci co rana, tam będzie dobry rok. ZWAK 1886/108.

16 - Jutrzenka jest to gwiazda, która świeciła trzem królom w drodze do Betlejem. Znika po

świętach Bożego Narodzenia po doprowadzeniu trzech króli do stajenki. Glad Wiedz 129.

17 - W języku ludowym to ona jest uważana za zbliżający się dzień, a w języku znów kościelnym to

do tej gwiazdy, do Jutrzenki, porównujo Matkę Boske, że tak jest blisko ludzkości, ze ciągle jest. Etnl

1989 Bilg 118.

18 - A jeżeli chodzi o nadejście dnia, no to najlepiej poznamy sie po Jutrzence, gwiazda, która

wcześniej wschodzi, bardzo jasno świeci, jest większa od innych gwiazd. Etnl 1989 Bilg 121.

19 - Jutrzenką nazywają także tę gwiazdę, która świeci nad ranem w grudniu. Wierzą, że jest to ta

sama gwiazda, która świeciła Trzem Królom w drodze do Betleem. Gwiazda ta

226 _______________ GWIAZDA WIECZORNA - eksplikacja

GWIAZDA WIECZORNA eksplikacja

227

pokazuje się około ostatniego listopada, a niknie po świętach Bożego Narodzenia, czyli po

doprowadzeniu Trzech Króli do stajenki. Or L 1938/161.

20 - Są także szczęśliwe gwiazdy, co urodzajność pól i darzenie się dobytku zwiastują ludziom. ...

Zowią ją chłopi Jutrzenką. Ma ona świecić przez siedem lat nad Polską, a przez siedem nad Węgrami,

a zabłyska pierwej nad tym z tych dwóch krajów, w którym pierwej ksiądz mszę odprawi pasterską. K

48 Ta-Rz 258.

21 - Do wyłącznie polskiej tradycji adwentowej należy odprawianie Mszy wotywnych «przy

świetle jutrzenki)). Wierzono, że jutrzenka jest okiem M. Boskiej i to stanowiło właściwie jedyny

motyw tak wczesnego odprawiania rorat. Bart Lub 15.

22 - Gdzieniegdzie w Polsce pozdrawiano ją rankiem słowami: «Witaj, jutrzenko, najjaśniejsza

panienko)), co pozostaje w niewątpliwym związku z uznawaniem obchodzącej nas gwiazdy przez

kościół za symbol Najświętszej Marji Panny (w litanji i w pieśniach). Mosz Kul 2/465.

23 - Wiele jest gwiazd inszych znowu, co sobą koronę Matki Boskiej zdobią, a między tymi

najważniejsze: gwiazda porankowa Jutrzenką zwana, gwiazda wieczorkowa co ją przy zachodzie

widać - gwiazda pólnockowa, co zawdziusieńko w jednem miejscu stoji, nigdy nie zachodzi. K 7 Krak

32.

24 - W niniejszym roku [1864] Planeta Wenus największy ma wptyw wywierać na ziemię. Planeta

ten odznacza się światłem bialem, jasnem, iskrzącem i drżącem, znany zwykle pod nazwiskiem

Jutrzenki. Oprócz Słońca i Księżyca najwięcej jest widzialny. Kalendarz berdyczowski gospodarski

1864, s. 5.

25- Ta [Jutrzenka] co teraz jest ranną, to na wiosnę będzie wieczorną. A wieczorna, której teraz

nie widać, to na jesień, może zimą, będzie ranna. To tak one co trzy lata zmieniają się: albo obie

razem widać, albo tylko jedną, a druga nie. Ta co teraz chodzi rano, to za trzy lata tam będzie

wieczorem. Glad Wiedz 125 pow. Krosno.

26 - Jutrzenka wieczorna świeci do północy, a ranna wschodzi przed wschodem słońca. Glad Wiedz

191, podob. Glad Wiedz 133, 195, Szyf MiW 146.

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 1/142-143; De Vries Dic 441; Glad Wiedz 68-71, 124-138, 176-179; Herd Lek 60; Kop

SMit 445; Kop SSym 133-134; Kup Astr 1959/6-7/294-297; Kup Pol 71-76; Kup WiM 24; Lur Slow 79-80; Mif Tok

1/116; Mosz Kul 2/27-28, 465-466; N i e b r z e g o w s k a Stanisława, Gwiazdy w ludowym językowym obrazie

świata, [w:] J O S, s . 152-155; S n a r s k a Małgorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w polszczyźnie

ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Szyf MiW 145-147; Szyf Trąd 49-51, 52, 77, 80;

Wort Hoff 7/183-214, 9/17-20.

-►GWIAZDY, GWIAZDA BETLEJEMSKA, GWIAZDA WIECZORNA, ZORZA.

Stanisława Niebrzegowska

GWIAZDA WIECZORNA

Wenus wieczorna

Wstęp. Eksplikacja; Nazwy. Kolekcje. Opozycje. Wygląd. Czynności: ruch, świecenie, funkcje. Obiekt. Czas.

Znak sakralny. Przepowiednie.

Dokumentacja: Pieśni miłosne. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej Gwiazda Wieczorna jest opiekunką bydła i dzikich zwierząt, którym

wskazuje drogę i wyznacza czas żerowania. W sposób stały występuje w kolekcji z księżycem: razem

z nim wschodzi, porusza się i znika z nieba stając się -►Jutrzenką.

W wielu mitologiach ś w i a t a Gwiazda Wieczorna jest postrzegana jako zabijająca i spychająca

w podziemną odchłań słońce. Jako staruszka opłakuje je i przebacza całodzienne przygody Kop SSym

133.

W mitologii i n d y j s k i e j Jutrzenka jest Brzaskiem, Gwiazda Wieczorna -Zmierzchem. Po

dziennej wędrówce Brzask (-łJutrzenka) staje się Zmierzchem, siostrą Nocy, odzianej w czarną szatę

Jak ind 26.

W kulturze c h r z e ś c i j a ń s k i e j Gwiazda Wieczorna jako zapowiadająca nadejście nocy,

bywa traktowana jako symbol Lucyfera Herd Lek 49.

W mitologii s ł o w i a ń s k i e j Gwiazda Wieczorna to siostra lub narzeczona księżyca SKSl

Lec 133.

Poza nazwami: Gwiazda Wieczorna Szyf MiW 146, Szyf Trąd 49, 52, Kul MiW 436, Kup WiM

23, Glad Wiedz 72, 134, Plut Dzierż 5i, Wieczornica, Wieczorniczka, Wieczorowa Gwiazda Kup WiM

23, Gwiazda na odwieczerz Glad wiedz 72, Gwiazda Wieczorkowa 8, w odniesieniu do Wenus

wieczornej używane są nazwy takie, jak dla Wenus porannej: Zorza, Zorniczka (Zornicka), Zornica

Glad wiedz 75; Zorniczka Wieczorna Kup wiM 23, Wenera 2, a nawet Jutrzenka, Jutrzenka

Wieczorna, -►Jutrzenka.

