Bartminski Jerzy. Slownik stereotypow / Бартмінський Єжі. Словник народних стереотипів і символів

Подождите немного. Документ загружается.

ZORZA - eksplikacja ____________________________ 259

ZORZA

Wstęp. Eksplikacja: 1. 'blask na niebie przed wschodem i po zachodzie słońca

: Nazwy. Kategoryzacje.

Rodzaje. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Wygląd. Ilość. Czynności. Rozmówca. Lokalizacja. Czas.

Przepowiednie. Symbolika. 2. 'Wenus': Nazwy. Wygląd. Czynności. Lokalizacja.

Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Kolędy bożonarodzeniowe i noworoczne Pieśni wiosenne Pieśni

sobótkowe. Pieśni dożynkowe. Pieśni weselne. Pieśni miłosne i zalotne. Pieśni żołnierskie. Pieśni sieroce. Kołysanki.

Zapisy wierzeń i praktyk. Pisana poezja chłopska. Bibliografia.

Słowo zorza w stpol. też zarza etymologicznie związane jest z nazwami 'blasku, światła' (np.

csłow. zorja, zarja 'blask'; ukr. zorja 'gwiazda, zorza'; litew. żei-eti 'lśnić', żara i paźaras 'blask'; ros.

zarja, zarjewo 'luna') oraz 'ognia' (por. stprus. sari 'żar', litew. źarija 'zarzewie') Vas ES 2/81. A.

Bruckner łączy też zorzę z 'patrzeniem, spoglądaniem', z polskimi wyrazami wzrok, zerkać, spozierać

Briic SB 651, 656, co jest zgodne z wyobrażeniem -►nieba jako kopuły z dziurami („oknami"), przez

które widać światło niebieskie i przez które Bóg patrzy na ziemię.

W gwarach słowo zorza znaczy tyle co: (1) 'blask na niebie przed wschodem lub po zachodzie

słońca', wtórnie też: 'blask bijący od czegoś' (wtedy często obocznie w l.mn.: zorze świeciły itp. 15)

oraz (2) - 'gwiazda, widoczna na niebie rano lub wieczorem', utożsamiana z -ł Jutrzenką lub

-*Gwiazdą Wieczorną; w tym drugim znaczeniu na terenach Polski wschodniej, pod wpływem gwar

ukraińskich, funkcjonuje też nazwa zdrobniała Zorka. Zdrobniałe formy: zarzyce 28, zorzyczki 25, 28.

Wyrażenie gwarowe na zarzach znaczy 'w promieniach zachodzącego słońca' ŁSE 1962/124,

zorzyć się- 'błyszczeć się, mienić', np. na topieliskach zorzyła się woda Dek Sier 137.

W języku ogólnopolskim zorza występuje głównie w znaczeniu 'zjawiska świetlnego, polegającego

na zmianie barw nieba bezpośrednio przed zmrokiem i w czasie jego trwania lub w czasie świtu i

bezpośrednio po nim' SJP Szym 3/1054.

1. 'blask na niebie przed wschodem i po zachodzie słońca'

Zorza r.ż., zarza 18,; często w l.mn. zorze 15 i in.; także w r.n. - zorze, np. zgaśnie światłe zorze

12, l.mn. te zorza le.

fi Z. to światłość, światło z nieba 29, widoczne, gdy Bóg patrzy na ziemię ŁSE 1965/29. Atrybut

nieba 20, 29.

•U Z. wyróżniane są ze względu na czas i miejsce pojawiania się: zorza ranna/po-

ranna/porankowa, południowa, i wieczorowa/wieczorna 28, podob. Dek sier 182, -►zorza północna,

sporad. zorza węgierska (zlotaworóżowy blask na niebie od strony Węgier) K 48 Ta-Rz 260.

+ Razem ze s ł o ń c e m , g w i a z d a m i i m i e s i ą c e m Z. wita Dzieciątko ZWAK

1880/104; Z. i gwiazda wskazują miejsce, gdzie się narodził Jezus Bart Lub 365; z miesiącem i

gwiazdami tworzą rodzinę sieroty (Z. jest matką, miesiąc - bratem, gwiazdy - siostrami) 23, rodzinę

żołnierza (księżyc jest ojcem, słońce - matką, gwiazdy - bracia, zorze - siostrami) 21; jasne zorze i

miesiąc świecą chłopakowi, gdy się żeni 15. W ogród spokoju i zorzy wchodzi partyzant poległy w

boju 20.

++ Z. jako światło, jasność jest przeciwieństwem c i e m n o ś c i 7.

* Z. idą od s ł o ń c a Kuc Mlp 34, z n i e b a LSE 1965/29.

® J a s n a (jasne) 11, 15, 16, 21, c z e r w o n a 3, czerwone Z. (gdy Chrystus się rodzi) K 27

Maz 1 IG; k r w a w e - są oznaką śmierci K 10 Poz 375; o g n i s t a 31, z ł o t a (złote) 30,32,

światła 12, m a l o w a n a 24; otwarte zorze (czyli otwarte niebo) w momencie narodzin Chrystusa

10, dlatego Bóg wszystko widzi LSE 1965/29.

Porównania: dziewczyna jak zorza 17, podob. śmieł Opól 36, tzn. piękna Kur Opól 123,

Śliczna K 48 Ta-Rz 195, CUtfna LL 1957/3/33, bieluchna K 28 Maz 272; rumiana LL 1966/2-3/64;

wzrok dziewczyny jak poranne zorze K 36 Woł 145. Sliczniejsza K 24 Maz 82, piękniejsza K 17 Lub 6

jak zorze jest żonka; Matka Boska jako zorza K 33 Cheł 155, jaśniejsza niż zorza ZWAK 1879/60;

Dziecina Boża jako zorza 9; szabla jak zorza 19; chłopiec śliczny jak zorze K 12 Poz 238.

A W zamawianiu płacznic: Zorze, wyście trzy panny 27, Zorzyczki, zorzyczki, trzy was jest:

porankowa, południowa i wieczorowa 28.

■ Z. ws t a je (wstają), z a c h o d z ą 2; Z. świeci się Rog śląsk 232, Z. świecą się s,

b ł y s k a j ą 4, b ł y s z c z ą 4, 22; goreją 15. Z. płonie 31, pali się świr Piel 296; gaśnie 12,

13, 18.

0 O wschodzie lub zachodzie słońca zwracają się do Z. z prośbą, aby odebrały od dziecka

morzyczki 25, płacznice 26, płaczenie 28; by mężczyzna nie pokochał innej kobiety 27.

A Z. na n i e b i e 19, 21, 31, w n i e b i e 20, w o k n i e dziewczyny 22.

00 Z. jest rano i w i e cz or em Górn Maib 2/322. O rannej zorzy (podobnie jak o -+wschodzie

słońca) jest czas modlitwy 29. Formuła z wiersza F. Karpińskiego Kiedy ranne wstają zorze jest

typowym początkiem pieśni religijnych, dziadowskich Nyr Kar 266 i żołnierskich Świr Pies 308. Gdy

Z. wstają, świtają, zaczyna się dzień 4, także ZWAK 1885/241, praca stef WarmPś 1/18I, walka świr

Pies 307-308. Do rannej zorzy trwa zabawa żeńców w czasie dożynek 14. Gdy gasną Z. kończy się

praca 12, także LL 1957/2/47, zaczyna zabawa sobótkowa 13, spotykają się kochankowie 30-31. Czas

od Z. wieczornej do Z. porannej, podobnie jak od -^zachodu do --wschodu słońca, jest uznawany za

m a g i c z n y Dek Sier 77. Można wtedy skurzyć z drzewa pszczoły do ula Kot San 209, powstrzymać

zarazę K 10 Poz 375 lub zabezpieczyć wieś przed nią K 57 RUŚC 1254.

♦ Przepowiednią w i a t r u jest: Z. czerwona w Nowy Rok 3, morągowata 'pstra' z wieczora K 48

Ta-Rz 259; silnego wichru: czerwona Z. wieczorna Mosz Kul 2/52; n i e p o g o d y : czerwona w

Nowy Rok 3; obfitych p o ł o w ó w ryb: gdy w czerwcu grzmi, gdzie zorze zachodzą 2; w o j n y: Z.

czerwona na wschodzie w Nowy Rok ZWAK

1882/161.

260

ZORZA - dokumentacja

ZORZA dokumentacja 261

Z. są traktowane jako złowrogie znaki niebieskie wisia 1889/495.

•^ Jest znakiem s ł o ń c a , n i e b a i B o g a 7, 9, 10, 18. W pieśniach weselnych Z. symbolizuje

p a n n ę m ł o d ą Chód śp 77; w pieśniach miłosnych - dziewczynę 01 Pódl 28 i jej u r o d ę (zgaśnie

tobie twoja zarza is); w pieśniach żołnierskich i kolędach okupacyjnych - w o l n o ś ć (zorza wolności

zaświeci Bart Lub 329, zabłysną wolności zorze świr Pieś 249, zorza wolności się pali świr Pies 296);

ogród zorzy to r aj 20.

W zagadce symbolem Z. jest d z i e w c z y n a i.

2. 'Wenus'

Zorza (Ranna, Poranna, Wieczorna), Zorniczka, Zornica Kup wiM 24, Glad Wiedz 75,

(Poranna, Wieczorna) utożsamiana z -+ Jutrzenką, -^Gwiazdą Wieczorną.

® Z. j a s n a 5, 7, 11, z ł o t a 6 wskazuje miejsce narodzenia Jezusa, ->Gwiazda Betlejemska;

presup. czysta - gdyż może być kąpieleczką dla Jezusa 11. ■ Z. w sch o dzi K 33 Cheł 155;

ś w i e c i , k ą p i e się 5. A Z. na niebie 11, za morzem, za dworem 5, przy górze 8.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI

1 - Stonce zbiera kolczyki [= rosę], zgubione przez dziewczynę [= zorzę].

Piękna dziewczyna na polu się bawiła, Jak się bawiła, kolczyki zgubiła; księżyc wiedział nie

powiedział, Słońce wzeszło, pozbierało. (Zorza, rosa). ZWAK 1878/182, war.: NKPP Urszula Sw 7,

-••gwiazdy, -^słońce, -^księżyc, -+rosa.

PRZYSŁOWIA

2 - Czerwiec gdy zagrzmi, gdzie zorze zachodzą, ryby się znacznie i obficie zrodzą. NKPP

czerwiec 1, nadto war.: ZWAK 1882/171.

3 - Gdy Nowy Rok nastąpi z czerwoną zorzą, w tym roku niepogody i wiatry się mnożą. NKPP

Nowy Rok 5; podob. Jeżeli w dzień N. Roku zorza czerwono wschodzi, znak częstych niepogod, a

jeśli słońce piękne świeci, rok dobry obiecuje. ZWAK 1882/161.

4 - Jak błysną zorze, wstawaj, niebożę. NKPP wstać 3, nadto war.: LL 1957/3/41; Jak błyszczą ...

