Bartminski Jerzy. Slownik stereotypow / Бартмінський Єжі. Словник народних стереотипів і символів
Подождите немного. Документ загружается.
278
OGIEŃ dokumentacja
OGIEŃ dokumentacja
279
PRZYSŁOWIA
7 A - Trudna zgoda: z ogniem woda. NKPP ogień 49; war.: Trudnoć w przyjaźni ma być ogień z
wodą. NKPP ogień 49g; Jako ogień bywa z wodą, tak i stary z żoną młodą. NKPP żona 36. 7 B- Woda,
ogień i niewiasta nigdy nie powiedzą basta. NKPP niewiasta 55.
7 C - Daleka woda ognia nie gasi. NKPP woda 13.
8 - Cnoty/nauki ogień nie spali, nie zabierze woda.
a. Cnota skarb wieczny ... Nie spali ogień, nie zabierze woda, Nad wszystkim inszym
panuje przygoda. NKPP cnota 40b, war.: ZWAK 1889/65.
b. Nauki woda nie zabierze, a ogień nie spali. NKPP nauka 33, war.: K 20 Rad 99.
9 A - Jaki ojciec, taki syn; jaki ogiyń, taki dym. NKPP ojciec I3m.
9 B - Nie ma dymu bez ognia. NKPP dym 12.
10 A - Ogień tleje i w popiele. NKPP ogień 38.
10 B - Po ogniu i popiół pozbieraj. NKPP ogień 45.
11 A - Cudzy ogień nie grzeje. NKPP cudze 6d.
11 B - Nie dotykaj ognia, tedy się nie sparzysz. NKPP ogień 22; podob. Kto się raz sparzył, ten się
ognia boi; NKPP parzyć 6i.
11 C - Wrzeszczy, jakby go ogniem posypano. NKPP wrzeszczeć 18, nadto war.: Wit Baj 297.
11 D - Daleko od ognia - nie spalisz się. NKPP ogień 2; war.: Nie sparzyć ogień, kto od niego
stroni. Wisła 1897/346.
12 - Stal w ogniu się hartuje. NKPP stal 1.
13 - Nie należy igrać/bawić się/żartować z ogniem.
a. Nie igraj z ogniem. NKPP ogień 23; war.: Nie igraj z ogniem, bo popuścisz wodą.
NKPP ogień 24.
b. Ogień nie twój brat, żebyś się z nim bawił. NKPP ogień 23.
c. Z ogniem i złym człowiekiem żartować nie trzeba. NKPP ogień 23c, nadto war.: ZWAK
1878/178.
14 A - Ognia nie należy pożyczać.
Kto za życia ognia pożycza, w piekle oddawać musi. NKPP ogień 17.
14 B - Ognia nie należy odmawiać.
Ognia każdemu i wody użycz, bo w tym nie masz szkody. NKPP ogień 41.
15 - Za ogień się nie dziękuje, bo go po śmierci będzie dość. NKPP ogień 53.
16 - Tam ciągnie natura, skąd początek dala: kamień ku ziemi leci, ogień wzgórę pala. NKPP
natura 12.
17 - Slaby ogień lada wiatr zgasi, a wielki się od wiatru mnoży. NKPP ogień 48.
18 - Doktorska to reguła, i najgłupszy przyzna, że ogień leczy ogień, truciznę trucizna. NKPP
trucizna 3b.
FORMUŁY WITANIA I ŻEGNANIA OGNIA
19 A - Witaj ogieńku święty / gościu / Jezusieńku / skarbiczku boży /
Zygmuncie ...
a. Jak rozpalom to też przeżegnam ogień i tak mówię: Witoj, gościu pożądany,
Jezusieńku nasz kochany. Witamy Pana naszego i światłość jego. Etnl 1989 Bilg 133.
b. [W Żywieckiem wygłasza się modlitwę] do tylko co rozpalonego ognia: Ogieńku
święty, skarbicku boży, nie dejże nas też nigdy zubożyć. Mosz Kul 2/499.
c. Ogień nazywa się Zygmunt. Kto wstanie rano i roznieca ogień, powinien go
przeżegnać i powitać słowami: witajże, Zygmunciu. ZWAK 1886/114.
19 B - Rozniecali go [po wygaszeniu w wigilię św. Wawrzyńca], zapalając zapałką trzaski
sosnowe i olszowe lub z dwojga innego drzewa i mówiąc: W imię Ojca i Syna i Ducha Św., wstań z
Bogiem ogieniaszku, a grzej. K li Poz 44.
20 — Ogieniaszku, idź z Bogiem, śpij/ siedź w kominku.
a. W wigilię dnia św. Wawrzyńca ogień wieczorem gaszono mówiąc: W imię Ojca i Syna i
Ducha Świętego, idź z Bogiem ogieniaszku, a śpij. K 11 Poz 44.
b. Co wieczór, gdy się ma iść spać, to gospodyni powinna ogieniaszek przeżegnać
temi słowami: W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego, Amen; Święty Wawrzeńcze przeblogo~
sławiony, lobie oddaję ogieniaszek sławiony, pod najświętszą twoją opiekę. K 9 Poz 144.
c. [Wieczorem po kolacji gasi się ogień ze słowami:] W imię Ojca i Syna i Ducha
Świętego, Amen; śpij tu ogieniaszku z Panem Jezusem i ze wszystkiemi Swiętemi. K 9 Poz 144.
d. [Wieczorem gasi się ogień ze słowami:] Ogieńku kochany, Siedź w kominku, Nie
chodź do sąsiada, Bom ja tobie rada. Grodź Le.cz 73.
e. [Podczas gaszenia ognia mówi się:] Święty Janiolecku, siedzę na stołecku, przi tern
„ogienecku". ZWAK 1892/253, nadto: Wisła 1893/141.
f. Og'mku, og'inku, ń'e bąjkej złi, jis ja ce gaśą, vitro ja ce nazed złożą. Sych
SGKasz 3/300.
ZAMÓWIENIA
21 - Uroki! Urocyska!... Zamowiom!... Zakrzykom! Na ogień gorący, Na kamienie gorące, Na
ludzkie slipie!... Kot Zn 246.