Obok nazwy podstawowej, motywowanej c z a s e m świecenia G.W. - wieczór, po zachodzie

słońca: Gwiazda Zachodowa Glad Wiedz 76 lub Zachodnia Kup WiM 23 (także nie notowana w

gwarach, lecz poświadczona w słownikach Mrocznica Lin SJP 3/m); pojawianiem się we wrześniu -

Wrzesinka Kup WiM 23; świeceniem wcześniej niż inne gwiazdy - Gwiazda Pirszo Glad wiedz 76;

używane są nazwy, które łączą się z jej f u n k ej ą - przyświecania z w i e r zę tom (zwłaszcza dzikim)

budzącym się wieczorem do wodopoju i żerowania: Gwiazdeczka Zwierzęca 1, Zwierzęca Gwiazda

4-5, 9, podob Kup WiM 23; Zwierzącka Gwiazda, Zwierzowa, Zwierzyna,

Zwierzynka Glad Wiedz 71, 73; Zwierzonka 2, 9, podob. Glad Wiedz 71, Kup WiM 23;

Zwierza Gwiazda Szyf Mi w 146, Kul MiW 436, Szyf Trąd 50; Zwierska Gwiazda Szyf MiW 146,

Szyf Trąd 50; Zwiernica, Zwiernicka Glad wiedz 71; Gwiazda Zającowa (Zająca), Wilcza Gwiazda 7,

Gwiazda Wołu Glad wiedz 71, Bydlęca Gwiazda Kup WiM 23. Jest też kojarzona z wyznaczaniem

początku szabatu - Żydowska Gwiazda Glad

Wiedz 76.

U m i e j s c o w i e n i e w sposób stały obok księżyca zostało utrwalone w nazwach: Gwiazda

Księżyca, Miesiączkowa, Służebnica Księżyca 10, podob. Glad Wiedz 73, Towarzyszka Księżyca Glad

wiedz 73

G.W. bywa nazywana także Węgierską Gwiazdeczką (bo jeśli nie świeci w Polsce, to świeci

Węgrom), Wierną, Wiełką Gwiazdą (jest większa od innych gwiazd)

Glad Wiedz 76.

+ G.W. występuje w kolekcji z - > k s i ę ż y c e m : znajduje się przed miesiącem / przy miesiącu,

razem z nim wschodzi, idzie po niebie i zachodzi Glad wiedz 73, 134.

*+ Tworzy opozycje z J u t r z e n k ą ze względu na czas świecenia: wieczór : rano 3, 11.

® G.W. jest w i ę k s z a od innych gwiazd Glad Wiedz 76, por. nazwę Wielka Gwiazda.

228 ______________ GWIAZDA WIECZORNA - dokumentacja

GWIAZDA PÓŁNOCNA - eksplikacja

229

■ Ruch. G.W. w s t a j e 4,9; u k a z u j e s i ę 6; cho d zi, idzie przy miesiączku I przed miesiącem

Glad Wiedz 73, jak księżyc Glad Wiedz 134, Szyf Trąd 50, Szyf MiW 146, Kul

MiW 436, przed światłem (księżyca) 5; z n i ż a s i ę (po północy) Glad Wiedz 190; gdy gin ie, wtedy

bydło kładzie się Kup wiM 23.

Ś w i e c e n i e . G.W. ś w i e c i powsz., np. 6-7, 11; świeci chłopakowi 1, zwierzętom w nocy

Sych SGKasz 1/388, Glad Wiedz 72, dzikim zwierzętom 9, m. in. wilkowi 7.

F u n k c j e . G.W. k i e r u j e / t o r u je d r o g ę księżycowi 5, 10; pro wad zi ptaki do ciepłych

krajów Sych SGKasz 1/388; bez G.W. zwierzęta i ptaki nigdzie nie trafią Sych SGKasz 1/388; zdobi

koronę Matki Boskiej 8.

G.W. zmienia sie co trzy lata, tzn. G.W. staje się -i Jutrzenką Glad Wiedz 125.

♦ Jest otaczana c z c i ą : Na widok G.W. chłopi odkrywali głowy, żegnali się,

odmawiali pacierze, a nawet wypowiadali specjalne formuły powitalne M osz Kul 2/465.

00 Jako pierwsza pokazuje się w i e c z o r e m (por. nazwy) powsz. Świeci przy

zachodzie 6, 8, po zachodzie słońca Kup WiM 23, pod wieczór, z wieczora 6-7, wieczorem

Glad Wiedz 72-73, 195, w nocy 6, do północy 6, ii. G.W. pokazuje się w sierpniu i znika

W kwietniu Glad Wiedz 191. Według G.W. określa się CZaS W nocy Glad Wiedz 68, 194.

• Znak s a k r a l n y . Moment ukazania się G.W. na niebie w Wigilię Bożego

Narodzenia jest sygnałem do rozpoczęcia wieczerzy wigilijnej powsz., ->gwiazda. Gdy

G.W. pojawia się na niebie, Żydzi ropoczynają szabat Glad Wiedz 76.

^ G.W. przepowiada zbliżanie się zimy Glad Wiedz 129, 186; Gdy G.W. świeci jasno jak księżyc,

to będzie dobrze się darziło 2.

DOKUMENTACJA

PIEŚNI MIŁOSNE

1 - Oświecitać mi gwiozdecka zwierzęca, Ta moja kochanecka z innemi wykręca. Lora

Śląsk 296.

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ

2 - To ta Wenera, zwierzonka, to ważna dla ludzi, to tak jasno świeci jak księżyc, to będzie dobrze

się darzilo. Szyf MiW 146.

3 - Zwierzonka świeci z wieczora, a do dnia jutrznia. Glad Wiedz 133, podob. Szyf Trąd 50.

4 - Zwierzęca gwiazda, bo jak ta gwiazda wstaje, to zwierzęta się podnoszą i wychodzą. Glad

Wiedz 72.

5 - Zwierzynco gwiazda idzie przed światłem (księżyca) i drogę mu kieruje. Glad Wiedz 73.

6 - Mówi się zatem o Wenus wieczornej, że świeci wieczór, z wieczora, do północy albo widać ją

przy zachodzie, pierwsza ukazuje się pod wieczór na niebie itp. Glad Wiedz 133.

7 - Wilcza gwiazda - mówią, że wilkowi tylko z wieczora świeci. Glad Wiedz 72.