Wit Baj 297.

KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE I NOWOROCZNE

5 - Z tamtej strony dwora/morza świeci/kąpie się jasna zora/zorza.

Z tamtej strony dwora świeci jasna zora, tam Maryja przybywała z niebieskiego dwora. Bart Lub

165; war.: ... wyglądała śliczna Panna ... TN Dereźnia 1984, TN Korczów 1984; ... wychodziła krasna

panna ... TN Księżpol 1984; Z tamtej strony morza kąpała się zorza, wychodzi tam śliczna panna z

niebieskiego dworza. TN Korytniki 1984; ... zileni si zorza, ... Pani ... TN Korytniki 1985.

6 - Wszyscy snem twardym leżą uśpieni, sami królowie trzej ocuceni. Rano, rano, rano, rano

powstają, złoty blask złotej zorzy mile witają. K 5 Krak 250.

7 - Narodził się Chrystus, weselmy się! ... Zorza jasna weszła, weselmy się! A ciemność już

przeszła, radujmy się! Rog Śląsk 208.

8 - Przy onej górze świecą się zorze, pasterze się uwijają i na mulłankach grają. K 16 Ka-S 6, war.:

TN Konopnica 1979, TN Michalówka 1980.

9 - Gwiazdka na wschodzie tam jasno lśni ji mruga na nas, byśmy tam śli, gdzie jako

zorza Dziecina Róża na świat cały rzuca blask. TN Gorajec 1978, war.: TN Zaboreczne 1979.

10 - A wy pasterze mali, gdzieście tę nockę spali? A wy pasterze, otwarte zorze; ze snu powstajcie

Pana witajcie z nieba. K 24 Maz 106.

11 - Porodyła panna Syna, Panna Maryja ... Ta ni mniała kąpieleczki Panna Maryja ... Jest na

niebie zora jasna, bedc kąpieleczką krasna, Panno Maryja. K 49 Sa-Kr 151.

PIEŚNI WIOSENNE

12 - Spicwajże skowroncczku, A ja niechże orzę, Ro wnet dla mnie i dla ciebie Zgaśnie

światłe zorze. Ow obłok, co na sklepie Niebieskim się wozi, - Zachowany w nim piorun

Ciemną śmiercią grozi. Kog Śląsk 201.

PIEŚNI SODÓTKOWE

13 - Jeszcze nie zgasła wieczorowa zorza, już mój wianeczek dopłynął do morza. Chód

Śp 204.

PIEŚNI DOŻYNKOWE

14 - Do rannej zorzy bawią się / tańczą żeńcy podczas dożynek.

a. Me żałuj, panie, swego drygania, a poślej choćby za morze po muzykanta, bo my

tu bawić się będziem do rannej zorze. K 41 Maz 21, war.: ZWAK 1882/136.

b. Tańcujcie na dworze Aż do rannej zorze, Aże do świtania, Ale nie bez grania.

K 24 Maz 350.

PIEŚNI WESELNE

15 - Jasne zorze świecą/goreją chłopakowi, gdy się żeni.

Jak ja mlodziuchny żenił się, wtenczas miesiączek spełnił się, a jasne zorze, najjaśniejse przez całą

nockę świeciły. K 28 Maz 151; podob. Jakem się żenił młody, Miesiąc pełnił się wtedy; Gwiazdy niebo

zasiały, Jasne zorze gorzały. Lud 1903/226.

16 - Jak ci ja spoźre (spojrzę) pod jasną zorzę, pono mój Jasio jedzie, K 2 San 56; war.:

Kiedy jo spojrzą pod jasne zorza, Mój najmilejszy jeszcze jedzie, jedzie. Ster WarmPś 3/43.

PIEŚNI MIŁOSNE I ZALOTNE

17 - U młynarza jest Kasia/córka/dziołcha jak zorza.

U naszego młynarza, jest tam Kasia jak zorza. K 48 Ta-Rz 159, war.: K 12 Poz 194, K 42 Maz 35, K

48 Ta-Rz 157, K 46 Ka-S 234, ZWAK 1886/288 pow. olkuski, Pies Śl 1/494; U jednego ... tam jest córka ... K 40

MazP 551; U Marcina ... Jest tam dziołcha ... Pies Śl 2/685; A wiemcić ja ..., Ma Kasinkę ... Lom Śląsk

165; Wiem ja w lesie ..., Ma Kasinkę ... Lom Śląsk 184; Wiem ja w lesie młynarza, Co ma Kaśkę ... Pies

Śl 1/495; A w tym lesie młynorza ... Pies Śl 1/494; W tym mynecku ..., ma-ć ta Kasię ... K 18 Kieł 161.

18 - Zorza/zarza dziewczyny gaśnie, gdy ta wychodzi za mąż.

Jak ty pójdziesz do ołtarza, Zgaśnie tobie twoja zarza; Zgaśnie zarza i słoneczko, Płakać będziesz,

kochaneczko. Rog Śląsk 92, war.: Pies Śl 1/447; Jak ja pójdę od ..., Zgaśnie świeczka, zgaśnie zorza,

Zgaśnie świeczka ... Zostań z Rogem, kochaneczko. ZWAK 1885/197, Pies Śi 2/671; Jak przyklękniesz

..., Zgaśnie z ciebie wszystka zarza, Zgaśnie zarza we słoneczku Wspomnisz sobie, kochancczku, Ize ci

się źle wiedzie. Pies Śl 1/425.

PIEŚNI ŻOŁNIERSKIE

19 - Szabla żołnierza błyszczy/migocze jak zorza.

Na wojnę mnie dacie Pod króla, cesarza, Redzie mi się szabla błyskać. Jak na niebie zarza. Rog

Śląsk 5, war.: Pies Śl 1/502; Oddajcie mnie na wojnę, ... błysceć ... zorza. Pies Śl 2/701; A jak ci mię

oddas do króla cesarza, będzie mi sie sabla michtać (migotać) ... K 18 Kieł 180.

20 - W niebie jest ogród ciszy i zorzy.

Święty Pieter ci niebo otworzy, Spyta: skąd? Z partyzantki jam jest! Wejdziesz w ogród

262

ZORZA dokumentacja

ZORZA PÓŁNOCNA eksplikacja ________________________ 263

spokoju i zorzy, Boś jest Polak i walczyłeś fest! Świr Pies 313, war : TN Gorajec 1972; Święty Pioter ci bramę

otworzy, spyta kto? ... TN Kol. Galęzów 1979.

21 - Miesiąc - ojcem, słońce - matką, gwiazdy - braćmi, zorze - siostrami

żołnierza.

Jak na niebie miesiąc jasny wzejdzie, żołnierzowi rodnym ojcem będzie ... Jak na niebie jasne słońce wzejdzie,

żołnierzowi rodna matka będzie ... Jak na niebie jasne gwiazdy wzejdą, żołnierzowi rodni bracia będą ... Jak na

niebie jasne żarzy wzejdą, żołnierzowi rodne siostry będą. K 18 Kieł 182.

22 - Przy drodze stoi biały dom, W okienku błyszczą ranne zorze, Tam dziewczę nuci

piosnkę swą I ciężko wzdycha: Ach, mój Boże! Świr Pies 351; war : ... Dziewczyna nuci rzewny

ton I wzdycha: ach, mo mocny Boże. Świr Pies 350.

PIEŚNI SIEROCE

23 - Zorza matką sieroty.

Matka mi zorza, Miesiąc mi jest miłym bratem, Gwiazdy szląskie siostrami memi, ZWAK 1878/100.

KOŁYSANKI

24 - Hej, uśnijże mi, uśnij, I śpij mi do rana, Niechże ci się przyśni Zorza malowana.

Kot Las 195.

ZAPISY WIERZEŃ I PRAKTYK

25 - Jeśli dziecko ma morzenie, tj. nie śpi, płacze, jest niespokojne, należy o zachodzie słońca wyjść z nim na

dwór lub podejść do okna i trzykrotnie powiedzieć: « Zorze, zorzyczki, Odejmcie mojemu dziecku morzyczki,

Odejmcie od niego płakanie, wzdychanie, A dajcie mu dobre wyspaniem. Wisła 1901/75.

26 - Kiedy małe dziecko, często popłakuje, należy je wieczorem wykąpać, wodę zlać do wiaderka, przetrzymać

ją do rana. Rano, przed wschodem słońca, zanieść wodę na skrzyżowanie dróg, tam wylewać wodę i mówić: ((Zorze,

zorznice, zabierzcie od dziecka płacznicen. Dziecko przestaje płakać. LL 1976/1/46.

27 - [O wschodzie czarownica chcąc pozyskać miłość mężczyzny do proszącej ją o to kobiety mówiła te

słowa:] Witajcie żarze, wyście trzy panny, idźcież mi do tego Filipa, roztargnicież mu serce, jego żądze, jego troję

dziewięć sił, iżby nie mógł ni pić, ni jeść przez niej, iżby nie miał wolej ni do dziewki, ni do wdowy, ni do żadnego

stworzenia, jedynie do samej Łucyjej. In ńomine Patris. LL 1972/3/53, podob. K 15 Poz 241.

28 - O zachodzie słońca matka idzie z dzieckiem w pole, mówiąc: „Niech będzie

pochwalony Jezus Chrystus", a sama odpowiada: „Na wieki wieków". Następnie z twarzą

zwróconą do zachodzącego słońca woła: Zorzyczki, zorzyczki, trzy was jest: jedna porankowa,

druga południowa, trzecia wieczorowa. Weźcie od mego dziecka płaczenie, oddajcie mu spanie.

Was Jag 228; war. średniowieczny: Żarze, zarzyce, trzy siestrzyce. Poszła Matka Boża po morzu

zbirając złote pianki, Potkał ją święty Jan: ((A gdzie idziesz, matuchno?)> ((Idę synaczka swego

łęczyca. S. Vrtel-Wierczyński, Średniowieczna poezja polska świecka, Wrocław 1952, s. 92.

29 - Zorza to znak, że chmury się ściągnęły i odpoczywają, a widoczny kawałek światłości

różowej, to światło z chórów anielskich. Ranna zorza pobudzać powinna do modlitwy. Wisła

1900/467.

PISANA POEZJA CHŁOPSKA

30 — przy blasku złotej zorzy / jabłuszka rwałam w sadzie / i przez płot kochankowi / podatkiem sypałam w

trawę. Poc Poez 403.

31 - płonie zorza na niebie sinym / pod zorzą kwitną jabłonie / oj całowałem kraśną dziewczynę / gdy gnała

gąski przez błonie / ... maki pachniały ognistą zorzą / miłością wierzbowe bazie. Poc Poez 404.

32 - Zapłakajcie, złote zorze, / I ty, jasne słonko boże, / Błonia, gronia, łąk kobierce, -/ Już przestało bić Jej[M.

Konopnickiej] serce. Pig Wyb 155.