22 - [Zamówienie płaczki:] Idź, czorcie! Idź w ogień wiechy Z tego niewinnego ciała! Idź za lasy,
Za góry, Na bagna, Na rozstajne drogi! Nie wracaj tu nigdy, Polom sobie nogi! Niech to kadzenie
wyjdzie na pożytek, Ze ustanie ten plac wszystek. W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego! ... Niech sie
stanie wolo Bożo! Kot Zn 190.
23 - [Zamówienie łuszczki:] Przyszła święto Jewka Ze siekiramy, Z brzytwamy, ...
Wypolala, Wycinała, ... Łuszczkę, Ogień Z oka Ze wszystkich kotów [kątów]. Kot Zn 285.
MODLITEWKI
24 - Dusza pokutuje na ogniu gorącym.
Wyszła duszyczka z ciała - Nie widzą, gdzie się podziała. ... A czemu ty, duszyczko, plączesz
1
?
Bom się na matkę zamierzyła. Gorsze moje zamierzenie, Niźli czyje uderzenie. Wiedźcież mnie na ogień
gorący, Zęby ze mnie tak krew kapała, Jak mojej matki łzy kapały. Kot Zn 472, war.: Kot Zn 72, 88,
114, 115, 310, 449, 489.
25 - W Wielki Piątek zimno było, Jak Pana Jezusa na mękę wodzono. Wodzono Go przez
tarki kolące, Przez ogień gorący. Kot Zn 484, war.: Kot Zn 293.
PROROCTWA
26 - Na rok przed końcem świata, będzie jeździł człowiek z wozem żelaznym, w którym
będzie ogień. Człowiek będzie się ludzi pytał, czy wolą z nim jechać, czy też ma ich wrzucić
do ognia. Kto wybierze pierwsze, pójdzie do piekła; kto drugie, będzie oczyszczony z grzechów
przez ogień i pójdzie do nieba. Wisła 1895/507 Poznańskie.
27 - / teraz tak przewiadujo, że ogniem ta ziemia zniszczona będzie. Tylko ^ogniem.
Przyjdzie czas na wszystko. Czap Mat 115.
PRZEKLEŃSTWA
28 - Ażeby cie ogień pochłonął! TH Krasiczyn 1985.
29 - a. Żebyś ty zielonym ogniem spalił się! ZWAK 1891/191.
b. Bodaj cię ognie spiekły! K 28 Maz 31.
C. A paliła byś ty sie! TN Krasiczyn 1985.
KOLĘDY BOŻONARODZENIOWE I PASTORAŁKI
30 - Bóg się rodzi, moc truchleje, Pan Niebiosów obnażony. Ogień krzepnie, blask
ciemnieje, ma granice Nieskończony. K 20 Rad 76, war.: Milk Pas 458-460, TN Hutków 1978 [kolęda
F. Karpińskiego].
31 - Jezus [= ogień] położony na sianie, nie pali go.
Rzecz to dziwniejsza, że Bóg ogniem bywszy, w siano sie ukrył, siana nie spaliwszy. Oj siano siano,
czemu nie gorejesz, czemu przynajmniej Pana nie ogrzejesz. TN Lubcze 1978, war.: TN Michalówka
1980, TN Ułów 1967, komentarz w Mosz Kul 2/498.
280
OGIEŃ - dokumentacja
OGIEŃ - dokumentacja
281
32 - Maria/aniołowie/św. Piotr i Paweł/pszr.zółki krzeszą/niecą ogień z lo-
du/śniegu/kamienia, by ogrzać Jezusa lub ugotować mu obiad.
a. [Maryja] Z lodu ognia wykrzesała, Pana Jezusa wygrzewała, w pieluszki go powijała
i do siebie przytulała. Bart Lub 163; war.: TN Michalówka 1980, TN Konopnica 1979, TN Aleksandrów
1978, TN Okale 1986, TN Motycz 1981, TN Motycz 1985, TN Częstoborowice 1980, TN Dereźnia 1981, TN
Nasutćw 1979, TN Potoczek 1979, TN Zawada 1965, TN Krasiczyn 1984; nadto war.: Przyszła Maryja
w ciemny las ... Zrobiła sobie wielki czas. Z kamienia ognia ukrzcsala. Pana Jezusa ogrzewała
— Hej, lelija. Kot Rzesz 215; A Maryja uchadzała, w ciemnym lascńku nocowała. Z kamienia
ognia wykrzesała, i z lodu drew narąbala. I Pana Jezusa ogrzewała. K 33 Chel 117.
b. Anieli ogień składali, objad gotowali. ... stał im się ogień lodowy, a płomień
wiatrowy. K 5 Krak 235.
c. Ty Piętrze i Pawle, złóż ogień lodowy. ZWAK 1885/15, nadto war.: K 5 Krak 235;
Zakładaj Piętrze ogieniek, ogieniek śniegowy. Święt Nadr 75.
d. Jare pcółecki toć jej rade były - Matuchnicce Boży światełko sprawiły - Z lodu
ognia unieciły. Kot Rzesz 498.
33 — Józef daje ognia z fajeczki/fajerki, by podgrzać Dziecinę.
Józefie stareńki, daj "ognia z fajeczki, podegrzejmy tą dziecinę, by mu było cieplij. Bart Lub 164,
war.: TN Dereźnia 1984; nadto: ... weź ognia w fajerkę ... K 49 Sa-Kr 126.
34 - Kowal kuje w kuźni, w której nigdy ogień nie jest gaszony [= symbol
drzewa życia].
A w tej kuz'ni kowal kuje, ... nigdy ogniu nie zgasuje, ... Oj, ty zlolny kowalczyku, ... ukujze
mnie złotny piers'c'ień. EtnI 1992 Pódl 111, war.: Etnl 1992 Pódl 112, por. nr 5fi.
PIEŚNI SOBÓTKOWE
35 - Tam na górze ogień gore, noceł moja, kopie! moja. Na tej górze dwoje drzewa, ... Jedno
drzewo, boże drzewo ... K 28 Maz 92, war.: K 28 Maz 86.
36 - Oj sobótka, sobótecka, pójdźze do mnie, dziewusecka. A cyś godna, cy me godna me
uciekaj-ze od ognia. Nie uciekaj-ze od środka, nie spali się twoja cnotka. K 5 Krak 295.