8 - Wiele jest gwiazd inszych znowu, co sobą koronę Matki Boskiej zdobią, a między tymi

najważniejsze: gwiazda porankowa jutrzenką zwana, gwiazda wieczorkowa co ją przy zachodzie widać

i - gwiazda północkowa co zawdziusieńko w jednem miejscu stoji, nigdy nie zachodzi. K 7 Krak 32.

9 - W prawie całej rdzennej Polsce i w pewnej części Czechosłowacji zwie się [Wenus] ((gwiazdą

zwierzęcą)) (pol. zwierzęca gwiazda, zwierzonka itp., czes. zvffetnice), bowiem, jak powiada lud,

świeci ona «dla (dzikich) zwierząt)): «jak ta gwiazda wstaje, to zwierze się podnoszą i wychodzą)).

Mosz Kul 2/28.

10 - Wieczorną Wenus łączą jakieś ściślejsze stosunki z księżycem; tak na.przykład lud

polski mówi o niej, że «idzie przed światłem (to znaczy przed księżycem) i drogę mu kieruje));

nazywają też tu i owdzie ((służebnicą miesiąca)) albo wprost (podobnie jak lud małoruski) ((gwiazdą

miesiąca)) czy ((księżyca)). Mosz Kul 2/28.

11 - Jutrzenka wieczorna świeci do północy, a ranna wschodzi przed wschodem słońca. Glad Wiedz

191, podob. Glad Wiedz 73, Kup WiM 23.

BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 441; Glad Wiedz 71-76, 124-138, 176-179; Herd Lek 49; Kop SMit 348;

Kup Astr 1959/6-7/294-295, 297-300; Kup Pol 71-72, 76-82; Kup WiM 23-24; Szyf Trąd 49-51, 52, 77,

80.

-+GWIAZDY, JUTRZENKA, KSIIJŻYC, ZORZA

Stanisława Niebrzegowska

GWIAZDA PÓŁNOCNA

Gwiazda Polarna

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Wygląd. Pochodzenie. Czynności i pozycja na niebie.

Dokumentacja: Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Bibliografia.

Gwiazda Północna jest największą i najjaśniejszą z gwiazd -^Małego Wozu. Stoi zawsze w jednym

miejscu i wyznacza kierunek północny. W astronomii ludowej poświęcona Matce Boskiej 3, zdobi jej

koronę 4.

W wielu m i t o l o g i a c h ś w i a t a Gwiazda Północna była uważana za oś kosmicznego kola,

wokół której obraca się sklepienie niebieskie Herd Lek 120, a nawet cały wszechświat Kop SSym 108,

bramę niebios, najwyższy szczyt góry świata Herd Lek 49, drzwi do nieba lub dziurę niebieską Chev

Dic 2/287. Bywa nazywana pępkiem nieba, a odpowiednio do niej wyznacza się też pępek ziemi Mosz

Kul 1/20. W wierzeniach e u r o p e j s k i c h i az j a t y c k i c h była traktowana jako wierzchołek

nieruchomego słupa lub gwoździa, na którym opiera się niebo. Lapończycy nazywali ją gwoździem

północy, Samojedzi - gwoździem nieba, Czukczowie -gwóźdź-gwiazdą Mosz Kul 1/18.

Według wierzeń s ł o w i a ń s k i c h (np. rosyjskich) Gwiazda Północna to jedna z gwiazd wozu

- wokół niej „chodzą na uwięzi" inne gwiazdy przedstawiające woła, konia lub łosia Mosz Kul 1/38,

->Wielki Wóz, ->Mały Wóz.

Na terenie Polski powszechne są nazwy dwuczłonowe związane z wyznaczaniem przez tę

gwiazdę k i e r u n k u północnego: Gwiazda Północna Glad Wiedz 62, Szyf WiM 151, Szyf Trąd 57,

Kup WiM 23, Kup Pol 69, Kul MiW 437; Gwiazda Fcihlockowa 4, Glad Wiedz 65, Kup

WiM 22; Gwiazda na północy Glad Wiedz 62; sporad. Gwiazda Północy, Północ Kup Pol 69 i

Gwiazda Polarna Glad Wiedz 67, Kup WiM 2:3, Polarska Gwiazda, Polarowa

Gwiazda Kup WiM 22; w skróceniu - (na Podhalu) Polarka (por. czes. i słów. poldrka Kup Pol 69),

sporad. polargwiazda Kup Pol 22 i 23, zorza polarna 5, z czego wtórnie popularna gwiazda Kup Pol

69.

Na traktowanie G.P. jako osi ś w i a t a , wskazują nazwy Osiowa Gwiazda Glad wiedz 63, Kup

Pol 70; Gwiazda Biegunowa Kup Pol 70; na powiązanie tej gwiazdy z -yMalym Wozem - nazwy

Dyszlowa Gwiazda i Mały Wóz Glad Wiedz 63, Kup Pol 71, natomiast na jej funkcję przewodniczki -

Gwiazda Morza Kai Lim 18, Gwiazda Morska Kai Lim 26, Przewodnicz/ca, Pozornica (dać pozór

'uważać na coś') Glad Wiedz 63.

Sporadycznie notowano nazwy: Słonecznica Kup Pol 70, Swiecidło, Ogień, Gwiazda Kuchnia Glad

Wiedz 63.

230 ______________ GWIAZDA BETLEJEMSKA eksplikacja

GWIAZDA DETLEJEMSKA dokumentacja ______________________ 231

wśród gwiazd Wisła 1900/468. Jest j a s n a , d u ż a , w i e l g a Kup Pol 70. Cechy te znalazły

odbicie w cytowanych nazwach - Swiacidło, Ogień, Gwiazda Kuchnia Glad Wiedz 63.

X G.P. to wg wierzeń przemieniony o j c i e c , którego dziećmi są gwiazdy mniejsze gwiazdy

WiBla 1900/468, -łWielki Wóz.

■ A G.P. nigdy n i e za eh o dz i 4, Glad Wiedz 65; s t o i w jednym miejscu 2, 4 i 5.

Jest n i e r u c h o m a ; stanowi wierzchołek słupa (gwoździa), który podtrzymuje sklepienie

niebieskie 1, 6, Kul MiW 437, wokół niej kręci się cały świat Glad Wiedz 65. Jest osią całej kuli

ziemskiej 2 i przewodniczką żeglarzy 3.

Według G.P. wyznacza się kierunek północny, co zostało utrwalone w jej nazwach Szyf Trąd 57.

DOKUMENTACJA

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ

1 - Niebo to na slupsie się trzimo, to ten slup jest gdzie gziozda północna; gziozda polarna to

śródifata. Szyf WiM 152, podob. Szyf Trąd 57, Kul MiW 437, Glad Wiedz 64.

2 - Północna gwiazda, to ona stoji na miejscu. Ta północna gwiazda to nazywa sie oś całej kuli

ziemskiej. A jakby coś dla niej uszkodzone było, to by przepadła cala kulia ziemska i ziemia, tak

wszystko to przepadło. Czap Mat 57.