33 - lubię chodzić na ląkt złote / w wieczory jasne / ... gdzie z mlecznej drogi - / szczeliny pękniętego nieba - /

wieczność kapie / wielkimi kroplami / sosnom na piersi / światom na głowy / ludzie mówią: gwiazdy spadają / uczeni

meteory / a my poeci że to wieczność kapie / otulona w ostatni / blask zorzy. Poc Poez 197.

BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 130; Chev Dic 1/142-143; C z e r n i k Stanisław, Trzy zorze dziewicze, Łódź

1984, s. 58 62; Kup WiM 28-29; WSrt HofT 1/55-59, 9/13-16.

-►GWIAZDY, GWIAZDA WIECZORNA, JUTRZENKA, KSIĘŻYC, NIEBO, SŁOŃCE,

WSCHÓD SŁOŃCA, ZACHÓD SŁOŃCA,ZORZA PÓŁNOCNA.

Stanisława Niebrzegowska

ZORZA PÓŁNOCNA

Zorza północna to jasność widoczna na północnej części nieba, utożsamiana ze światłem niebieskim, -+światło.

Gdy jest obecna na niebie, należy modlić się dopóki niebo będzie otwarte, gdyż nowy święty zosta! przyjęty do

jednego z siedmiu chórów anielskich K 7 Krak 22.

Z.P. ma światło p u r p u r o w e K 1 7 Lub 74; w baśni do niej podobne jest ogniste sklepienie, widziane z

wnętrza ziemi K 14 Poz 135.

Jeśli Z.P. wystąpi na niebie, zapowiada woj ny K 46 Ka-s 462, Wisła 1889/502, K 17

Lub 74, n ę d z ę K 46 Ka-S 462, Wisła 1889/502, mór 1 głód K 17 Lub 74.

BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 30; Wórt HofT 6/1118-1121.

-+NIEBO, ŚWIATŁO, ZORZA

S.N.

OGIEŃ eksplikacja 265

OGIEŃ

Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie i przemiany ognia. Władza nad

ogniem. Własności. Wygląd. Zachowania i działania sprawcze. Lokalizacja i lokalizator. Czas i obiekt: rozpalanie

ognia, zakazy rozpalania; podtrzymywanie i odnawianie ognia; gaszenie ognia, zakazy gaszenia; duszenie ognia;

święcenie ognia; pożyczanie ognia, zakazy pożyczania; darowanie ognia. Szacunek dla ognia. Zastosowanie w

sferze bytowej, obrzędowej i leczniczej. Narzędzie. Próba ognia. Przepowiednie. Symbolika, sennik.

Dokumentacja: Zagadki. Przysłowia. Formuły witania i żegnania ognia. Zamówienia. Modlitewki Proroctwa.

Przekleństwa. Kolędy bożonarodzeniowe i pastorałki. Pieśni sobótkowe. Pieśni zaduszkowe. Pieśni weselne. Pieśni

miłosne. Pieśni żartobliwe. Pieśni dziadowskie. Pieśni o świętych. Ballady. Legendy. Bajki. Opowieści wierzeniowe.

Relacje potoczne. Zapisy wierzeń i praktyk. Bibliografia.

Charakterystyka ognia w kulturze ludowej podobnie jak i innych żywiołów -zwłaszcza wody i

ziemi - obarczona jest dwuznacznością. W pozytywnym aspekcie ogień dostarczający ciepła jawi się

jako warunek życia i traktowany jest jako oczyszczający i odnawiający. Obdarzany był czcią,

szanowany, podtrzymywany rytualnie, łączony ze sferą sakralną. Wygasanie ognia utożsamia się z

wygasaniem życia; por. metaforykę domu jako ogniska domowego s SFr 1/581, fraz. założyć, strzec

ognisko domowe. W polskiej kulturze ludowej ogień to dar od Boga, otaczany czcią i szacunkiem

połączonym z bojaźnią; objęty szeregiem zakazów, także zakazem dzielenia się nim (pożyczania).

Traktowany jak istota żywa, czująca, mówiąca. W domach podtrzymywany z największą troską;

gaszony w wyjątkowych sytuacjach, rytualnie w dniu św. Wawrzyńca (10.VIII) (dzień odpoczynku

ognia); -t-nowy ogień, ->ogień sobótkowy. Natomiast w aspekcie negatywnym ogień to siła, która pali,

pożera, niszczy, -tpożar.

Ludy s t a r o ż y t n e czciły bóstwa ognia, np. Agni w Indiach chev Dic 2/309, Atar w Persji, w

starożytnej Grecji i Rzymie bogami związanymi z ogniem była Hestia, Westa, Hefajstos, Wulkan Herd

Lek 107, Kemp sind 315; w doktrynie hinduskiej Brahma jest identyczny z ogniem. Personifikacje te

ucieleśniały ogień kultowy i domowy. Ogień wiecznie palący się w domu wyznaczał najświętsze

miejsce rodziny, był symbolem życia rodzinnego. Ogień ofiarny identyfikowany był z centrum świata

Kemp sind 315. W mitologiach pojawiają się różne ujęcia sposobu, w jaki człowiek wszedł w

posiadanie ognia: powtarza się motyw wykradzenia go bogom, np. w mitologii greckiej przez

Prometeusza, w innych przez ptaki Mif Tok 2/240. W micie australijskim jest kawałkiem słońca Mif Tok

2/239.

W kulturze j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i e j ogień jest jednym z symboli Boga, Jahwe ukazał się

Mojżeszowi w postaci ognia [krzew gorejący) For Sym 73. Ogniste jeżyki, pod postacią których Duch

Święty zstąpił na apostołów w dniu Zielonych Świąt, wskazują na dary jakich udzielają: jako języki -

dar mówienia we wszystkich językach dla szerzenia wiary; jako ogień (płomień) - światło i płonący

zapal miłości For Sym 75, Duf SNT 449, 450. Równocześnie ogień to znak gniewu i kary Doga. Ważne

miejsce zajmuje ogień eschatologiczny, który posiada własności oczyszczające, -łogień czyśćcowy.

Ogień piekła czyni śmierć ostateczną, pali, nie pożerając, ale wyklucza na zawsze regenerację chev Dic

2/310, Duf SNT 449, ->ogień piekielny. Ogień jest jednocześnie niebiański, boski (->ogien niebieski),

jak i piekielny (->ogień piekielny), szatański (->ogień demoniczny).

W tradycji s t a r o s ł o w i a ń s k i e j łączono kult ognia ziemskiego i ognia niebieskiego,

słońca, z imionami dwóch powiązanych ze sobą bóstw, Swaroga i Swarożyca. Swarożyc (dosłownie -

'syn Swaroga' albo 'maty Swarog') miał też nazwę Dadźbóg Giey Mit 130 134. Nazwa Swainga i

Swarożyca jest wiązana z ind. svar- 'blask, niebo,

słońce' Giey Mit 131 .

W ogólnym języku polskim słowo ogień prócz znaczenia podstawowego (1) 'coś, co pali się i spala

(pali), świeci i grzeje', znaczy też (2) 'płomień'; (3) 'pożar' (puścić co z ogniem); (4) 'ognisko, stos

zapalony' (ognie świętojańskie); (5) 'płonący lub świecący przedmiot (pochodnia, lampa, świeca)';

słowo ogień przyjmuje też znaczenia przenośne: 'wojna, zamieszki, pożoga wojenna'; 'gwałtowne

uczucie, zapał, namiętność' (ogień gniewu, namiętności, uniesienia); 'rumieniec, wypieki na twarzy'

(stanąć w ogniu 'zarumienić się gwałtownie'); 'czerwone znamię na skórze', 'podniesiona temperatura

ciała, gorączka'; 'upał, żar'; 'blask; luna'. W gwarach notowane jest nadto znaczenie 'choroba świń;

czerwonka' Karl SGP 3/416. Wszystkie te znaczenia są ze sobą powiązane.

Najważniejszym kulturowo derywatem jest ognisko 'stos zapalony po to, by się ogrzać, rozjaśnić

ciemności, ugotować/upiec jedzenie', które przejmuje najważniejsze dla człowieka funkcje ognia i

pozostaje równocześnie pod kontrolą człowieka. Inne wyrazy p o c h o d n e utrwalają podstawowe

cechy ognia, np. ognisty 'pałający ogniem, rozżarzony, płomienisty'; 'mający barwę ognia; rudy'

(ogniste włosy); 'pełen temperamentu, energii, żarliwy, gorliwy; będący wyrazem takich uczuć'

(ogniste oczy, ognista mowa); ogniście 'czerwono, purpurowo', 'namiętnie, żarliwie'; ognica 'robaczek

świętojański' (świeci w nocy); ognicha albo ognik 'gorczyca albo łopian, łopuch' (rośliny o żółtych

kwiatacłi); ogniopiór albo ognie pióro, ognik 'choroba skóry, występująca na twarzy i głowie w postaci

pęcłierzyków, krost i strupów'; ognić się 'o ranie: być w stanie zapalnym, nie goić się, jątrzyć'.

Nazwa ogień ma zasięg ogólnosłowiański i jest wywodzona z praindoeuro-pejskiego rdzenia

kontynuowanego np. w stind. Agni- 'ogień', 'bóg ognia', łac. ignis 'ogień', 'niebieskie światło',

'błyskawica' Gamlv ind 274, Vas ES 3/118. Nazwa ta odnosi się do zjawiska przyrody, któremu nadaje

się cechy bóstwa, jak w ind. Agni- 'bóg ognia', ros. car ogon' 'car ogień' i uwydatnia się jego aktywność

Gamlv ind 274.

O sakralizacji O. świadczy nazywanie go świętym ogniem Mosz Kul 2/498, świat/ością Pana i9Aa,

Panem, Jezusiń/ciem i9Aa; formy zdrobnień używane w formułach witania i żegnania O., np.: ogienek

i9Ab, ogicneczek 20e, ogieniaszek 19B, 20a-c, niekiedy z epitetami: święty i9Ab, siawiony

'błogosławiony' 20b, kochany 20d. O. nazywa się również gościem pożądanym i9Aa, na terenach

wschodniej Polski - miłym gościem Lud 1908/49, co można porównać z dwuczłonowym imieniem

Radgost, ('rad gostb), które było prawdopodobnie epitetem Swarożyca Giey Mit 129.

Nazwa Zygmunt/Zygmant Karl SGP 6/427 pojawiająca się w formułach powitania

266

OGIEŃ - eksplikacja

OGIEŃ eksplikacja

żbi

i zażegnywania O. (->pożar) indywidualizuje O. i łączy się z postrzeganiem O. jako istoty aktywnej;

ma zapewne związek ze słowami zygi || żegi 'długie iskry przy watrze' Karl SGP 6/439, zyga 'bąk

(zabawka), kręcący się, niespokojny człowiek' Vas ES 2/109, zygać/zyzać 'wyciągać na kogo rękę,

drażnić go' Karl SGP 6/427, 439, podżegać (1) 'podburzać, judzić kogo przeciw komu, czemu;

namawiać kogo do popełnienia przestępstwa', (2) 'podkładać; wzniecać ogień; podpalać' SJP Dor 6/774.