37 - Płynie, mój wianeczku, po tej modrej fali, póki się ten ogień świętojański pali. Piat Krak 136.
38 - Dziewczyna idzie/chodzi po ogień [= szuka miłości chłopca].
a. W stodole świta biały dzień, poszła Kasieńka po ogień. Nie tak po ogień chodziła,
jak swego Jasia budziła. Ol Pódl 115, war.: K 20 Rad 233, Krzyż Kuj 1/214, K 24 Maz 290, K 42
Maz 85, K 27 Maz 160, 184 i 239, K 16 Lub 231, Piat Krak 92, ZWAK 1891/152; ... Po ogień chodziła,
Janeczka budziła. TN Jacnia 1965; W niedzielę rano, w biały dzień, Chodziła Kasieńka po ogień.
Kot Rzesz 422; ... posła do karcmy po ogień. Oj, nie po ogień chodziła, jeno kochanka budziła.
K 40 MazP 204; ... posła do stajni po ogień. Wstań-ze Scepanku, umyj się ... K 24 Maz 183;
Wstań-ze Rozyno, bo juz dzień, idź do Antosiaka po ogień. Ona po ogień nie poszła, jeno
Józieńka budzić szła. K 22 Łęcz 77.
b. W stodole świta w brogu dzień, poszła Marysia po ogień. Ni ognia szukała, młodego
Iwasia dostała. K 35 Przem 65.
39 - Palenie w ogniu ziół (bylicy, ruty) ochroną: a. przed zabraniem mleka
przez czarownicę, b. przed śniecią pszenicy.
a. Niechaj ruta w ogniu trzeszczy, czarownica z złości wrzeszczy. Niech bylicy gałąź
pęka, czarownica próżno stęka. Myśrńa tu przyszły z daleka, popalili zioła święte; nie zabiorą
już nam mleka czarownice te przeklęte. Spokojnie nam ogień świeci i zióleczko każde tleje.
Oj nie pomrą nasze dzieci, oj nie będzie swaru w doma. K 27 Maz 135, nadto: K 24 Maz 349.
b. [Sobótkowa pieśń, śpiewana w dniu św. Szczepana:] Na mojej grządeczce rosła
w lecie rutka, Dziś wśród ciężkich mrozów płonie mi sobótka. Dziś mojej pszeniczce sobótkę-m
spaliła, Pamiętajże o tern, byś się nie śniecila. Ty, moja sobótko, rzuć płomień w niebiosy,
Na świętego Jana zakwitną tu kłosy. Zieleńże się, zieleń - ty, pszeniczko złota, Przyjdę ja tu
znowu, gdy minie sobota. Lud 1898/318.
PIEŚNI ZADUSZKOWE
40 - Dusza, która szuka swego świata, prosi las, wodę, ogień, by ją przyjęły.
Gołębica (dusza) juz wylata sukający swego świata. Sukający pociesenia i swych grzechów
odpuscenia. ... Ogień, ogień przyjmnij-ze mnie, bo Pan Jezus nie wie o mnie. w ciągu dalszym też: ...
/ wleciała do ognia sukający ogrzania. O Najświętsa Matko Boska, raluj-ze mnie
Cęstochowska. K 23 Kai 12fi, war : Biel Kasz nr 35; por z tekstem roty: Jeżeli nie mówię prawdy,
niech mnie mc przyjmie po śmierci ani ogień, ani woda, ani ziemia, ani piekło, ani niebo. K 45 Gór
555.
PIEŚNI WESELNE
41 - Panna/chłopiec wkłada wianek panny do ognia / rzuca go na wodę
[= próba niewinności].
a. A za dworem siwy kamiń, modra lelija, uwijze mi z ruty wieniec, moja jedyna.
A nie daj go dworakoju, bo go nie godzien, jeźli mnie go w rękę nie dasz, włóż go na ogień.
Jeźli w ogniu nie zgorzeje, puść go na wodę, jeźli z wodą nie popłynie, włóż go na głowę.
A z gloweczkt do piwniczki, co nie zwiędnieje, mechajże się hultaj dworak z niego nie śmieje.
K 27 Maz 253; Nie dajze ich [wianeczków] chłopu na wieś, bo ich niegodzien - zawińze je
w te chusteckę, włóż je na ogień. A wyjmij je z ogieniaska, niech nie więdnieją, zanieśze
je do piwnicki, niech ojędrznieją. K 18 Kieł 72; Uwijze go [wianek] w zapaseckę, wlóz go na
ogień. A weźze go z ogieniaska, niech ci nie tleje, zanieśze go do piwnicy, niech ci rumieje
(rumieniejc). K 18 Kieł 100, war.: Biel Kasz nr 40; nadto: A nie daj go [wianka] dworakowi, bo go
nie godzien, jeźli mnie go w rękę nie dasz, włóż go na ogień. Jeźli w ogniu nie zgorzeje, puść
go na wodę. K 40 MazP 532; Me dajze go [wianka] chłopcu na wieś, bo go nie godzien, A jak ci
ja nie przyjadę, rzuć go na ogień, A jak w ogniu me zgorzeje, puś go na wodę. A jak z wodą
nie popłynie, list pisać będę. Święt Nadr 200; Przede wroty - kamień zloty, ślicna lelija, uwij-ze
mi jeden wianek, panna Zojija. Nie daj-ze go chłopu ze wsi, bo go nie godzien, a skoro ja. nie
przyjadę, wlóz go na ogień. A jak w ogniu nie zgorzeje, puść go na wodę; a jak z wodą nie
popłynie, list pisać bandę. K 26 Maz 212; Kiedy nie das mnie młodemu, włóż go na ogień. K
28 Maz 240.
b. Aleś już ty, dzieweczko, Wianka niegodna. Jach go godna, ... Tyś go niegodzien,
Toż go weź z mojej głowy, Włóż go na ogień. Pies Śl 1/467, nadto Rog Śląsk 233; war.: Jest tam
szelma, nie młodzieniec, co mi wziął wieniec. Ale wejźcie mu go, włóżcie go na ogień. Pies Śl
2/745.