3 - Gwiazda Polarna, wokół której jak wokół osi obraca się sklepienie niebieskie

w astronomii ludowej poświęcona została od dawna Matce Boskiej. Uzasadniano to tym,

że Bogarodzica jest dla dusz ludzkich drogowskazem do nieba i przewodniczką, podobnie jak

gwiazda biegunowa jest przewodniczką dla żeglarzy. Kai Lim 26.

4 - Wiele jest gwiazd inszych znowu, co sobą koronę Matki Boskiej zdobią, a między tymi

najważniejsze: gwiazda porankowa jutrzenką zwana, gwiazda wieczorkowa, co ją przy zachodzie widać

i - gwiazda północkowa co zawdziusieńko w jednem miejscu stop, nigdy nie zachodzi. K 7 Krak 32.

5 - Gwiazdę polarną nazywają zorza polarna. Wiedzą, że jest to gwiazda, która zawsze stoi na

jednym miejscu wysoko nad nami, nie zmieniając nigdy położenia. Or L 1938/161.

6 - Sklepienie to [niebieskie] wyobrażano sobie jako banię kulistą, obracającą się stale

równomiernie od wschodu ku zachodowi wokół kryształowej, a więc niewidzialnej osi, której jeden

koniec miał być wsparty w miejscu, gdzie świeci Gwiazda Polarna. Kai Lim 16.

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/287-288; Glad Wiedz 60-67; Herd Lek 49; Kop SMit 348; Kup Astr

1959/6-7/290; Kup Pol 69-71; Kup WiM 22-23; Szyf Trąd 57; Tom Drz 72-73, 84.

-►GWIAZDY, MAŁY WÓZ, WIELKI WÓZ, ZORZA PÓŁNOCNA

Stanisława Niebrzegowska

GWIAZDA BETLEJEMSKA

Kapella w gwiazdozbiorze Woźnicy lub Wenus

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Pochodzenie. Wygląd. Właściwości. Czynności: świecenie,

ruch, wskazywanie drogi. Lokalizacja. Symbolika.

Dokumentacja: Pastorałki i kolędy bożonarodzeniowe i noworoczne. Widowiska herodowe. Przemowy

weselne. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Bibliografia.

W kulturze c h r z e ś c i j a ń s k i e j Gwiazda Betlejemska uznawanajest za znak narodzenia

Chrystusa i symbol zbawienia Duf SNT 286. Gwiazda ta prowadziła Trzech

Króli i zatrzymała się nad stajenką, w której było Dziecię. Jako że była większa i jaśniejsza od innych

gwiazd utożsamiano ją z ->kometą.

OprÓCZ nazwy Gwiazda Betlejemska Kai Lim 29, TN Rakówka 1984, TN Krasiczyn

1985 (częściej gwiazda 1-18, 20) funkcjonują inne, wiążące ją z Jezusem: Gwiazda Jezusa (Jezusowa)

Kai Lim 30; Gwiazda Chrystusowa 19, podob. Or L 1934/120; Gwiazda Mesjasza Red Jelna 1985;

Gwiazda zbawienia 9. Bywa utożsamiana z -łJutrzenką Kai Lim 29.

+ GB. wraz z Gwiazdami Trzech Króli, Stajenką Betlejemską, Pasterzem Wojciechem, Baranem i

Kurcczką traktowana jest jako część s c e n y b o ż o n a r o d z e n i o wej Kai Lim 30, ->gwiazda; ze

słońcem, miesiącem i planetami witają Jezusa 14.

* Aniołowie wytoczyli ją na niebo, gdy Jezus się narodził 19; w kolędzie: Anioł z północy światło z

nieba toczy, -vświatło.

® G.B. jest b i a ł a 12, j a s n a 2, 3a-b, 4a; jaśniejsza od innych gwiazd 19; największa,

świeciła najmocniej z gwiazd TN Krasiczyn 1985.

O Jest to gwiazda w e s o ł a 4h; piękna 15; śliczna 3c; nadzwyczajna 4i; najświętsza 4h.

■ Ś w i e c e n i e . G.B. zaczęła świecić gdy Jezus narodził się 2,3a-c, 6. G.B. miga światłem 16;

go re Jezusowi 1, b ł y s z c z y 9, l ś n i i m r u g a do ludzi 8. W sensie metafizycznym rozświeca

ciemności 7, cały świat 2 czyli zwiastuje nadejście Mesjasza, Królestwa Chrystusowego; gaśnie, gdy

Trzej Królowie przychodzą do Heroda 20.

Ruch. G.B. chyli się ku ziemi i wytycza drogę aniołom, którzy zstępują z nieba na ziemię 15; rusza

po niebie 10, idzie 4g, bieży 10, płynie 12.

G.B. w s k a z u j e d r o g ę do Betlejem Trzem Królom 4a-c, 4e-i, 6, 8-10, 17, 18, 20, 21 i

pasterzom u, 19 oraz Świętej Rodzinie w czasie ucieczki do Egiptu Bart Lub 188. Ukazuje się

ponownie, gdy królowie ruszają w dalszą drogę 20, gdy dochodzą do Betlejem G.B. staje nad Betlejem

4g, 12, 13.

A G.B. znajduje się nad Maryją / przy Maryi 2, Or L 1934/119, nad szopą/koło szopy 3c^i, K 35

Przem 25, nad Betlejem 3b, na wschodzie 5, 8-9, 17, w obłoku 1.

•I* G.B. zwiastuje cud cudów czyli narodziny M e sj as z a 9, 17, uważana jest za znak

z b a w i e n i a , wiecznego wesela 7, 9, 12.

DOKUMENTACJA

PASTORAŁKI I KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE I NOWOROCZNE

1 - Gore gwiazda Jezusowi w obłoku, Józef stary z Panienecką przy boku. K 5 Krak 199;

war.: ... z Panną asystują ... Miód Pas 60; ... Józef z Panną asystują przy boku. TN Klocówka

1979.

2 - Stała się nam nowina - Maryja porodziła Syna. Porodziła i umyła - Jasna gwiazda nad Nią

była. Taka gwiazda jasna była, Ze cały świat rozświecila. Kot Zn 372.

3 - (Jasna/śliczna) gwiazda świeci na niebie/nad Betlejem/ nad szopą/koło szopy (gospodarza),

Maryja rodzi Jezusa.

a. Zaświeciła jasna gwiazda na niebie, Porodziła Panna Syna u siebie - lelija! Kot Rzesz 147.