1t O. kategoryzowany jest jako żywioł 'coś żywego': to jest żywioł niszczący i jest dobrodziejstwem

dla człowieka, bez którego nie można żyć TN Motycz 1985, TN cholowice 1985; w formule: zaklinam

cię straszny żywiole ognia [tu stosowna prośba] K 1 Krak 207. O traktowaniu O. jako istoty żywej zob.

niżej.

+ O. jako jeden z praelementów świata funkcjonuje w zespole z - > w o d ą i ~* z i e m i ą 74a

oraz - ^ p o w i e t r z e m .

W pieśni zaduszkowej dusza, która szuka swego świata, prosi o przyjęcie kolejno wodę, ogień,

ziemię, obłok, piekło, las, drzewa, cmentarz, kościół 40.

O. tworzy zespół z -^płomieniem, -łiskrą, ->dy

mern 9, ->popiołem 10.

*•* O. znajduje się w podstawowej opozycji z - v w o d ą ; w przysl. Trudna zgoda z ogniem woda

7A, fraz. w wodzie ognia szukać NKPP szukać 17. Woda jest przeciwstawiana O. jako siła go

poskramiająca - Nie zgasi ognia olej, chyba woda NKPP ogień 5b; lecz domowego O. nie wolno nią

zalewać ZWAK 1886/114. Pochodną jest opozycja O. : lód 32. Opozycja ta jest znoszona w

cudownościowych formułach kolędowych: ogień lodowy 32t>, ogieniek śniegowy 32c.

Ze względu na lokalizację i właściwości ogień ziemski przeciwstawiany jest ogniom

zaświatowym: -^ogniowi niebieskiemu, -łogniowi piekielnemu, -»ogniowi czyśćcowemu oraz

-togniowi demonicznemu.

O. jest stworzony przez Boga dla wygody człowieka 74, zsyłany na ziemię w postaci -+pioruna,

-►ogień piorunowy.

W baśniach częsty motyw z a m i a n y w O. rzucanych za siebie przedmiotów dla stworzenia

przeszkody utrudniającej pościg 70; oraz zamiany O., który osądza i wymierza sprawiedliwość, w złoto

lub gady 60, -zwęglę.

• Władzę nad O. sprawuje Bóg, może go zesłać jako karę, -»ogień niebieski, -►ogień piorunowy,

-+pożar. Wedle wierzeń zmniejszyć lub zwiększyć moc O. mogą czarownicy, owczarze, sowizdrzały

Czub Aneg 32, diabeł Jaz Spis 300; także ci, co mają uroczne oczy Czub Aneg 155. Istnieje wierzenie,

że O. może opiekować się krasnoludek, taki O. nie szkodzi budynkom Krz PBL nr 504A.

O Podstawowe własności O. to c z y s t o ś ć i ś w i ę t o ś ć . O. „jest samą czystością, bruka się

przez zetknięcie ze światem" 81, dlatego w domach na noc stawiano przy O. garnek z wodą, by O.

czyścił się Lud 1908/44. Z jego skalaniem związany był zwyczaj corocznego krzesania nowego ognia

oraz wiara w to, że wraz z jego zanieczyszczeniem zmniejsza się jego ochronna, magiczna moc,

-►nowy ogień.

O. w kulturze ludowej jest ogniem b o ż y m Czap Mat 122, świętą rzeczą wisla 1898/151, to

świenty ogień, co go wse trza sanować Baz Tatr 83, w formule witającej rozpalany O. określany jest

także jako dar boży 74c, dar nieba 78, skarbicek boży I9b, światłość Pana i9a.

Za ś w i ę t y uważa się O. niecony przez tarcie Baz Tatr 143, niecony drewnianymi świdrami,

krzesany krzesiwem Kul Wiei 3/524, wywołany uderzeniem pioruna (-+ogień piorunowy, -*ogień

sobótkowy, ->nowy ogień), O. święcony w kościele Kul Wiel 3/524, wzniecony poświęconą hubką 75.

Pośrednio O. uświęca przedmioty, z którymi ma kontakt Lud 1908/46.

N i e c z y s t y m jest O. niecony przy użyciu siarki Kul wiel 3/525, a także O. kojarzony z

istotami demonicznymi, -łogień demoniczny.

O innych cechach: O. jest g o r ą c y 21, 24-25, we fraz. gorący jak ogień NKPP ostry 5. W

pieśniach miłość gorętsza niż O., np. Zapomnieć, zapomnieć, ani me zapómnim, Bo moji serdeczko

gorętsze niż łogiyń Pies śl 2/417. W pieśni religijnej o Św. Stanisławie: Świeco kochania boskiego!

Ogniu żarliwości! Lom Śląsk 434.

® Najsilniej ustabilizowaną cechą wyglądu O. jest jego c z e r w o n a b a r w a : stale w

zagadkach 6 i we fraz. czerwony jak ogień NKPP czerwony 19. Tę stereotypową cechę utrwalają

znaczenia pochodne, np. 'rumieniec, wypieki na twarzy', 'czerwone znamię na skórze'. W celu zdobycia

zaczarowanych ziół pozorowano płonący O. za

pomocą czerwonej chusty Wisla 1889/514, Dek Sier 286.

Kolor O. określa się również jako złoty, blady, żółty, niebieskawy, fioletowy, lila TN Krasiczyn

1985, TN Motycz 1985, zielony 29, por. ogień demoniczny.

W i e l k o ś ć . O. może być: duży Czub Aneg 88, srogi K 8 Krak 109, obfity, ogromny, wielki lub

mały, wątły, nikły s SFr 1/577. W przysl. Słaby ogień lada wiatr zgasi, a wielki się od wiatru mnoży 17.

O. jako i s t o t a żywa porównywany do panny, dziedzica, krowy, ciołka, roba-ska 6; ma o c z y n,

np. w opow. O. mówi 73; j ę z y k , którym lizę np. ściany pieca 6d-f, wisla 1902/418, we fraz. języki

ognia s SFr 1/577; z ę b y , którymi w zag. gryzie /żre /uje jak bąk 4, podob. K 51 Sa-Kr 214,

g ł o w ę i r a m i o n a Mosz Kul 2/502, albo nie ma nóg ani rąk 4.

■ Podstawowe zachowania O.: (a) palenie, (b) poruszanie, (c) świecenie, (d) wydawanie

specyficznych dźwięków, ponadto (e) zachowania właściwe istocie żywej.

(a) O. pali się, w zależności od intensywności: powsz. gore, buzuje, pała 16, bucha Gaj Rozw

248, wesoło w górę bucha Sim Gad 184; wytryska LL 1974/2/41, Nyr Kar 158; pryska ZWAK 1886/91;

tleje IOA. W barokowej kolędzie (formuła łączenia przeciwieństw) krzepnie 30.

(b) O. p o r u s z a się: idzie do góry, w górę pała 16, ale gdy stoi mu na przeszkodzie diabeł

idzie bokiem Czub Aneg 87; wyłazi na najwyższy drąg 4; powinien siedzieć na kominku, nie chodzić do

sąsiada 2od, ->pożar.

Kasz 44 oraz znaczenia wtórne słowa ogień, np. 'blady odblask czego; łuna'; 'płonący lub świecący

przedmiot, np. lampa, świeca, zapałka'. Jako źródło światła: błyszczy K 42 Maz 420, błyska K 3 Kuj

155, w por. złoto błyszczy się jak ogień K 17 Lub 153, jak łogiyń błyszczały klejnoty sim Gad 53; świeci

się: w por. świconco, kieby

ogieniasek ZWAK 1892/133; jarzy się K 17 Lub 79.

(d) Paleniu się O. towarzyszą określone d ź w i ę k i : O. huczy ZWAK 1886/91, bo złe się w nim

odzywa K 33 Chel 75; strzela ZWAK 1879/28, Wisla 1904/103; furczy K 48 Ta-Rz

268

OGIEŃ - eksplikacja OGIEŃ eksplikacja

269

260J SyCZy Wisła 1889/491, Wisła 1896/137; trzeszczy Wisła 1892/396, Wisła 1905/168; trzaska Kot Las 120.

(e) 0. w ludowych wyobrażeniach jest ż y w y , por. nazywanie żywym ogniem O. nieconego przez

tarcie Lud 1908/44, ale jest to życie swoiste, paradoksalne, co oddaje dobrze zag. Żyję nie żyję, ale

pożeram, całe me życie z głodu umieram 3. O. rodzi się 2, umiera 3, zdycha 'gaśnie' Tred Kasz 44.

Określenie ostawić ogiń prze zecym oznacza zostawienie ognia na noc, zaś usmircec ogiń to 'zgasić

ogień na noc' Tred Kasz 44. O. przekazuje życie: jest ojcem dymu 2, Tred Kasz-44; w baśni jest ojcem

bohatera obdarzonego niezwykłą siłą 62. W Chełmskiem odróżniano O. - samicę i samca, nazywając

odpowiednio samicę - kóźmychą, kuźmiszką, samca - kozmeciem K 34 Chel 160 (por. ros. kuznec

'kowal' Mif Tok 2/21). Dy żyć O. oddycha, musi jeść 4 i pić Mosz Kul 2/501; jest nienasycony 7B.

Musi regenerować swoje siły, więc: śpi por Wisła 1898/IGI, jest układany do snu (= gaszony),

budzony (= rozpalany) prośbą o wstanie i witany specjalnymi formułami 19-20; odpoczywa w dniu św.

Wawrzyńca 19, 20.

Odczuwa emocje i reaguje na to, jak się go traktuje: z ł o ś c i się, gdy się go gasi 20f; g n i e w a

się TN Cholowice 1985, gdy się nim miga ZWAK 1892/253, gdy się go pożycza TN Motycz 1985;

s p r z e c i w i a s i ę TN Motycz 1985; mści się za nieuszanowanie Wi»la 1898/150, albo gdy nie

postawi mu się na noc garnka z wodą Lud 1908/44; w o j u j e , tzn. wywołuje pożar Wisła 1898/151;

i g r a 72.

O. r o z m a w i a TN Motycz 1985; w przekazach wierzeniowych dwa O., z różnych domostw,

żalą się na złe traktowanie i postanawiają zemścić się spalając chałupę 72, podob. 73. W szczególnych

sytuacjach ogień g a d a pod kominem Dek sier 158. Mowę O. rozumie dziad wędrowny, człowiek

obdarzony specjalnymi zdolnościami, niemowlę 73.

n Działania sprawcze: (a) spala, (b) grzeje i parzy, (c) hartuje, rozgrzewa, topi, wysusza.