42 - Gaszenie/zalewanie ognia, a. gdy przyjeżdżają swaci na znak odmowy;
b. podczas oczepin.
a. Oj zalej, matko ogień, bo w zaloty jadą, Zalej-ze go, zalej - niechaj jadą dalej!
Chyba bym, mateńku, rozumu nie miała, bym przed zalotnikami ogień zalewała. K 16 Lub 227,
war.: K 1 Pies 434.
b. Zagaś ogień, zagaś, niechże się nie pali, niechże się matula z córeczką nie chwali.
Chód Śp 95.
PIEŚNI MIŁOSNE
43 - Dziewczyna/chłopiec a. chodzi po ogień, b. szuka ognia, pożycza komuś
ogień, c. prosi o wyniesienie ognia, d. gasi/zapala ogień [= kocha i zaleca się].
a. Moja matulu, moja kochana, przeehowajże ten ogień, niechajże nie chodzę do
sąsiada po niego co dzień, bo u sąsiada ... parobeczek tam gładki, dałam wianeczek, dałam
ruciany, nie radząc się matki. Chód Śp 126, war.: K 25 Maz 72, K 34 Chel 69; Kazes mu [staremu
kawalerowi] po wodę, wytknie sobie nogę, kazes mu po ogień, opali se brodę. K 6 Krak 143, 513,
war.: Mika Oraw 57, Sad Podh 115.
b. Córulino, dziecię moje, chto w okienko puka? Matulmo najmilejsza, dziewka ognia
szuka. K 39 Pom 152; war.: [ognia szuka] kowal ... K 4 Kuj 43; ... sąsiada [sąsiadka] ... K 42 Maz
40, K 22 Lecz 124.
282
OGIEŃ dokumentacja
OGIEŃ dokumentacja
283
c. Wynieś-ze mi, wynieś, okrzejanko ognia. Nte będę ja tobie ognia wynosiła, będzie
ci na niebie gwiazdecka świeciła. LL 1960/2-3/78.
d. Nie zagaszaj, Maryś, "ognia, jadę dó ciebie, dó ciebie. Jak zagaszę, tak za]Kił'e, "o
ciebie, Janku, nie stoję. Krzyż Kuj 1/146; Ej, jak ci ja pojadę, da, z konikami do dnia, ej, da,
moja dziewcyno, da, nie zagasaj ognia, war.: K 41 Maz 470, TN Rozkopaczew 1982.
44 - Na holi, na holi ogienek sie poli, naklod go Jasinek ku dziywcyny woli. Stoin Żyw 51,
war.: Sad Podh 58, Mika Oraw 70, MAAE 1898/100.
45 - Tancerz prosi karczmarkę o niegaszenie ognia w karczmie.
Kaczmareczka guodna, ńe zalewaj uogńa, bądzem pic, tańcować caló nocka do dńa. Kam
Pom 243, war.: K 25 Maz 173, K 45 Gór 150, MAAE 1898/98, ZWAK 1890/225.
46 - Ogień wdaje się/dostaje się w kulawą/chorą/trzecią nogo chłopca [= fal-
lus].
a. Posiać ci się nie odrzekam, lecz czuwać nic mogę, Zęby ci się ogień nic wdał w tę
kulawą nogę. A nie bójże się, dziewczyno, nie bój się ognia, Będę ściskał i przytulał, choćby
do samego dnia. Pies Śl 1/246, war.: K 12 Poz 25, K 4 Kuj 16, Krzyż Kuj 1/198, K 40 MazP 139 i 520,
TN Janowiec 1979, K 18 Kieł 78, K 21 Rad 7, Piat Krak 153, ZWAK 1878/ 44-45, ZWAK 1880/243, LL
1961/3/30; Posłać ci się nie wymawiam, Gadać nie mogę, ... Boby ci się ogień dostał W kulawą
nogę. Piel Śl 1/342, nadto: K 25 Maz 18, Rog PieS 249.
b. Jak się ogień wrzuci w nogę, poratujes mnie. K 27 Maz 258.
c. Nie bój ze się, Kasiu, ognia, ani puchliny, położę ja chorą nogę wedle pierzyny.
K 2 San 131, war.: K 12 Poz 25, K 22 Łęcz 90, K 40 MazP 201, K 21 Rad 6.
47 - Nie wierz mu, dziewucho, choćby w ogniu gorzał, Bo jak cie uwiedzie, nie będzie cie
mu Żal. Pies Śl 1/356, nadto: ZWAK 1885/178, K 40 MazP 252, Pies Śl 2/719.
PIEŚNI ŻARTOBLIWE
48 - Woda nie chce ognia lać, ogień nie chce palić kija.
Stworzył Pan Bóg grusze, żeby gruszki były, żeby gruszki miała. Stworzył Pan Bóg kozę, żeby
gruszki trzęsła. Koza nie chce gruszek strząsać, gruszki nie'padają ... Stworzył Pan Bóg ogień, żeby
pałę palić. Ogień nie chce pały palić, pala nie chce piesa walić, pies nie chce kozy kąsać, ... Stworzył
Pan Bóg wodę, żeby ogień zalać. Woda nie chce ognia lać, ogień nie chce pały palić ... TN Krasne
1966, war.: Kupiul se Zyd wody, zęby ogień gasić, Woda nie chce gasić, Ogień nie chce kija spalić.
MAAE 1908/222; por. motyw bajki łańcuszkowej Krz PBL nr 2030D oraz podob. motyw o babie,
która nie może zapędzić prosięcia do chlewika i prosi o pomoc psa; gdy ten odmawia, zwraca się do
kija itd. Krz PBL nr 2030.
PIEŚNI DZIADOWSKIE
49 - [Przed Sądem Ostatecznym:] Mówią wciąż, że ciemność przez trzy dni nastanie, Ze
grzesznemu żaden ogień nie ożyje. Nyr Kar 112.
50 - W zbrodnicze ręce sierotkę porwała, I żywcem w ogniu spalić ją chciała. Nyr Kar 299.
PIEŚNI O ŚWIĘTYCH
51 - Św. Dorota wstępuje w ogień i pięknieje.