232 ____________ GWIAZDA BETLEJEMSKA dokumentacja

GWIAZDA KŁOSU PSZENICZNEGO cksplikacja 233

b. Nad Betlejem jasna gwiazda świeciła, gdy Panna Maryja Dzicciątcjko zrodziła. K 35

Przem 22; war.: ... Jasna gwiazda nad Betlejem ..., Kiej Maryja swego Syna powiła. Kot Rzesz 518;

Jasna gwiazda zaświeciła, Panna Maryja Syna porodziła. Kot Rzesz 273.

C. Wstaje chłopek w nocy o samej północy, A nad jego sopą Słicna gwiazda świeci. iiSlicna

gwiazdo, skądeś sie tu wzięła? Jesceś nad tą sopą Razu nie świeciła)) - Jescem ani razu tułaj nie

świeciła. Najświętsa Panienka Syna porodziła. Konop Krak 97, war K 5 Krak 236; Wyszed chłopek na

dwór prawie o ..., nie widział tej gwiazdy, co świeci tej nocy. Świeci ona, świeci, świeci jak lilija,

Najświętsza Panienka Jezusa powija. K 49 Sa-Kr 182, podob. K 49 Sa-Kr 179; Wyszed ten gospodarz

... jasna ... Świeci ona świeci jak biała lelija, tam Najświętsza Panna Syna opowija. Bart Lub 139; A

gdy łogrodowy Ło północy wyszed, Nad jego szopo Jasna gżozda szweczy. Stef WarmPś 1/209; Wysed

chałupnieck na dwór ... nad jego szopą ... Nicraz-cm wychodził na dwór o północy, a jesce 'm nie

widział takij ślicnyj gwiazdy. Teraz ślicna gwiazda jaśnie oświeciła ... K 22 Lecz 21.

d. Kole onej szopy śliczna gwiazda świeci, dziwują sic starzy, dziwują się dzieci. A jeszcze-ć

tam nigdy gwiazda nie świeciła, Przenajświętsza Panna Syna porodziła. K 12 Poz 310.

4 - Gwiazda prowadzi Trzech Króli (od wschodu) (do Betlejem / do Jezusa).

a. Poszli byli Trzech Fi'rólowie - po świecie, oświecała im jasna gwiazdeczka - na

niebie. ZWAK 1885/16.

b. Trzej Królowie od wschodu, Gdy gwiazdę ujrzeli, Zaraz do Betleem Czym prędzy

bieżeli. ZWAK 1884/65.

C. Trzej Królowie, monarchowie, od wschodu przybyli - Za gwiazdą śpieszyli. Kot Rzesz 382.

d. Trzej Królowie z krajów świata jechali, O jasną gwiazdę nad Betlejem pytali. Kot

Rzesz 518.

e. Królowie jadą przez pole, Gwiazdę widzą w świetnem kole. Hej nam hej! J\tóra im

drogę wskazuje, I do Betleem kieruje. Miód Pas 70.

f. Gwiazda sie pojawiła, co królów prowadziła, prowadząc im świeciła, gdzie Panna

Z Synem była. Bart Lub 180.

g. Mędrcy króla pożegnali, Za gwiazdą się udali, I{tóra szła, jako poczęta, Az nad

Betlejem stanęła. Or L 1934/120.

h. Ze Wschodu królowie serdecznie radzi, Najświętsza wesoła gwiazda prowadzi. K 26 Maz

71.

i. Gwiazda śliczna nadzwyczajna przyprowadziła Trzech Królów od wschodu kraju, która

świeciła Na uczczenie Tego Boga, Którego niewdzięczność sroha Heroda szuka. K 35 Przem 24.

5 - Gwiazda zaświtała nowa na wschodzie, wstawaj zapadły w cieniach narodzie. K 5 Krak 250,

war.: Miód Pas 63.

6 — Bóg sie rodzi, gwiazda wschodzi, Trzej Królowie od wschodu, tu z darami, ofiarami, każdy

swego narodu. K 11 Poz 39, war.: TN Zielone z Przejmą 1979.

7 - Głos wdzięczny z nieba wychodzi, gwiazdkę k' nam nową wywodzi, która rozświeca ciemności i

odkrywa nasze złości. K 22 Łęcz 18.

8 - Gwiazdka na wschodzie tam jasno lśni ji mruga na nas, byśmy tam śli, gdzie jako zorza

Dziecina Boża na świat cały rzuca blask. TN Gorajec 1978, war.: TN Zaboreczne 1979.

9 - Jakaż to gwiazda błyszczy na wschodzie, gwiazda nowego jimienia, mędrcy wolajo: - Ciesz sie

narodzie, to gwiazda twego zbawienia. Biegno królowie za jej promieniem, a za królami tłum ludu, bo

jim ta gwiazda świeci zbawieniem, bo jim zwiastuje cud cudów. TN Rachanie 1978, war.: TN

Trzeciaków 1980.

10 - Rusza po niebie świecąca gwiazda, idzie za wodzem gromadna jazda: Bieży, bieży, bieży,

bieży, a w tropy za nią królowie biegną do ciemnej szopy. Krak 250, war.: Miód Pas 64.

11 - Gwiazda prowadzi ludzi do szopy.

a. Nie masz ci nie masz nad tą gwiazdeczkę, co mnie prowadzi prosto w szojyeczkę. TN Róża 1979,

war.: TN Zielone z Przejmą 1979, Bart Lub 173, Miód Pas 109.

b. - I^ójdźmyz prosto, mój Janeczku, do szopy, gdzie nam gwiazda drogę ściele w te tropy. TN

Aleksandrów 1978, war.: Bart Lub 176, K 5 Krak 243.

12 - Biała gwiazda plynyla, gdzieś nad szopką stanyla rozjaśnienie serdeczne i wesele wieczne.

TN Łazory 1984, war.: Bart Lub 304.

13 - [Kuba] widzi gwiazdę, że stanęła, jasność wielka ogarnęła Betlejem. K 27 Maz 118.

14 - Gwiazda, księżyc, słońce, ... witają małego Jezusa.

Hej nam hej! Witają go [małego Jezusa] ... Gwiazda go wita i słońce, planety, miesiąc i gońce. ...

Witają go narodowic ze wschodu słońca królowie. K 5 Krak 251, war.: Miód Pas 74, ZWAK 1880/104.

15 - Patrzcie, patrzcie do góry, braciszkowie mili, jaka piękna gwiazda do ziemi sie chyli i

aniołów chóry wstępujo na ziemie, śpiewając głosem cudnym, Bóg sic rodzi w Betlejem. TN Podklasztor

1979.

16 - Patrzcie jak tam gwiazda światłem swoim miga, j)ewnie dla uczczenia Pana swego Ściga. TN

Jacnia 1979.

WIDOWISKA HERODOWE

17 - Gdzie jest nowonarodzony król żydowski? Ujrzeliśmy jego gwiazdę na wschodzie,

przybyliśmy oddać mu pokłon. Bart Lub 343.