(a) O. spala: spalanie wiąże się z unicestwieniem, co ilustrują przysłowia i frazeologizmy, np.

przysl. Jako ogień wszytko pali, tak zły człowiek żadnego nie chwali NKPP zly 70, fraz. jak w ogień

rzucił 'znikło, przepadło' NKPP ogień 11; pochłania 28. W kolędowej formule cudowności Bóg ogniem

bywszy - nie spala siana, na którym leży 31.

Wierzono, że O. nie spala przedmiotów świętych, np. drzewa krzyża świętego K 20 Rad 274,

obrazu N.Marii Panny i obrazu św. Barbary K 10 Poz 132; przedmiotów symbolizujących czystość, w

pieśniach wianka/cnoty panny 36, 41; w przysł. cnoty, nauki 8. Nie przyjmuje grzesznika, podobnie jak

ziemia i woda 40, podob. 68; w baśniach nie spala drzewa, które wyrosło z mogiły zabitego 67; w

legendzie - serca chłopaka, który zabił rodziców 59; kogoś przeklina się: Ażeby cie ogień pochłonął

28, zob. też 29. W żart. pieśni O. nie chce kija palić 48.

Rytualne s p a l a n i e symbolicznych przedmiotów. W obrzędzie nowego latka palono

śmierć/śmiercichę, tzn. bałwana ze słomy, wyobrażenie zimy Kul Wiel 3/50, 316. W Siedleckiem w

Wielki Czwartek spala się Judasza 'kukłę ze słomy' Lud 1898/185, podob. na Pogórzu K 44 Gór 93. Na

Warmii w dniu Zaduszek palono krzyż misyjny (węgle z niego służyły jako uniwersalne lekarstwo)

Szyf MiW 73. W Wielkopolsce palono słomę, która służyła za podkładkę pod trumnę na wozie

pogrzebowym Kul wiel 3/187, bo bydło, któreby ją zjadło, straciłoby zęby ZWAK 1884/281. W

pieśniach miłosnych spalenie

w O. podarunków od ukochanej/ukochanego jest znakiem odrzucenia miłości ZWAK

1884/81, LL 1964/1-2/56. K 10 Poz 271.

Wierzono, że należy palić obcięte paznokcie, aby kiedyś, przy zmartwychwstaniu znalazły się i one

także i nie potrzeba było szukać ich po świecie nie wiadomo gdzie K 34 Chel 165, podob ZWAK

1878/127, ZWAK 1887/31 - kryla się w tym wiara, że to, co spalone trafia na „drugi świat"; palono

obcięte włosy, by były mocne i długie, także dlatego, że gdyby ptaki zbierały je do gniazd, wszystkie

włosy wyjdą lub będzie bolała głowa K 35 Przem 235, podob. ZWAK 1878/127, ZWAK 1887/31. Także

należało palić stare łyżki, by nie było w domu biedy K 7 Krak 135.

W O. nie wolno palić: obrazów świętych, boby ręka uschła ZWAK 1892/266. Na Podhalu nie

zużyte sakramentalia, np. wodę święconą, ziele itp. rzuca się w O., by nie psuć świętości Baz Tatr 1R0.

Nie wolno w O. palić skorupek z jaj, bo ten, kto to zrobi, będzie miał wrzody na głowie ZWAK

1886/94; zawiązanego powrósła, bo w węźle pokutuje dusza ZWAK 1890/127; starej miotły, bo pszenica

się zasnieci; na Podhalu: kija pasterskiego, bo owce się rozejdą Baz Tatr 187; chraści 'igliwia' ze

smrecyny, bo mleko wodmeje Baz Tatr 187; płótna zdjętego z rany, bo rana się zaogni K 42 Maz 334.

Do O. nie wolno wkładać przedmiotów mających związek ze śmiercią: słomy spod umarłego, wiór od

trumny K 6 Krak 6, Udz Krak 88, czasem po kilku dniach leżenia słomy w rowie pali ją babka siedząca

nocą przy zmarłym K 16 Lub 134.

(b) Jako źródło ciepła O. g r z e j e , prosi się go o to podczas rozpalania 19B, w pieśni: "ogienek

sie poli, pódźmyz tam, Kasinko, bydziemy sie grzołi stoin Żyw 51, Oj, wezmę ja w skorupecke ognia;

rozgrzeję ja jeziorecko do dna K 40 MazP 139; ale w przysl. Cudzy ogień nie grzeje HA. W

uprzyslowionym ostrzeżeniu - O. parzy: Nie dotykaj ognia, tedy się me sparzysz HB, zob. też nc-D.

powoduje, że ze słonej wody rośnie sól: Z wody pochodzi, przez ogień się rodzi, z matką się zobaczy i

umiera (Sól) Folf Zag nr 40.

O. wywołuje s t r a c h , co utrwala fraz. czegoś jak ognia bać się NKPP ogień 9; jest straszny K 7

Krak 207, ale dla kogoś można chcieć w ogień i wodę skoczyć/pójść NKPP

ogień 51.

O wykorzystaniu działań sprawczych, zob. zastosowania.

A O. lokalizowany jest: (a) w/na n i e b i e , ->ogień niebieski, -^słońce, -+piorun; (b) w

p i e k l e , ->ogień piekielny; ( c ) w c z y ś ć c u , ->ogień czyśćcowy; (d) na ziem i: w domu

najczęściej w piecu, na kominie, 5, 6e, 6h-j, jest zawsze u kowala, w kuźni 34, 56; -►ogień sobótkowy,

-»-nowy ogień; i (e) we wnętrzu ziemi, np. Wulkan ... wieczny ogień w wnętrzach swych żarzy K 50

Sa-Kr 361.

W pieśniach miłosnych O. żarzy się w s e r c u zakochanego Lom śląsk 398; tłumi się w nim K 28

Maz 230; w metaforze pieśniowej O. (= namiętność) rzuca się/wdaje w kulawą/chorą/trzecią nogę

chłopca 46.

W O., zgodnie z wierzeniami, żyją lub przebywają d u c h y żywiołowe K 15 Poz 189,

opiekuńcze 75; demony, które w baśniach wabią podróżnych do O. wołają o ratunek, a następnie

napadają na swą ofiarę K 51 Sa-Kr 251, dusze: Gdy głownia w ten dzień [Zaduszki] lub węgielek z

pieca lub komina wypadnie, mówią, że to dusza je wyrzuciła, lub też sama się w tym ogniu miota K 5

Krak 311.

270

OGIEŃ eksplikacja

271

°o ♦ O. jest obiektem szeregu czynności wykonywanych w ściśle określonym czasie, np.

rozpalania, podtrzymywania, odnawiania, gaszenia, pożyczania, darowania, okazywania szacunku.

R o z p a l a n i e O. Nazwy tej czynności wskazują na różny sposób jej wykonania: krzesanie 32a,

78, farcie 57a, niecenie 32d, klepanie Rog śląsk 53; złożenie Mika Oraw 71; kładzenie Kom Tatr 56,

składanie Rog śląsk 9, MAAE 1898/IOO; zakładanie/nakładanie 32b-c, 44; ogólnie zapalanie powsz.

Bóg nauczył człowieka niecić O. Mosz Kul 2/714; wierzy się też, że umiejętność tę człowiek

posiadł sam 57. W polskiej kulturze ludowej nie występuje (częsty w wielu mitologiach) motyw

wykradzenia O. W kolędach Matka Boska / aniołowie / św. Piotr i Paweł / pszczółki, by ogrzać Jezusa

w cudowny sposób krzeszą, niecą O. z lodu/kamienia 32.

Wierzono, że diabeł wznieca O. bez użycia rąk K 7 Krak 271, krzesze kopytem LL 1975/1/53, a

czarownica krzesze go paznokciem K 7 Krak 95, -łogień demoniczny Duch człowieka, który nie

pojednał się z Bogiem przed śmiercią, rozpala go sobie kolo miejsca swej śmierci Lud 1911/62; w

pieśni - O. w domu rozpala nieboszczka, która przychodzi do swoich dzieci Nyr Kar 307. Stara panna

po śmierci musi go na miysiónczku połlić Śmiel Opól 76.

Podczas codziennego (porannego) rozpalania O. w domu wykonywano szereg czynności

sakralizujących O. i przestrzeń, w której miał płonąć: żegnano się znakiem krzyża 78, Wit Baj isi, K

17 Lub 79, Baz Tatr 83, żegnano rozpalony O. i9Aa; witano go słowami Niech będzie pochwalony

Jezus Chrystus K 16 Lub 22, Wisła 1916/74, Niech będzie pochwalone światło/święty ogień Mosz Kul

2/498 i formułami specjalnych modlitewek 19. Podob. rytualnie witano nowy ogień rozpalany w dniu

św. Wawrzyńca 19B; -vnowy ogień.

O. rozpalano za pomocą: strzałki piorunowej (-^kamień piorunowy) i kawałka metalu TN

Cholowice 1985, Szyf Miw 157; hubki święconej 75, krzesiwa 1 hubki wierzbowej TN Motycz 1985,

hubki z buku Baz Tatr 83 nazywanej zogiew Hajd Nie 220, krzemienia TN Krasiczyn 1985, krzesiwa,

krzemienia i huby albo noża, siekiery i huby Baz Tatr 81, torfu TN Krasiczyn 1985, żelaznej monety z

rąbkami na obwodzie Lud 1952/432.

W pieśni miłosnej rozpalenie O. dla ukochanej/ukochanego posiada sens naddany, oznacza

odwzajemnienie miłości: Na holi, na holi ogienek sie poli, naklod go Jasinek ku dziywcyny woli 44.

Rozpalenie w specjalny sposób O. mogło wedle wierzeń sprowadzać czarownice, np. rozpalano

O. w wigilię Bożego Narodzenia ze zbieranych codziennie od dnia św. Łucji (13.XII) do Bożego

Narodzenia gałązek osiki Lud 1937/73, ZWAK 1886/87; odkładano po jednym drewienku, by w dzień

Bożego Narodzenia rozpalić z nich O., do którego przystawiano garnek z powązką nabitą szpilkami

wit Baj 281, podob Lud 1926/89, w Kieleckiem kładziono na O. cegłę, którą uderzano sierpem ZWAK

1879/34. Także rozpalano O. za pomocą odkładanych w tym okresie kloczków 'powróseł ze słomy' i

guzeczków 'główek koniczyny' ZWAK 1882/301.

W Wigilię nie wolno było O. rozniecać słomą ŁSE 1961/90, O. nie wolno zapalać w domu w

pierwszy dzień świąt Bożego Narodzenia ŁSE 1965/31, w pierwszym dniu Wielkanocy - bo rozpleni się

oset i chaber Karw Dobrz 197; w Wielką Niedzielę, kto

pierwszy rozpali O., temu zboże będzie się śnieciło ZWAK 1891/49. W Dniu Zmarłych nie palono O.,

ze to sie oddaje cześć zmarłym, żeby ten spokój był w domu TN Motycz 1985.