Kazał król ogień napalić, Kocioł ołeju przystawić, Świętą Dorotkę w nim smażyć. Kot Zn 150,
war.: LL 1972/4-5/10, K 22 Łęcz 171, K 26 Maz 342, K 19 Kieł 140, Kot Zn 152; Kazał oleju nawarzyć,
Świętą Dorotę usmażyć. Dorotka w ogień wstąpiła, Wyszła piękniejsza niż była. Kot Zn 151.
52 - Lewito święty oraz męczenniku, sługo Chrystusów, wiary miłośniku, Wawrzyńcze,
ogniem dla wiary palony, srodze męczony. K 22 Lecz 177.
BALLADY
53 - Dzieciobójczynię karze się śmiercią przez spalenie w ogniu/utopienio.
A ty wójtówna - co wolisz, czy tu w tę wodę - czy w ogień? A ty wójtówna - co wola, CZy ty popłyniesz -
czy spłoniesz? K 4 Kuj 51, nadto war.: Biel Kasz nr 85.
54 - Rozpalcie ogień, ... Z smolnych drew, z smolnych szczyp. Wrzućcie mnie w niego, ... na ten
wstyd. ... Będzie tam ze mnie garsteczka popiołu. I rozsiejcie go ... po polu. Kot Rzesz 253.
55 - Bracia spalają występną siostrę w ogniu.
Tarnowy ogień napalemy, swoje siostrzyckę w nim spalemy. - O nie palcie mnie o północy, o bo już
mnie nikt nie zobacy. Oj jeno palcie na świtaniu, jak panny wołki wygieniają, jak skowroneńkl zaśpiewają. K
16 Lub 292, nadto war.: Biel Kasz nr 90.
56 - Kowal kuje w kuźni, w której nigdy nie jest gaszony ogień [= symbol
drzewa życia].
Na podolu w szczyrcm polu stoi kuźnia na kamieniu. A w tej kuźni kowal kuje, nigdy ognia nie
zgasuje. Ty kowalu, kowalczyku, ukuj ze mi trzech koników. Ukuj że mi bardzo rano, na wojenkę nakazaną.
K 1 Pies 234, war : K 25 Maz 107, K 26 Maz 108 i 276, K 40 MazP 200, Ol Pódl 164, por. nr 34.
LEGENDY
57 - Wzniecenie pierwszego ognia: a. przez tarcie leszczyny; b. krzesanie
kamieni.
a. O pochodzeniu ognia powiadają: że wygnany przez ojca syn kupiecki, puściwszy
się na morze został wyrzucony na bezludną wyspę. Gdy tam bez myśli żadnej począł trzeć
leszczynę o leszczynę, wzniecił on ogień, który się stamtąd rozszerzył po całym świecie. K 34
Chel 257-258.
b. Ali on [mądry człowiek] sobi pomyśliał, jakby to ten ogień zdobyć? Znaliaz taki
dwa kamieni i miał przy sobi knota takiego z wełny takiej. [Udało mu się wykrzesać pierwszy
ogień.] Czap Mat 114.
58 - Burśtyn [który powstał podczas potopu z łez ludzkich] ocysca sie w ogniu cy na zazących
węglach i z tego, co dobre było w ludzioch, wydaje dym psijemny dla nosa i oców, a ze złek reśtek
zostoje na dnie trochę smrodliwych woglów i carnech sadzy. PSL 1973/4/198.
59 - [Syn zabił swoich rodziców i swego kołczana, ksiądz wyznaczył mu pokutę] Będzies
zbawiony ... ale jeżeli .się drugi raz na świat narodzis. [W tym celu ksiądz polecił] Idź do lasu, napal
ogień, a jak sie to drzewo będzie dopalać, skoc w niego i spal się na popiół, a jak się spalis, wtenczas
odpokutujes i znajdzies matkę i zonę. [Gdy chłopak tak uczynił] zgorzał, tylko serce jego zostało całe
pod węglami. K 21 Rad 182.
BAJKI
60 - Ogień osądza i wymierza sprawiedliwość: I. podarowany sierocie/ubogie
mu zamienia się w złoto, rzeczy wartościowe; II. podarowany niegodnej osobie
spala ją lub zmienia się w gady.
a. I. [Sierota wysłana przez macochę po ogień, prosi o niego: a) mróz, wiatr i miesiąc,
b) dwanaście miesięcy; odpowiada trafnie i grzecznie na zadane pytania i otrzymuje w darze
pełną zapaskę ognia, który w domu okazuje się złotem, odzieżą lub rozrzucony po polu
zamienia się w budynki. II. Córka macochy, która niegrzecznie odpowiada na zadane pytania,
otrzymuje ogień, który ją spala lub zmienia się w kłąb gadów.] Krz PBL nr 480B.
b. [1. Ogień daruje biednemu za grzeczną rozmowę Bóg, św. Piotr i Paweł; ogień
zmienia się w złoto, budynki. II. Bogatego brata, który był niegrzeczny dla wędrowców ogień
spala.] Cisz Krak 136, war.: K 42 Maz 493.
61 - Ogień podarowany za opowiedzenie historii bez słowa prawdy. Krz PBL nr
1922.
62 - Bohatera o nadludzkiej sile poczęła matka zapłodniona przez ogień. Krz
PBL nr 301, nadto war.: ZWAK 1878/151.
63 - I. Chrystus (i św. Piotr) w zapłatę za nocleg młócą zboże ogniem.
II. Chłop chce ich naśladować i wznieca pożar. Krz PBL nr 752A.
64- Zamordowane dziecko (ptak) zrzuca na głowę macochy-zbrodniarki ogień.
Krz PBL nr 720.
284 ________________________ OGIEŃ - dokumentacja
65 - Bohater ma nadzwyczajnych pomocników, m.in. człowieka zamrażającego Ogień. Kra PBL
nr 513, nadto war.: K 51 Sa-Kr 214.
66 - I. Za podkucie konia Chrystus odmładza kowalowi starą żonę włożywszy ją w ogień. II.
Kowal próbuje odmładzać innych, ale to mu się nie udaje. Krz PBL nr 753; nadto war.: [diabeł
odmładza kowalowi żonę] TN Kawęczyn 1964.
67 - Ogień nie chce spalić drzewa wyrosłego z grobu zamordowanego, ZWAK
1878/143. '
68 - Ogień nie chce przyjąć ciała krzywoprzysiężcy. K 45 Gór 555.