PRZEMOWY WESELNE

18 - Ja ida jak niegdyś Trzech Królowie przyjechali ze schodu słońca, a gwiazda ich

prowadziła aż na to miejsce, gdzie się Pan Jezus narodził. Tak i ja ida za takom że gwiazdom

i tyż mie przyprowadziła az tu w to miejsce. Kur Opól 52.

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ

19 - Gwiazda Chrystusowa poczęła świecić od dnia Zwiastowania, ale ludziom nie była widoczna.

Gdy Zbawiciel na świat przyszedł, wytoczyli ją aniołowie na niebo. Że była jaśniejszą od innych

znacznie, przeto dostrzegli ją pastuszkowie i św. Trzej Królowie - i poszli pokłonić się dzieciątku

Jezus. Lud 1895/170.

20 - [Trzech Króli do Betlejem] ta gwiazda prowadziła. Tam dzieś zmylili drogę, ale późnij znowu

dzieś sie ukazała. No zmylili wtenczas, jak do Jezusa dojechali, no to wtenczas miała gwiazda zgasnąć i

nie wiedzieli, gdzie jechać, to Heroda sie pytali, a późnij jak wyjechali dalij, no to znowu sie miała

ukazać. TN Banachy 1984.

21 - [Gwiazda Betlejemska] nie była zawsze widoczna, tylko wtedy Trzej Królowie ujrzeli take

gwiazdę, bo oni nie znali drogi do Betlejem i gwiazda ich ta prowadziła właśnie. TN Rakówka 1984,

podob. TN Łukowa 1984, Czap Mat 100, TN Krasiczyn 1985.

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/289; Kop SMit 348; K r e i n er Jerzy, Gwiazda Betlejemska w oczach astronoma,

[w:] Z kolędą przez wieki. Kolędy w Polsce i w krajach słowiańskich, pod red. Tadeusza Budrewicza, Stanisława

Koziary, Jana Okonia, Tarnów 1996, s. 29-32; Mosz Kul 2/17-21.

-►GWIAZDY, JUTRZENKA, KOMETA, ŚWIATŁO, ZORZA.

Stanisława Niebrzegowska

GWIAZDA KŁOSU PSZENICZNEGO

Spica

Według wierzeń zapowiada ona nadejście maja, który niesie rolnikom nadzieję urodzaju. W

ostatnim dniu kwietnia rolnicy wyglądają Gwiazdy Kłosu Pszenicznego, marząc o tak dorodnej

pszenicy, jaką ona im przypomina. Legenda mówi, że kiedyś źdźbła pszenicy miały ziarna od ziemi do

końca kłosu, ludzie nie szanowali jednak

234

GWIAZDA SPADAJĄCA - eksplikacja

SPADAJĄCA GWIAZDA dokumentacja ______________________ 235

zboża, pszenica marnowała się, a oni narzekali na urodzaj. Wówczas Bóg rozgniewał się i zesłał suszę,

grad i nawałnice, które niszczyły zboże. Matka Boska zlitowała się nad ludźmi i prosiła Boga, by

odwrócił klęskę. Bóg usłuchał prośby Maryi i pozostawił taki kłos, jaki Ona dłonią objęła. Na kłosie

pozostało światło tego spojrzenia, którem Bóg ludziom przebaczył - i jaśnieje po dziś dzień wśród

nieba gwiazdeczka « Gwiazda

Kłosa* Zorza 1901/19465-466, war.: Lud 1895/173.

Stanisława Niebrzegowska

GWIAZDA SPADAJĄCA

meteor

Eksplikacja: Nazwy. Spadanie jako czyszczenie się gwiazd. Postać. Czas spadania. Zalecenia. Zakazy.

Przepowiednie. Symbolika, sennik. Spadla gwiazda.

Dokumentacja: Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Pisana poezja chłopska. Bibliografia.

Gwiazdy spadające 5, 7, 9 ze względu na ich nasilenie w okresie sierpnia, w dniu św. Wawrzyńca

(10.VIII) nazywane są też łzami św. Wawrzyńca K 15 Poz 224.

B Spadanie gwiazd jest wynikiem c z y s z c z e n i a się gwiazd 3,4,8-9, odchodzenia gwiazd na

odpowiednie miejsce, bo już odsłużyły swoje Sych SGKasz 1/388; -vgwiazdy. G.S. według wierzeń są

rezultatem pęknięcia sklepienia niebieskiego, gdy na niebie powstają „ogniste rysy" Mosz Kul 2/17,

jak w momencie -^błyskawicy. W wierszu współczesnego poety ludowego śladem „rozdarcia" nieba

jest -+Droga Mleczna, przez którą gwiazdy spadają na ziemię 12.

• P o s t a ć . G.S. przyjmują d u s z e l u d z k i e , zwłaszcza dusze pogrzebanych

bez chrztu dzieci 10, podob. K 34 chel 255, Pei Dem 49; są siedzibą dusz pokutujących Wisła

1896/57. Jest to diabeł zepchnięty przez anioła 5; Żmij Szy! MiW 153; wicher, który spada

Lud 1902/58; demony powietrzne Pel Dem 48; duch powietrzny wój Klech 279.

00 Najwięcej gwiazd spada w s i e r p n i u , koło ś w. W a w r z y ńc a (10.VIII) 3. W pieśni G.S.

wyznaczają czas końca świata, podobnie jak zaćmienie słońca 1 księżyca

ZWAK 1886/184.

• Z a l e c e n i a . W czasie spadania gwiazd dobrze jest pomyśleć życzenie, może

ono się spełnić Kup WiM 20, podob. Szym SDom 2/287. W momencie, gdy gwiazda spada

należy: przeżegnać się (co oczyszcza grzeszną duszę z win) K 34 chel 255; odmówić

pacierz Sych SGKasz 1/388, np. „Wieczne odpoczywanie" lub „Zdrowaś Maryja" K 7 Krak

31, Udz Krak 91, Wisła 1902/441; odmówić modlitwę za konających i zmarłych Kai Lim 22.

Kobiety „chrzczą" G.S. Mosz Kul 2/683 i nadają im imiona 10. Jednym ze sposobów uratowania

G.S. (= duszy) jest rzucenie w górę płatka płóciennego Pei Dem 49.

Z a k a z y . Gdy gwiazda spada, nie należy na nią patrzeć, bo można wkrótce umrzeć Lud

1907/203, zwiastuje ona bowiem śmierć temu, kto ją widział Lud 1900/65.

• Spadanie gwiazd jest zapowiedzią morowej z a r a z y K 42 Maz 343, krwawego

boju Mosz Kul 2/467, ś m i e r c i wisla 1901/80, Or L 1926/154; ogólnie to - złowrogi znak

niebieski wista 1889/495.

Gorące lato nastąpi, jeśli gwiazdy spadają w lutym K 42 Maz 391.