O. nie mogła rozpalać położnica przed wywodem ZWAK 1885/55; ten, kto na hale przyszedł po

zachodzie słońca nie mógł od O. nic zapalić, bo by szałas się zapalił albo owce wyginęły Baz Tatr 188.

P o d t r z y m y w a n i e O. Powsz. była praktyka podtrzymywania O. w domu przez cały rok.

Na Podhalu wierzono, że O. na hali musi się palić przez cały czas obecności tam pasterzy i bydła, bo

tak Duch Sw. rozkazał i tak od lat kazują. Jak się zagasi, to niescyńście jest Baz Tatr 84, podob. Baz

Tatr 88. Zwyczaj corocznego o d n a w i a n i a O. służący wzmożeniu jego dobroczynnych sił,

polegał na zastąpieniu starego ognia - nowym. O. świeżo, uroczyście wzniecony był uważany za

silniejszy i żywotniejszy Mosz Kul 2/506, ->nowy ogień. O. odnawiano w domu przez

rozdmuchiwanie żaru TN Motycz 1985. Wierzono, że dmuchany O. przynosi szczęście TN Moniatycze

1979. Ciężarnej nie wolno dmuchać na O. Bar środp 312, bo dziecko będzie rozdęte ŁSE 1963/132.

G a s z e n i e O. Wygasanie O. traktowano jak wygasanie życia, dlatego czynność jego gaszenia

była zrytualizowana. Gasząc O. żegnano się TN Cholowice 1985, Lud 1908/44, wypowiadano formułę

W imię Ojca 1 Syna i Ducha Świętego Czap Mat 119, niekiedy rozbudowywaną, w której m.in.

oddawano go pod opiekę św. Wawrzyńca, anioła 20a-c, e. Na Podhalu, gdy jesienią pasterze opuszczali

hale żegnano O. i zalewano święconą wodą Baz Tatr 83 lub rosołem z oscypków, bo to przyjente, że

woda poświencona przez sól Baz Tatr 182. Wykonywano również czynności, które chroniły gaszony

O., np. rozgarniano żar na krzyż i przygarniano popiołem, żeby czarownica nie miała dostępu do O. TN

Motycz 1985. Nie gasi O. oliwa/olej, wręcz go wzmaga, por. fraz. do ognia oliwy dolewać NKPP ogień

5a. Na całą dobę gaszono go rytualnie w wigilię św. Wawrzyńca (10.V I I I ) K 9 Poz 142, K 3 Kuj 92,

był to dzień odpoczynku dla O., żegnano go wtedy specjalnymi formułami 20a. Stary ogień gaszono

wieczorem w wigilię Trzech Króli (6.1)

K 23 Kai 66, Bar ŚrodP 280; ->nowy Ogień.

O. należało gasić, gdy w domu był zmarły ŁSE 1965/29, Szyf Miw 91, Kul Miw 425; w Dzień

Zaduszny nie należało palić O., ale wierzono, że gdy w tym dniu wypadnie z pieca głownia, należy O.

zgasić święconą wodą K 7 Krak 24.

Na Podhalu wierzono, że wiatr gasi O. na hali , ale gdy mu się posypie mąki i soli święconej

przestaje wiać Baz Tatr 88; w baśni wiatr pojawia się w cudowny sposób, by ugasić O. zagrażający

bohaterom K 14 Poz 155. W przysł. Słaby ogień łada wiatr zgasi, a wielki się od wiatru mnoży 17.

Garncarze wierzyli też, że jeśli żaba, tj. czarownica wskoczy do pieca garncarskiego i zgasi O., to w

takim piecu nie można już go rozpalić zanim nie odmówi się koronki Czub Aneg 88, 94-95.

W baśniach kogut wypija wodę ze studni, a potem wrzucony do O. gasi go i wychodzi z pieca cało

71. Baśniowym sposobem ugaszenia O. jest jego zamrożenie. O. może zamrozić Mróz (baśniowy

pomocnik) 65.

W pieśniach miłosnych pojawia się motyw prośby o niegaszenie O. - czyli o nie-odrzucanie

miłości 43d, 45. O. zalewano, gdy przyjeżdżali swaci - na znak odmowy 42a i gaszono podczas

oczepin 42b.

Zalewać wodą O. domowego nie wolno było, należało go tylko przysypać popiołem

272 ________________________ OGIEŃ eksplikacja

OGIEŃ eksplikacja _________________________ 273

80, -*pożar. Nie należało gasić ognia w noc wigilijną, gdyż zmarli członkowie rodziny przyjdą się do

niego ogrzać Red. Lubartów 1995.

D u s z e n i e O. O. miał być obiektem działania sił demonicznych, np. dusi go mara/zmora LL

1962/1-2/63, Kul MiW 429, Szyf Miw 120, 122; zmora oskopuje (rozrzuca) ogiń na kominie ZWAK

1887/20.

Ś w i ę c e n i e O. w Wielkim Tygodniu (Wielką Sobotę) - i w inne święta, co miało (i ma) oparcie

w katolickich praktykach liturgicznych, krzesze się i poświęca słowami następującej modlitwy: „Boże,

Ty przez swojego Syna, który jest prawdziwym kamieniem węgielnym, udzieliłeś wiernym ognia

Twojej światłości, poświęć ten nowy ogień wykrzesany z kamienia dla naszego użytku i przez te

święta wielkanocne rozpal w nas pragnienia, abyśmy z czystym sercem mogli dostąpić świąt

wiekuistej światłości" For Sym 75. Na Warmii zachował się zwyczaj święcenia wody i O. w Wielki

Piątek Szyf Miw 56. O. święci się również w okresie Bożego Narodzenia Baz Tatr si, w wigil ię

Trzech Króli (5.1) K 23 Kai 66, Bar środP 280. O. krzesano tradycyjnie krzesiwem wista 1897/802,

Baz Tatr 83; rozpala się go obok kościoła i wrzuca doń tarninę (Pan Jezus nosił

cierniową koronę) TN Tyszowce 1985, Gaj Rozw 56, ŁSE 1961/205, Grodź Lecz 73, LSE 1974/65, TN Motycz

1985, głóg Karw Dobrz 195, LSE 1974/65.

P o ż y c z a n i e O. Chodzenie po ogień było praktykowane w codziennym życiu wiejskim, stąd

zwrot wpaść/przyjść jak po ogień 'na krótko, spiesząc się NKPP ogień 10. W pieśni motyw chodzenia

dziewczyny po O. przyjmuje znaczenie naddane szukania miłości chłopca: W stodole świta biały dzień,

poszła Kasieńka po ogień. Nic tak po ogień chodziła, jak swego Jasia budziła 38; podob. 43.

Wynoszenie O. wbrew zasadzie utrwalonej w przysł. Ognia każdemu 1 wody użycz, bo w tym nie

masz szkody I4b - byto objęte z a k a ż e 111. Dotyczyło to zwłaszcza pory po -►zachodzie słońca

Wisla I890/100, K 57 Ruśc 1270. Wyniesienie go z domu traktowano jako wynoszenie zeń życia,

szczęścia K 17 Lub 80, ŁSE 1963/134. Pożyczenie O. miało grozić śmiercią domowników Lud

1924/73, nieszczęściem Baz Tatr 84, tym, że dzieci spać nie będą i będą płakać K 7 Krak 141, K 31

Pok 150, Lud 1924/73; konie me darzą się ZWAK 1885/40. Pożyczany O. obraża się, gniewa TN

Motycz 1985. Wierzono też, że Kto za życia ognia pożycza, w piekle oddawać musi I4a.

Nie pożyczano O. w dni święte: w niedzielę TN Motycz 1985; w Wigilię (szczególnie kobiecie)

TN Motycz 1985, K 32 Pok 320; bo słonko kwiaty opali Lud 1924/GO; bo przez cały rok grożą rodzinie

kłótnie i ogień by się kupki nie trzymał Bart Lub 19; bo cały rok trzeba by po niego chodzić ZWAK

1886/215; bo szczęście wyszłoby z domu Kul wi.-i 3/32; w Boże Narodzenie, bo słońce kwiaty

opalizwAK 1891/47; bo oddaje się całe powodzenie ZWAK 1891/47; w Wielki Poniedziałek i Piątek K

51 Sa-Kr 69; w Dzień Wniebowstąpienia K 51 Sa-Kr 42, 68, 69; w Przemienienie Pańskie K 51 Sa-Kr

42; w Boże Ciało K si Sa-Kr 42; we wszystkie dni Matki Boskiej K 51 Sa-Kr 69, bo mleko będzie

zaczarowane K 51

Sa-Kr 42.

Nie pożyczano O. w dniu przyjścia na świat istoty żywej, a nawet w okresie jej rozwoju w łonie

matki, np. w dniu urodzin dziecka Lud 1924/62, w ciągu trzech dni od urodzenia dziecka, żeby dziecku

szczęścia nie odebrać ŁSE 1953/1.34, podob. Lud 1924/59; gdy przybyło coś z inwentarza, bo ciele

zawsze głodne by było K 51 Sa Kr es; będzie beczeć późni TN Motycz 1985; bo krowa mleko straci K

17 Lub 79, Lud 1924/63, 73. Zakaz ten

trwał czasem do dziewięciu tygodni Lud isps/419 i dotyczył również połogu K 17 Lub 80,

Lud 1924/73, K 52 Br-Pol 433.

Zakaz pożyczania O. był przestrzegany w czasie rozpoczynania corocznych czynności

gospodarskich, np. podczas pierwszego wyjścia bydła na pole, bo krowom na wymiona szkodzi K 51

Sa-Kr 69; w czasie zasiewu, bo się zboża nie udadzą Wisla 1892/772, Lud 1924/64 lub woły na karki

zachorują K 51 Sa-Kr 68 i 69. Zakaz dotyczył przedmiotów, w które nie wolno przekładać

pożyczonego O., np. z rondlem lub rynką nie wolno chodzić po O., bo krety w stodole i chlewie ziemię

będą toczyły ZWAK 1885/44 oraz osób, np. wierzy się, że gdy kobieta w ciąży pożycza O. porodzi

dziecię glinę jedzące K 32 Pok 320. Skarbnikowi górnik może podać O., ale robi to w specjalny

sposób: Trza mu było podać ogień na łopacie, albo w czapce, kiedy prosił. Jakeś tego nie miał ze sobą,

trza było lampę zdjąć ze stojaka 1 dać onemu, by odpalił Lig śląsk 139, O. podaje się lampą

zawieszoną na kilofie ZWAK 1887/21, por. Lig śląsk 93, bo jeśli skarbnik chce od kogoś O., chce mu

wyrwać rękę Lig śląsk 93.

Za pożyczony O. nie dziękuje się, bo go po śmierci będzie dość 15, ale kto zabiera O. bez

pozwolenia domowników nie dziękując, to na tego spada kara Lud 1924/74.