69 A - Wrzucenie węża w ogień.
[Bohater służy u staruszki przez rok, ma zbudować płot i wrzucić wypelzle z niego węże w ogień,
z chwilą wrzucenia w płomienie węża ze złotą koroną, staruszka zmienia się w królewnę.] Kra PBL nr
421.
69 B — Za uratowanie węża z ognia bohater otrzymuje dar rozumienia mowy zwierząt, LL
1961/4-6/74.
70 - Ścigany bohater rzuca za siebie przedmioty, które zamieniają się w ogień. Kra PBL nr 314.
71 - I. Kogut chce odebrać pożyczone pieniądze. II. Zostaje przez dłużnika skazany na spalenie.
III. Zalewa ogień wodą. Krz PBL nr 715.
OPOWIEŚCI WIERZENIOWE
72 - Dwa ognie rozmawiają o złym traktowaniu przez gospodynię i postana
wiają zemścić się spalając jej chałupę.
Ognie rozmawiają między sobą. Nie godzi się pożyczać ognia z innej chałupy. Pewna kobieta
pożyczyła sobie ognia. Na kominie pożyczony ogień zaczął rozmawiać z miejscowym. „Moja
gospodyni, mówi pierwszy z nich, co wieczór i poranek oczy mi przemyje, przeżegna." „A moja, mówi
drugi, pomyjami mię zachlapie." - „Co jej za to zrobić?" „Trzeba z nią poigrać!" Wziena się chałupa i
spaliła. Opowiadająca uważa tę karę za bardzo słuszną, gdyż ogień powinno się na noc zalewać czystą
wodą i „ogarniać". Wisła 1889/307 Łuków, war.: Wisła 1898/151, K 53 Lit 403, K 17 Lub 79, K 33
Che! 75, wg Mosz Kul 2/502 motyw zachodnio-i wschodnioslowiański.
73 - Mowę ognia rozumie dziad/niemowlę/...
a. Raz jeden człowiek rozumiejący mowę zwierząt, ptaków i ognia podsłuchiwał, jak
rozmawiały ze sobą dwa ognie. Czy dobrych masz gospodarzy? - pytał ogień przeniesiony
[z innego domu]; ja swoich będę palił - mówił dalej - źle się ze mną obchodzą; gospodyni
leje wszelkie brudy na pomiołę, a potem nią mię zamiata, dzieciom dozwala ze mną swawolić
i bić mię. Ze mną inaczej się obchodzą - mówił drugi - i nie mam potrzeby uskarżać się
za to, więc gdy go będziesz palić, zostaw mego gospodarza kolasy, które są twemu pożyczone.
Wkrótce spłonął ów dom i wszelkie zabudowania, a kolasy pod powiatką [wiatą, szopą] ani
tknięte zostały. K 53 Lit 403; [Mowę ognia rozumie też miemowlę.j Wisła 1905/168;
b. Baba żebraczka opowiadała, jako: Raz pewien dziad wędrowny zapowiedział we
wsi, że nazajutrz spali się jedna z chat, którą wskazał. Zapytany: z czcgoby to wnosił?
Odpowiedział, że siedząc w przyległej chacie przy kominie, ujrzał ogień z owej zagrożonej
chaty, przychodzący tam w odwiedziny. Przybyły ogień miał mówić: „jutro spalę moją chatę,
bo moja gospodyni źle się ze mną obchodzi, nie żegna mię wieczorem, pomyjami mnie zalewa".
Drugi ogień ... odpowiedział ... „Ja zaś zachowam się spokojnie, bo nie mam się za co żalić
ani mścić; moja gospodyni codziennie mnie znakiem krzyża św. żegna, pomiotło w czystej
macza wodzie, popiołem pięknie zagarnia". [Następnego dnia wskazana przez dziada chałupa
spłonęła.] K 38 Chel 75.
RELACJE POTOCZNE
74 - Bóg stworzył ogień.
a. Ogień? Jest tyż stworzony przez Pana Boga dla człowieka. Pan Bóg stworzył
uogień, wodę i ziemie. TN Krasiczyn 1985.
b. Ogień stworzył Pan Bóg dla człowieka, dla jego wygody. TN Motycz 1985.
OGIEŃ dokumentacja
c. Prawie święcono ten ogień, że to był wielki dar Boży ten ogień. TN Krasiczyn 1985.
75 - Hubkę - to sie jom gotuje. Jom sie bierze z bukowego drzewa i we wodzie gotuje, a pote susy i
tłuce na mientko, wie sie łatwo ogień hyta. I to ino po malej drobince nosili bacowie w poście - to
opiekunowało kie poświęcili. Hubę sie święciło - bo to „dobry ogień" dawało. ... Wengiel drzewiany
opiekunuje tyz bydło i owce na holi - temu musi sie stale tamoj ogień palować w sałasie, bo w nim duk
mięsko i sytko opiekunuje. Baz Tatr 166.
76 - [O rozpalaniu ognia 23 czerwca:] Bo jak Chrystus przyjmywał chrzest na rzeki Jurdanie, to
zejszed Duch w ogniu i słyszę, ze to Syn mój ukochany i jego słuchajcie. To zamiast tego Świętego
Ducha to palio ten ogień. Czap Mat 121.
77 - Na Świętego Jana były sobótki, myśmy pletly takie wieńce. U nas jest tutaj przewóz i szło sie
na środek Sanu, jechało sic na tym promie, i rzucało sie, i w tym wieńcu była świeczka ..., a myśmy
mieli ogień rozpalony na brzegu. TN Krasiczyn 1985.
ZAPISY WIERZEŃ I PRAKTYK
78 - Nim krzesać ogień zaczną, żegnają się wprzódy. Skoro rozdmuchają iskrę między węglami i
skoro już ... łuczywo zapalą, żegnają się także, jak gdyby dla pobłogosławienia szczególnego daru
nieba, który utrzymuje życie tyla ludzi i zwierząt. Jeżeli rozniecony ogień dobrze się pali, mówią, że
będzie pogoda, w przeciwnym razie słota. K 17 Lub 79.