^ W powszechnym przekonaniu, gdy gwiazda spada, leci, jest to znak, że u m a r ł

Człowiek 1, 6-7, 13-15, podob. Kup WiM 20.

W s e n n i k u S.G. oznaczają coś niedobrego Etnl 1994 Nieb 151, ś m i e r ć K 42 Maz

233, K 57 RuśC 607, Etn! 1994 Nieb 151, Śmierć dziecka K 7 Krak 178.

Spadła gwiazda 'meteoryt'

Obok nazwy spad/a gwiazr/Jca s używa si<; wyrażeń niodopały gwiazd 7 lub

kamienic, które spadły z nieba 2, -ł-kamień. Na niektórych obszarach Polski za knoty S.G. uważane są

wodorosty ZWAK 1882/218 Tarnopol. S.G. wyglądają jak mniejsze lub większe bryłki 8, jak galareta 9.

W miejscu, gdzie spadła gwiazda, powstaje tłusta, galaretowata masa K 46 Ka-s 462, podobna do

łojowej świeczki K 7 Krak 31. Są też podobne do kamyków: wodniste i przypominające żółto

zabarwioną polewkę lub wnętrze kurzego jajka Mosz Kul 2/40. Włosy posmarowane masą powstałą ze

S.G. wyrastają bardzo długie 9.

S.G. znaleziona w dniu Matki Boskiej Zielnej na Kalwarii stanowi cenny skarb dla tego, kto ją

znajdzie 11.

DOKUMENTACJA

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ

1 - Mówili kiedyś, ze każdy czlouiiek ma swojo gwiazdę. Jak meteoryt leciał, to że już człowiek ten

umar, że gwiazda spadla jego. Etnl 1987 Bilg 118, podob. Or L 1938/161, Kul Wiel 3/512.

2 - Spad jakiś kamień z nieba, no a teraz mówio, że jakiś meteoryt czy tam co. TN

Krasiczyn 1985.

3 - Spadanie gwiazd - zresztą często mylone ze spadaniem meteorów - nazywano na całym terenie

czyszczeniem: gwiazdi się cziszczo, no spadajo [tzn.] przecziszczajo się koło Śfentego Wawrzinca. Szyf

MiW 148, podob. Szyf Trąd 52, Kul MiW 437, Lud 1952/343, Or L 1938/161.

4 - [Gwiazda spadająca czyści się, a dusza ludzka zostaje zbawiona, gdy łza św. Wawrzyńca

upadnie na gwiazdę. Gwiazdy, które „pociemniały do szczętu", spadają do szklanej bani Piotrowej, w

której palą się „roztopione żary".] Lud 1895/171.

5 - Gwiazda spadająca, jest to dyabel, zepchnięty przez anioła, dlatego też na gwiazdy spadające

patrzeć niebezpiecznie, gdyż dyabel spadłszy na ziemię, może się do człowieka przyplątać. Lud

1896/163.

6 - Kiedy meteor świecący spada z powietrza ku ziemi, mówią: «że spadła gwiazda, ktoś umarło

albo że «ktoś umrze». K 17 Lub 71.

7 - Meteory uważano za spadające gwiazdy, czy niedopaly gwiazd, które aniołowie

zrzucali z chwilą śmierci ludzi reprezentowanych przez te gwiazdy. Kai Lim 22.

8 - Ruch meteorów informatorzy utożsamiali z ruchem gwiazd, tak zwanym czyszczeniem się i

spadaniem, a to, że ludzie znajdują czasem na polach mniejsze czy większe bryłki spadłych meteorów,

nic tu nie przeszkadza. Na całym bowiem badanym terenie nazywa się je spadłom gziazdko. Szyf MiW

153, podob. Kup WiM 20.

9 - Gwiazdy spadające uważają za oznakę czyszczenia się gwiazd. W miejscu, na które gwiazda

spadła, pozostaje masa galaretowata, wypalająca trawę. Włosy nią posmarowane, wyrastają bardzo

długie. MAAE 1908/132, podob. ZWAK 1886/94, Wisla 1889/437, Wisla 502.

10 - Trafia się, że dziecko umiera bez chrztu; to duszyczce (zdrobniale od «dusza») takiego

dziecięcia wolno latać po świecie szukając, kto by je ochrzcił. Więc gdy kto zobaczy taką duszę,

236 ___________________ KOMETA - eksplikacja

KOMETA dokumentacja

237

czyli niechrzczeńca (meteor), to powinien go ochrzcić wymawiając imiona męskie i żeńskie K 42 Maz

393, podob. Mosz Kul 2/467.

11 - [Około święta Matki Boskiej Zielnej (tj. 15 sierpnia) nad Kalwarią spada bardzo

dużo gwiazd. Gwiazdę taką może znaleźć jedynie uczestnik odpustowej uroczystości; tylko on

może ją dojrzeć w czasie, gdy spadnie na ziemię. Gwiazda znaleziona w pobliżu cudownego

miejsca, stanowi ogromny skarb dla tego, który ją posiada, o ile nie zdradzi tego nikomu]

Lud 1908/300.

PISANA POEZJA CHŁOPSKA

12 - lubię chodzić na łąki złote/ w wieczory jasne/ ... gdzie z mlecznej drogi - / szczeliny pękniętego

nieba - / wieczność kapie/ wielkimi kroplami/ sosnom na piersi/ światom na głowy/ ludzie mówią:

gwiazdy spadają/ uczeni meteory/ a my poeci że to wieczność kapie/ otulona w ostatni/ blask zorzy Poc

Poez 197.

13 - nie wiem która jest moja gwiazda / nie wiem do której się modlić / bij w chwili śmierci w

serce nie spadla / jak / spada w gniazdo / ptak polny Poc Poez 458.

14 - Serce zabije rytmem ostatnim / drzewo zakwitnie kwiatem białym / niebo przeszyje błyskawica

/ gwiazda spadnie na nieboskłonie / - moment końca życia człowieka. [S Chojnowski] Szcz Ant 253.

15 - Z pierwotku sio sie mi letko śmiele - / wiecorem świeciły gwiozd kerdele. / Przyślą noremnica

w niebie ugór, / pozrucała gwiozde jedne, dragom. / Licylak ik - zol mi było kozdej - / nie zapoli

cłowiek spadłej gwiozdy ... [H. Nowobielska] Szcz Ant 561.

BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 6, 441; G a w e I e k Franciszek, Dwie legendy z Kalwaryi: 1) Gwiazdy spadające z

nieba; 2) Cudowny kamyczek, Lud 1908/300; Kop SMit 348; Kup WiM20-22; N i e b r z e - g o w s k a Stanisława,

Każdy człowiek ma swoją gwiazdę..., „Twórczość Ludowa", 1994, nr 3-4 s, 7-10; Szyf MiW 152-153; SzyfTrąd 52,

63; Wort Hoff 6/217-228, 8/470-476.