Nie można przekładać O. z watry do szałasu, bo się szałas spali Baz Tatr 188, ani z innego szałasu,

bo się oba spalą Baz Tatr 188 lub owce się targają Baz-Tatr 188.

D a r o w a n i e O. W bajkach występuje motyw darowania O., który osądza i wymierza

sprawiedliwość, zmieniając się w złoto i rzeczy wartościowe lub paląc i zmieniając się w gady 60. O.

darują sierocie bracia-miesiące w zamian za wymienienie ich imion lub odpowiedź na pytanie, który z

nich najpiękniejszy 60; zbójcy w zamian za gadkę, w której nie ma słowa prawdy 61; zmarły ojciec

prosi syna o przyniesienie na grób O. w zamian za złotą koronę, złote ubranie i strzelbę MAAE

1908/259; w zamian za ogrzanie się przy O. bohater baśniowy otrzymuje w prezencie gwizdek, na

którego głos pojawia się wojsko cisz Krak 185, zaczarowane trzewiczki cisz Krak 185.

S z a c u n e k d 1 a O. O. traktuje się jak ś w i ę t o ś ć , której nie wolno znieważyć, a także jak

żywą istotę, której nie wolno krzywdzić, nie tylko z obawy przed zemstą, ale także z szacunku dla O.

Dlatego n i e w o l n o : pluć w O. Bieg Lecz 18, wisla

1898/150, TN Cholowice 1985, Lud 1908/46, bo to grzech Wisla 1891/628, Czap Mat 117, bo to

tak, jakby w Pana Jezusa TN Krasiczyn 1985, bo się ogień zagniewa TN Cholowice 1985, bo

plującego O. spali Sych SGKasz 3/300, bo po śmierci każą łizać kamień rozpalony

do czerwoności ZWAK 1878/126, bo OprySZCZy Wisla 1890/109, TN Krasiczyn 1985, bo język SprySZCZy Wit

Baj 80 i 151, Baz Tatr 188, albo d . . M SparSZyWieje ZWAK 1892/253, bo ból OCZU

jest nieunikniony Wisla 1889/491, bo to niedobrze TN Krasiczyn 1985, może kiedyś pożar

być TN Motycz 1985; Zalewać wodą Wisla 1891/628, Wisla 1898/150, TN Motycz 1985, gorącą

wodą ZWAK 1892/253; z a l e w a ć n i e c z y s t o ś c i a m i TN Cholowice 1985, pomyjami

72, 73b, Wisla 1890/109, Wisla 1893/141, ZWAK 1892/253, brudną Wodą Wit Baj 151; Wymiatać

pomiotłem umoczonym w pomyjach Lud 1908/46. Nie wolno o d d a w a ć m o c z u na O., bo tę

część ciała spryszczy Wit Baj 151, bo cały oparszywiejesz TN Cholowice 1985, bo sie co złego stanie

TN cholowice 1985, podob. Lud 1908/46; s t a w a ć t y ł e m do O. Mosz

Kul 2/501, TN Motycz 1985; p r z e k l i n a ć przy O. Baz Tatr 187; d e p t a ć Baz Tatr 188,

bo to jest żywe TN Motycz 1985. Nie można też: d r a ż n i ć O. TN Motycz 1985; b a w i ć się O., w

przysł. Ogień nic twój brat, żebyś się z nim bawił I3b, 79, TN Motycz 1985,

274

OGIEŃ - cksplikacja

OGIEŃ cksplikacja

275

K 17 Lub 79; igrać z nim, bo igrający będzie w nocy posianie moczył I3a, Wit Daj 80,

284, ZWAK 1892/253, K 46 Ka-S 494, TN Motycz 1985, Śmiel Opól 42, Wisła 1897/350; Ż a r t o w a ć

z O. I3c; migać, bo będzie się gniewał ZWAK 1892/253; w k ł a d a ć doń o s t r y c h

p r z e d m i o t ó w (bo można go skaleczyć), np. kłuć łasko, pałko bo się sprzeciwi TN Motycz 1985;

wkładać noża: bo ogień ostry i nóż ostry, to lepiej tego nie łączyć TN Motycz

1985.

♦ Zastosowania: w sferze bytowej, do grzania, gotowania, oświetlenia, w sferze kulturowej, jako

środek magiczny, leczniczy. Ogień pochodzi od Boga i temu ma takie przywileje, że ma moc i łeczy, i

przeciw złemu on pomaga Baz Tatr 83; wielka jest moc Boża przez ogień K 21 Rad no.

Wierzono, że O. c h r o n i p r z e d z ł y m i mocami: dlatego płonął w domu przez całe święta,

analogicznie po urodzeniu dziecka dbano, by do chrztu w izbie, gdzie ono leżało, płonął nieprzerwanie.

Zapalenie O. (nawet fajki, papierosa) podczas wyruszania w podróż miało zabezpieczać przed złymi

przygodami, podob. przejście przez matkę idącą z dzieckiem do chrztu przez rozżarzone węgle

położone na siekierze Lud 1908/43. Funkcję ochronną przejmowały także przedmioty mające kontakt z

()., np. gałązki wyjmowane z poświęconego w Wielką Sobotę O. i zatykane na rogach pola Lud

1898/321, ZWAK 1879/14. Obejście z poświęconym O. naokoło izby z ape w n i a 1 o z d r o w i e Baz

Tatr 165. Z ogarków robiono krzyżyki i wbijano je w Wielki Poniedziałek na polu, by zboże się

darzyło ZWAK 1892/261, podob. ZWAK 1882/283. Węgle z poświęconego O. miały chronić przed

-^pożarem, -►gradem, obejście z nimi domu wokół - zapewniać szczęście na cały rok Wisła 1897/802,

powodować, że zły duch nie ma przystępu Grodź Łęcz 73; chronić przed cierpieniem LSE 1961/206.

Wierzono, że O. n i s z c z y z ł e m o c e . Można było przy jego pomocy zakląć ducha, pisząc

jego imię na karteczce i paląc ją w O. K 7 Krak 207. Palono w nim ropuchy, jako od złego ducha

pochodzące, albo <złym duchem będące K 17 Lub 149, podob. ZWAK 1881/161. Wrzucano doń butelkę

ze złapaną zmorą, „która w dymie jako czarna, długa pręga uchodzi kominem" Wój Klech 284.

Uważano, że należy palić w nim zwłoki samobójców podejrzanych o chodzenie po śmierci K 51 Sa-Kr

36, 38, 40. O. miał także wypłaszać złe moce, istoty demoniczne, których siedliskiem jest woda,

dlatego dzieci kąpano w wodzie, do której przedtem wrzucano rozpalony węgielek, dla dodatkowego

zabezpieczenia taką wodę wylewano w O. Karw Dobrz 141. Gwizd, bulgotanie i inne odgłosy

wydobywające się z garnka podczas gotowania uważano za pisk dusz potępionych przebywających w

wodzie; gdy drzewo piszczało w O., mówiono, że to dusza pokutująca odzywa się i litości błaga K 17

Lub 124, Czap Mat lis; podob. wił -demon zamieszkujący w wierzbie lub brzozie żałośnie piszczy, gdy

drzewo znajduje się w O. K 15 Poz32, ts. Kul Wiel 3/439. O., do którego wrzucono święcone zioła

miał odpędzać płanetników Baz Tatr 86; podobny skutek dawało spalenie ułożonych na krzyż patyków

Baz Tatr 87 albo mąki Peł Dem 63 i 73. Odpowiednio użyty O. odpędzał ->deszcz, ->grad, -+burzę,

->-wiatr, ->chmury.

O. - wedle rozpowszechnionych wierzeń - ma moc o c z y s z c z a n i a , bowiem oczyszcza

wszystko ZWAK 1878/126. Oczyszcza z grzechu dusze zmarłych K 51 Sa-Kr 38, dusze żyjących, np.

przed końcem świata 26. Górale wierzą, że jeśli w miejscu, gdzie ktoś popełnił samobójstwo,

zgromadzi się przez okres kilku lat pewną ilość chrustu,

ułożoną w tzw. namioty a następnie zapali, wtedy O. oczyści duszę samobójcy i trafi ona do nieba K 51

Sa-Kr 38; podob. gromadzono drewno i palono je w miejscach, gdzie ktoś został zamordowany K 23

Ka 263, ->ogień czyśćcowy. Wierzono, że jeśli znajdzie się coś na drodze, należy to trzy razy

przepuścić przez ogień zanim przyniesie się to do domu Wisła 1902/414, -»ogień sobótkowy.

O. ma moc o d m ł a d z a n i a i czynienia pięknym. W baśni za podkucie konia Chrystus

odmładza kowalowi starą żonę, włożywszy ją w O. 66, por. motyw odmładzającej kąpieli we wrzącym

mleku K 19 Kieł 236, ZWAK 1886/ns; w wierszowanej legendzie o Św. Dorocie: Dorotka w ogień

wstąpiła, Wyszła piękniejsza niz była 51.

W magii p l o d n o ś c i o w e j : palono kości pozostałe po zjedzeniu święconego mięsa i

rozrzucano popiół po polu ZWAK 1878/21, ZWAK 1887/28. W baśni mnoży się włożone w O. ziarno

podarowane biedakowi przez Najświętszą Pannę K 42 Maz 490; w sposób cudowny słup ognisty

spadający z nieba rozsypuje się w kłosy, ->ogień niebieski.

W m e d y c y n i e ludowej. Zakładano działanie reguły, że Ogień leczy ogień, truciznę trucizna

18 praktykowanej przy leczeniu oparzeń Bieg Lecz 91, zanokcicy Bieg Lecz 29; na ból nóg zalecano

chodzenie boso po O. z gałązek tarniny, sosny i ziela, wierząc, że niemoc z nóg ogień święty wyciągnie

Bieg Lecz 28. W przypadkach traktowania choroby jako istoty żywej straszono ją albo wyganiano z

ciała za pomocą O., np. wkładano chorego do pieca chlebowego i gdy ten zaczynał krzyczeć, że się

pali, wystraszona febra miała porzucić chorego K 34 Cheł 209. Uważano, że choroby mogą

przechodzić na odpowiednio dobrane przedmioty, które następnie palono w O., tak np. leczono:

jęczmień poprzez potarcie chorego miejsca ziarnami jęczmienia i spalenie ich 82, mówiono przy tym:

Mam jęczmień na oku, a ktoś obcy odpowiadał: Masz gówno, a nie jęczmień wit Baj 272, albo: zjedz

jęczmień ZWAK 1887/55, nidzem ci nie zrobiul złego, złaź z oka mojego ZWAK 1889/70, nadto: Bieg

Lecz 22. Leczyć miało samo spalenie ziaren jęczmienia MAAE 1908/141, K 57 RuśC 1255, brodawki -

dotykając grochem i spalając go Bieg Lecz 29. Podobnie leczono febrę K 48 Ta-Rz 302. Kokoszanki,

kurzajki, brodawki, - należało rozkrwawić, wytrzeć chlebem i spalić go w O. ZWAK 1878/138. Przy

leczeniu kołtuna należało spalić obcięte włosy K 7 Krak 169, ZWAK 1884/297.