79 - Wieś ma ... wielki szacunek dla ognia, np. gdy w Wielkopolsce dzieci bawią się ogniem,
mówi się: Daj spokój, ogień nie twój brat, żebyś się z nim bawił. Kul Wiel 3/17.
80 - Zalewać ognia nie wolno, bo to grzech; chcąc zaś ogień przygasić, należy go tylko przysypać
popiołem. ZWAK 1886/114.
81 - Choć ogień jest samą czystością, bruka się przez zetknięcie ze światem i musi się oczyszczać,
a „czyści się" w wodzie: gdy woda wre, to on właśnie, kąpiąc się w niej, wywraca koziołki. Lud
1908/44.
82 - [Jęczmień leczono spalaniem jęczmienia lub pocieraniem chorego miejsca ziarnami
jęczmienia, które potem wrzucano w ogień.] K 7 Krak 160, podob. K 34 Chel 211, Pęk Bilg 236, TN
Krasiczyn 1985, K 52 Br-Pol 441, K 51 Sa-Kr 18, K 31 Pok 163, MAAE 1908/141, ZWAK 1882/261, ZWAK
1885/46, ZWAK 1892/259, Lud 1908/183, Lud 1931/51, ŁSE 1966/110.
BIBLIOGRAFIA: Aian Poet 1/193-194, 204-206, 2/1-51 Briic Mit 238-239; C i s z e w s k i Stanisław, Ognisko.
Studyum etnologiczne, Kraków 1903; Chev Dic 2/309-314; De Vries Dic 186-188; Duf SNT 449-450; Duf STB
615-620; For Sym 72-76; Gamlv Ind 274; Giey Mit 127-136; Grav Mit 79-80, 133-138; H e c k o w a K.W., Pod
znakiem świętego słońca. Dawne wierzenia śląskie, Wrocław 1961; Herd Lek 107-108; IvTop Slav 140-147; IvTop
Issł 18, 48, 95-96, 99, 100, 103, 118, 121, 148-149, 158-163, 172, 173, 199, 207, 218, 236, 240, 241; Kemp SInd
315, 394; Kop SMit 777; Kop SSym 266-270; K o z i o ł Maria, „Gość w czerwonym płaszczu". Pogańskie i
chrześcijańskie elementy w ludowym stereotypie ognia, „Akcent" 1986, nr 26, s. 48-51; L a t e r n e P., Pochodzenie
światów, Warszawa 1951; Lur Slow 149-151; Low Rei 218 220, 224-225; f , u k a Leon Jan, Wierzenia pogańskie
na Pomorzu Wschodnim w starożytności i uie wczesnym średniowieczu, Gdańsk 1973, s 41-43; Mif Mel 402; Mif Tok
2/239-240; M l e c z k o Teofil, Ogień. Wierzenia l u d u związane z ogniem, Lud 1904/95; Mosz Kul 2/493 509;
R e m i s z e w s k a Urszula, Konotacja semantyczna ognia w polszczySnie ludowej, praca magisterska napisana w
ZJP UMCS, Lublin 1986; S K S I Lec 272; SSSI 462-463; Slav Mif 284-285; S zy d e I s k i J., Kult ogniska
domowego i przodków, Poznań 1917, s. 45; Tom Drz 28, 40, 58-59, 170; Usp Rus 106-107, 124, 196, 267; W al I i s S
, Krzesanic ognia, „Na tropie", R. 2: 1947, nr 4, s. 8; Woź Low 171-174, 218-220, 225; Wórt Hofl 2/1389-1402.
-►DYM, ISKRA, NOWY OGIEŃ, OGIEŃ CZYŚĆCOWY, OGIEŃ DEMONICZNY, OGIEŃ NIEBIESKI,
OGIEŃ PIEKIELNY, OGIEŃ PIORUNOWY, OGIEŃ SOBÓTKOWY, PIORUN, PŁOMIEŃ, POPIÓŁ,
POŻAR, SŁOŃCE, WĘGLE, WODA, ZACHÓD SŁOŃCA, ŻAR.
Joanna Szadura
285
286 _________________ OGIEŃ SOBÓTKOWY - eksplikacja
I
OGIEŃ SOBÓTKOWY eksplikacja
287
OGIEŃ SOBÓTKOWY
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Czas. Miejsce. Rozpalanie i żegnanie. Funkcje magiczne: oczyszczające i
ochronne. Wróżby.
Dokumentacja —Vogień. Bibliografia.
W polskich ludowych obrzędach sobótkowych dokonało się zespolenie słowiańskiego kultu ognia
i wody z kultem świętego Jana Chrzciciela. Za powód rozpalania ogni świętojańskich podaje się
upamiętnienie ochrzczenia Jezusa przez św. Jana 76, pamiątkę dnia narodzin św. Jana PSL
1983/3-4/175, lub jego męczeńskiej śmierci Lud 1898/322; śmierci św. Jana Nepomucena, który był
palony i smażony w ogniu K 19 Kieł 195. Ognie rozpalane w Zielone Świątki miałyby upamiętniać
zesłanie Ducha Świętego w postaci języków ognistych Lud 1898/322.
Wzmaganie sil słońca poprzez rozpalanie na ziemi ogni (ognisk) w momentach letniego i
zimowego przesilenia słonecznego, podczas równonocy jesiennej i wiosennej było praktyką stosowaną
w r ó ż n y c h k u l t u r a c h Kop ss
y
m 268. Ognie rozpalano: w czasie głównych świąt rzymskiego
boga słońca - Sola (obchodzonych 24-25.XII); - celtyckiego święta ognia w starożytnej Brytanii i
Irlandii obchodzonego w Nowy Rok; 31.X - w wigilię Wszystkich Świętych, późniejsze ang.
Halloween; w wigilię Bożego Narodzenia spalano wielkie kloce na ogniskach, staczano ze wzgórz
koła ogniste (naśladowanie obniżającego się biegu słońca); w noc świętojańską; w kościele katolickim
przyjęto poświęcać ogień przed kościołem w Wielką Sobotę zgodnie z terminem pierwotnego obchodu
narodzin wiosennego słońca Kop ssym 268.