-►BŁYSKAWICA, DROGA MLECZNA, GWIAZDY, KAMIEŃ, NIEBO.

Stanisława Niebrzegowska

KOMETA

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy i kategoryzacje. Wygląd. Pochodzenie. Czynności. Przepowiednie.

Dokumentacja: Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej - podobnie jak w wielu innych kulturach - pojawienie się komet było

uznawane za znak wojen, nieszczęść, a nawet końca świata

W plastyce c h r z e ś c i j a ń s k i e j w kształcie komety była przedstawiana Gwiazda

Betlejemska Herd Lek 67, Kop sśym 156, ->Gwiazda Betlejemska.

ft Kometa jest rodzajem gwiazdy i, 2. Obok ogpol. nazwy kometa, kometka (zapożyczonej

poprzez łac. z greki, kóme 'włosy', kometes 'mający długie włosy' Vas ES 2/302, si SE 2/282), sporad.

makometa, moneta, na Śląsku, Warmii i Mazurach w r.m. komet, występują inne: w Wielkopolsce,

Małopolsce, Podlasiu i Sieradzko--Łęczyńskim, sporad. na Śląsku i Ziemi Chełmińskiej gwiazda z

ogonem 1, TN

Krasiczyn 1985, ZWAK 1878/131, Kul MiW 438, K 7 Krak 33, MAAE 1908/132, Szyf MiW 153; gwiazda

z ogonem jak drapka Szyf MiW 153; sporad. gwiazda ogoniasta Wisła 1891/628; kwościca (tj.

chwościca od chwost 'ogon') 2-3; ogon Kup pol 66; W pd. Małopolsce,

sporad. na Śląsku i Ziemi Chełmińskiej gwiazda z miotłą 7 i 8, Sych SGKasz 1/388; w pd. Małopolsce,

na Podlasiu i woj. zachodnich miotła Kup Pol 66. Sporad. na obszarze Polski notowano też nazwy:

pomietło, wiecha Kup Pol 66, wicha Lud 1907/211; gwiazda z wiechą Sych SGKasz 1/388; gwiazda z

grzywą Kup Pol 68, gwiazda z kitą Kup Pol 67; gwiazda z rózgą (z rózgami), gwiazda z ognistym

warkoczem 7; gwiazda z warkoczem, palma, miecz Kup Pol 66; gwiazda z mieczem 5; gwiazda z

łańcuchem, z pawim piórem, z pawim ogonem, łisia gwiazda, rakietowa gwiazda, gwiazda marsz,

świetlna gwiazda Kup Pol 67; sporad'. gwiazda ognista,

Ogniowa Kup Pol 68.

® K.ma kolor b l a d y l u b c z e r wo n y Lud 1907/203; porównywana jest do miotły, rózgi,

miecza, warkocza, co zostało utrwalone w nazwach. Zwraca się uwagę na jej ogon 3, 4, 11, który K.

wlecze za sobą. Ogon K. jest duży, żółty Etn! 1989 Bilg 119 i ognisty TN Krasiczyn 1985; dodany tej

gwieździe przez Pana Jezusa w celu smagania ludzi K 7

Krak 33.

X K. zsyła Pan Bóg jako ostrzeżenie Wisła 1891/628 lub karę za grzechy 9 i 10.

■ K. gdy spadnie, może s p a l i ć / z a p a l i ć całą ziemię 1, 10, wywrócić ją i przykryć sobą

10. Swoimi ogonami K. ś c i n a j ą ludzi 5, biją i smagają K 7 Krak 33; ogonem (miotłą)

z a m i a t a j ą cały świat (niebo) 2, 8.

♦ Pojawienie się K. traktowane jest jako lichy znak Sych SGKasz 1/388, Wisła 1889/495,

zapowiada bowiem w o j n ę 6, 7, 11, Kul MiW 438, ZWAK 1878/131, ZWAK 1886/108,

Or L 1928/156, TN Krasiczyn 1985, n i e s z c z ę ś c i e Szyf MiW 153; Z ar a Z ę Bar ŚrodP 236,

s u s z ę 6, n i e u r o d z a j e lub klęski w gospodarstwie 6, K 7 Krak 33, Bar ŚrodP 236,

plagi K 7 Krak 33, g ł Ó d 6 i 7, K 48 Ta-Rz 259, n ę d z ę K 46 Ka-S 462, Lud

1900/65,

c h o r o b y K 7 Krak 33, Wisła 1889/495, p o m ó r bydła i ludzi 2, 6, 7, 11, n i e s z c z ę ś c i a

Kul MiW 438, MAAE 1908/132, Szyf MiW 153, Szym SDom 3/408; smutne losy kraju Wisła 1889/495,

a nawet k o n i e c ś wiat a 1, 2, 4, 8-10.

Niektórzy twierdzą, że K. blada zwiastuje pomór, czerwona - urodzaje na zboże Lud 1907/203,

jeśli ma ogon zwrócony ku górze, zapowiada plagę na ludzi, jeśli na dół, będą to rózgi na zwierzęta

Kup Pol 68.

DOKUMENTACJA

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ

1 - [Gdy kometa pokaże się na niebie] To wróżyli, no że może być koniec świata wtedy. I właśnie

ów starzy ludzie to mówili, że właśnie taka gwiazda z ogonem spadnie, wtedy spali cało ziemie i juz. TN

Krasiczyn 1985.

2 - Przecie kie ci tako gwiazda, kwościca, uniży sie ku ziymi i zamiecie ogonem, to syścik ludzi

może na wieki wywrócić i hnet po ludzkim zywobyciu na ziymi. Mieś Pog 64.

3 - Skąd sie wzina, to sie wziyna jednego wiecora na niebie, niewysoko nad gronicami tako setno

gwiozda, co miała długaśny kwost, jako nie przymiyrzający mietla brzezowo. Bez tyn kwost nazwali

jom ludzie kwościcom, tom gwiozde. Mieś Pog 64.

4 - Jes hań na niebie kwościca, co wielgim kwostem co wiecora niebo zamiato, kie zamiecie po

ziymi, to wte chlaśnie wos i nos i pódemy syćki jednom drogom. Mieś Pog 67.

5 - Czasem za grzechy ludzkie zsyła Pan Bóg gwiazdę z mieczem (kometę), gwiazdę jak miotła.

Tym mieczem ścina ona ludzi, więc ludzie mrą bardzo. Wisła 1898/139.

6 - Komety, szczególniej z ogonami, a jak oni mówią z miotłą, zawsze u nich stanowią wróżbę

złych następnych lal, jak np. wojny, suszy, nieurodzaju, głodu, pomoru na bydło