Wierzono, że można leczyć przez spalanie rzeczy zostających w kontakcie z chorym Bieg Ucz 29,

np. leczono różę (czerwone plamy na skórze) poprzez spalanie nad gromnicą gałeczek

Inu/pakuł/konopi, wierząc, że jeden ogień drugi zwalczy TN Motycz 1985, podob. MAAE 1908/142, Bieg

Lecz 130; w ok. Dąbrówna zamawiano różę słowami: Jezus szedł ogrodem koprowym z głownią w ręku

1 mówił (do róży): Nie będziesz więcej ogniem pustoszyła, odmawianymi trzy dni z rzędu po zachodzie

słońca Bieg Lecz 133. Dymienicę 'wrzód w pachwinie' leczono przez trzykrotne przerzucenie O. przez

zanadrze Wit Baj 271, albo pomiędzy nogami chorego klęczącego na miotle i siekierze wit Baj 75.

Podob. leczono z otrzęsienia powstałego w wyniku jazdy lub biegania Bieg Lecz 28. Suchoty leczono

huśtając dzieckiem nad rozpalonym na rozstajnych drogach O. K 39 Pom 389. Wpatrywanie się w

palący O. zalecano przy żółtaczce Wisła 1899/81. W zamówieniach uwku wysyłano go na ogień gorący

21, zalecano także rzucanie szczypty soli raz do ognia, raz do garnka z wodą Sim Wierz 268; podob. w

trakcie zamówienia płaczki 22.

O. wykorzystywano jako n a r z ę d z i e t o r t u r, męczeńskiej ś m i e r c i i pokuty:

276

OGIEŃ eksplikacja

OGIEŃ dokumentacja

277

np. kąpiel w O. Św. Doroty 51, chodzenie po O. Jezusa 25, dusz,y grzesznej 2-1, spalenie w ogniu św.

Wawrzyńca 52, po O. miał jeździć konno za karę duch nieuczciwego geometry ZWAK 1883/26; zob.

też przekleństwa 28-29, -»ogień piekielny, -»ogień czyśćcowy, -►ogień demoniczny. W pieśni

miłosnej: Nie wierz mu, dziewucho, choćby w ogniu gorzał, Bo jak cie uwiedzie, nie będzie cie mu żal

47. S p a l e n i e wO. jest jednym ze sposobów zadawania śmierci: w baśni teściowa - królowa, każe

spalić synową K 8 Krak 37; w pieśniach macocha chce spalić pasierbicę 50; a matka - dziecko 10

ogień wrzuciła K 22 Lecz 160. Porzucona dziewczyna chcąc doznać oczyszczenia prosi o spalenie 54.

Spalenie było karą i jednocześnie narzędziem o c z y s z c z e n i a grzesznika (-»popiół): (a) za

morderstwo dziecka, np. w balladzie: A ty wójtówna - co wolisz, czy tu iv tę wodę - czy w ogień 53, za

urodzenie dziecka przez pannę i za wyrzeczenie się go 55; za zabicie pasierbicy 64; za zabicie

rodziców i przyjaciela 59; (b) za czary, np. powsz.

palono czarownice K 15 POZ 246, 250, 252, 299; Wisła 1887/61, 138, 139, 141 i 173, Lud 1927/72, Kul

Wiel 3/451, ZWAK 1879/37, 40, ZWAK 1892/9. Wierzono, że diabeł może uratować czarownicę z O.

K 7 Krak 98, dlatego przyczepiano do słupa kartkę z napisem Jezus, Maria, Józef

K 15 Poz 250.

P r ó b ą o g n i a , tzn. sprawdzaniem czystości/cnoty było włożenie wianka panny do ognia /

rzucenie na wodę 41.

Wedle ludowych proroctw ziemia na końcu świata będzie spalona przez O. 27; por. obraz

Apokalipsy św. Jana Ap 20, 7-10.

♦ Z obserwacji O. przepowiadano:

(a) stan p o g o d y : będzie pogoda, jeśli O. dobrze się pali 78, jarzy 7,WAK 1882/199,

K 17 Lub 79; s ł o t a , jeśli O. źle się pali 78; w i a t r będzie wiał z tej strony, z której

furczy O. K 48 Ta-Rz 260; ś n i e g , jeśli się kurzy K 48 Ta-Rz 260; d e s z c z , jeśli O. gaśnie

ZWAK 1882/199; mróz, gdy czerwony O. w piecu ZWAK 1878/133, gdy kot do O. ogon

odwróci K 42 Maz 403; z i m n o , gdy koty pchają się do O. ZWAK 1881/137;

(b) w y d a r z e n i a : np. przybycie g o ś c i zapowiada O. strzelający na kominie

ZWAK 1879/28, gdy pryska, że aż iskry wylatują ZWAK I88S/91, ZWAK 1892/197; będzie

k ł ó t n i a , gdy O. huczy, trzeszczy K 7 Krak 254, o b m o w a , gdy O. syczy Wisła 1889/491,

Wiała 1896/137, Wisła 1900/322; strzela Wisła 1904/103, trzeSZCZlJ Wisła 1892/396, Wisła 1905/168,

należy wówczas na O. sypnąć trzy garstki soli, a obmawiającego zaboli język Wisła

1889/491, USta OprySZCZą się Wisła 1896/137, język SprySZCZy Wisła 1892/396, Wisła 1904/103,

podob. Wisła 1905/168; ś m i e r ć , gdy O. bucha z komina Gaj Rozw 248.

^ W polskiej kulturze ludowej O. jest symbolem Boga np. w formule powitalnej i9Aa,

J e z u s a , np. w kolędzie 31.

O. jako obraz m i ł o ś c i pojawia się w pieśniach ludowych. Chodzenie po O., szukanie,

pożyczanie, wynoszenie, gaszenie i zapalanie O. to figury zalecania się i akcji miłosnych 43. O.

oznacza też namiętność miłosną, np. w pieśni: Posiać ci się nie odrzekam, lecz czuwać nie mogę, Zęby

ci się ogień nie wdał w tę kulawą nogę 46. O miłości mówi się, że rozpala TN Łęka 1979, zapała

duszę zakochanego K 4 Kuj 234, K 16 Lub 150. O. symbolizuje n i e n a w i ś ć i niską namiętność,

por. fraz. ogień gniewu, ogień namiętności, ogień żądzy.

Jako podstawa bytu człowieka jest symbolem domu, bezpieczeństwa (por. fraz.

ognisko domowe) życia i szczęścia (zob. wyżej o zakazach pożyczania ognia i sposobach jego

gaszenia).

Symbolami O. są (w zagadkach): czerwona krowa 6e, czerwony ciołeczek 6f, czerwony robasek 6g,

czerwony dziedzic 6a, panienka w czerwonych sukienkach 6b, czerwony koral 6h.

W s e n n i k u O. zapowiada generalnie coś n i e d o b r e g o : złodzieja K i7Lub 119, Etnl 1994

Nieb 152, stratę materialną LL 1964/3/4.1, z ł e g o człowieka, k ł ó t n i ę , myszy, chorobę Etni

1994 Nieb 152; nadto ś m i e r ć kogoś z rodziny Czap Mat 120, w i a d o m o ś ć , list TN Krasiczyn

1085, nowinę ZWAK 1878/136. Dodatkowo ogień jasny oznacza obmowę, ciemny smutek, mały małą

kłótnię, a duży wielką k łótn ię Etnl 1994 Nieb 153, ogień z dymem chorobę TN Cholowicc msr,,

złodzieja TN Krasiczyn 1985. O. w śnie może też wg sennika ludowego zapowiadać coś

d o b r e g o : słońce K 46 Ka-s 489, pogodę, radość,

gOŚcia Etnl 1994 Nieb 152.

DOKUMENTACJA

ZAGADKI

1 - Dobry gospodórz a lichy gosc. (Ogień). Folf Zag nr 365; por. przysł.: Ogień i woda dobrzy

słudzy, lecz źli gospodarze. ZWAK 1878/176.

2 - O.gień i dym jak ojciec i syn.

Ojciec się rodzi, a syn po dachu chodzi. (Ogień i dym). Folf Zag nr 580; tamże war.: Jeszcze się

ojciec me narodził, juz syn po dachu chodził. (Ogień i dym), nadto war.: ZWAK 1890/246, Lud

1911/81, LI. 1962/1-2/87.

3 - Żyję, "'e żyję, ale pożeram, cale me życic: że z głodu umieram. (Ogień). Folf Zag nr 1194.

4 - Ogień nie ma nóg ani refk, a łazi/gryzie/żre/je.

Nie ma nóg, ani rąk, a wylezie na najwyższy drąg. (Ogień). LL 1957/3/37; war.: ... ugryzie, jak

bąk; ... Corzy uje, jak bąk; ... A gorzy zre, jak bąk. Cisz Krak 343.

5 - W piecu mnie jest zamykają, a w lesie mi przeszkadzają. Gdy cię dotknę, cierpieć musisz, ale

wodą mnie zadusisz. (Ogień). Folf Zag nr 741.

6 - Ogień to czerwony dziedzic / panienka w czerwonych sukienkach / ktoś w czerwonym

gorseciku / czerwona krowa / czerwony ciołeczek / czerwony robasek I czerwone łacisko / ...

a. Czerwony dziedzic na żerdzi jedzie. (Ogień na łuczywie). Folf Zag nr 364.

b. Jechała panienka w czerwonych sukienkach, nikt do niej nie dojdzie, jeno swajt

majt. (Ogień i ścierka). Folr Zag nr 533.

c. Stoi w kąciku w czerwonym gorseciku. (Ogień). Folf Zag nr 1140.

d. Czerwone czarne liże. (Ogień i czeluście). Folf Zag nr 962.

e. Czerwona krowa czarne ciele lizy. (Ogień w piecu). Folf Zag nr 107.

f. Czerwony ciołeczek sadą górkę liże. (Ogień). Folf Zag nr 83.

g. Czerwony robasek ma ze sobą piasek. (Ogień i iskry). Folf Zag nr 198; tamże war.: ...

myli tylkiem piasek.

h. Czerwony koral po piecu orał. (Ogień). ZWAK 1878/180.

i. Czerwone łacisko w czarnym dupisku. (Ogień). Folf Zag nr 946; tamże war.: Cerwone

uacisko skubie w carnem d...u.

j. Bióly bez czerwiony go zapychó, czórny - modrawemu drogę przepychó, zebe czerwiony

modrawym dobrze oddychół. Jak czerwiony łecho nagrzeje, to bruny bez glene nie je. (Bióly - pickórz;

czórny - kominiórz; modry - dym; czerwiony - ogiń; bruny - chleb, glena zakale (zakalec)). Folf Zag nr

955.