W kulturze s ł o w i a ń s k i e j rozpalanie ognia sobótkowego miało na celu wzmaganie siły
słońca w okresie letniego przesilenia, zapewnienie sobie zdrowia na cały rok, zapewnienie płodności
zwierząt gospodarskich oraz upraw; ognie te rozpalano, by uczcić połączone żywioły: niebieski ogień
(słońce) i wodę wisla 1916/150.
— Nazwa ogień sobótkowy lub krótko sobótka K 43 śl 19 wiąże się ze zwyczajem rozpalania O.
(ognisk) w kolejne soboty od Wielkanocy do Zielonych Świątek, tj. przez siedem sobót Lud 1898/312.
Zwyczaj ten jest znany w Polsce do dziś Etn Pol 2/145.
O. rozpalane w wigilię św. Jana Chrzciciela (23.VI) nazywane są ogniami świętojańskimi 37, K 27
Maz 133, K 43 śl 19; oraz na zasadzie zwężenia zakresu - nazwami całych obrzędów, którym
towarzyszą: sobótka 36, 39b, 77, Karl SGP 5/186, sobóteczka 36, kupalnocka, kopalnocka,
kupalonecka, kopiclnocka, kopernocka, kąpała, kupała, kupalina Karl SGP 2/526, K 28 Maz 92. Nazwa
sobótka występuje na terenie północno-wschodniej Polski, nazwa kupała, kąpała, kupalnocka,
etymologicznie związana z ruskim imieniem św. Jana Chrzciciela: Iwan / Janko Kupała, występuje w
pasie wschodniej Polski Etn Poi 2/145. Inne nazwy to: ognie Jcupaine K 5 Krak 308, K 33 Chel 149,
na obszarze graniczącym z Białorusią i Ukrainą - palinocka Etn Poi 2/144. Z czasem rozpalania tych
O. wiąże się nazwa ognie czerwcowe K 20 Rad 1 te; też ognie byłiezne, tj. takie do których wrzuca się
bylicę K 16 Lub 119.
00 O.S. najczęściej rozpalano nocą w wigilię św. Jana (23.VI) 76, Etn Pol 2/145, K 27
Maz 133, K 28 Maz 92, K 16 Lub 119, K 20 Rad 116, K 43 Śl 19, K 5 Krak 308 OraZ W dniu Św. Jana
(24.VI) 77, K 49 Sa-Kr 267; ponadto rozpalano obrzędowe ognie w innych istotnych momentach
obrzędowego cyklu dorocznego: w okresie l e t n i e g o i z i m o w e g o p r z e s i l e n i a
s ł o n e c z n e g o , podczas równonocy jesiennej i wiosennej, a więc: w Wielkim Tygodniu lub w
Niedzielę Wielkanocną - w Kieleckiem, Sandomierskiem i Krakowskiem, na Podlasiu Etn Pol 2/145; w
każdą sobotę od Wielkanocy aż do Zielonych Świątek, tj. przez siedem sobót Lud 1898/312; w wigilię
lub dzień Zielonych Świąt - na Podlasiu, w Kieleckiem, Sandomierskiem, Krakowskiem,
Rzeszowskiern i na Pogórzu Etn Pol 2/145 na pamiątkę zesłania Ducha Świętego w postaci ognistych
języków K 19 Kici 194; w dniu św. Piotra (29.VI) K 49 Sa-Kr 271, 284; w dniu św. Rocha (16.VIII) -
na Kurpiach, Mazowszu Etn Pol 2/145; w okresie świąt Bożego Narodzenia - w Zamojskiem Etn Pol
2/145; sporad. w dniu św. Szczepana (26.XII) 39b, Lud 1898/313, np. paliła je na polu dziewczyna z
resztek wigilijnej słomy i siana wyniesionych z domu Lud 1898/318. Na Lubelszczyźnie sobótki
palono jesienią, po zbiorach K 17 Lub 100, K 16 Lub 120.
A Ogień świętojański (w wigilię św. Jana) rozniecano w miejscach kulturowo
„ważnych": W pobliżu WÓd, strumieni K 27 Maz 135, K 28 Maz 97, K 24 Maz 180, K 52 Br-Pol
124, 125, na wzniesieniach K 49 Sa-Kr 268, na szerokich miedzach między polami Kot Las 228, na
drogach K 49 Sa-Kr 278. W wigilię Zielonych Świątek rozpalano O. przy drogach, rzadziej za wsią
pod krzyżami K 28 Maz 34, 89. W dniu św. Rocha (16.VIII) na drodze przed wsią K 27 Maz 138, na
placu przed kościołem PSL 1962/2/93. Na Lubelszczyźnie palono je na polach K 17 Lub 100, K 16 Lub
120.
♦ R o z p a l a n i e ognia świętojańskiego. O. świętojański rozpalano w rytualny sposób.
Rozpalano go z czterech stron, na cztery rogi, co symbolizowało strony świata i ruch słońca Lud
1898/315. O. ten krzesano deskami Pei Dem 14, przez tarcie drzewa K 24 Maz 347, Lud 1898/315, co
nazywano żywijm rozpaleniem. Do rozpalenia używano słomy zdartej ze strzechy i zabranym
gospodarzom bez ich wiedzy starym płotem K 20 Rad ni, tzw. stopkami, tzn. szczątkami łapci, które
przez rok cały były rzucane na strzechę K 52 Br-Pol 126. Wrzucano do niego zioła takie, jak bylica 39,
K 2 San 112, ruta 39, łopucha K 49 Sa-Kr 281, przestęp, mikołajek Kul Wiel 3/527, dziurawiec - zioła
lecznicze wspomagające siły magiczne O.; rośliny, których użyła Matka Boska chcąc, aby głowa św.
Jana napowrót do ciała przyrosła PSL 1983/3-4/178. Tańczono wokół O., co symbolizowało ruch
słońca PSL 1985/1/67, 69.
Z e g n a n i e ognia świętojańskiego. O. świętojański żegnano znakiem krzyża, by diabeł nie miał
do niego przystępu i nie zaniósł go na budynki gospodarskie Lud 1898/321, 1899/258. Przeżegnanie O.
miało uniemożliwić dostęp do O. czarownicy, która tej nocy miała obowiązek zawiezienia do piekła
wozu pełnego masła i sera, na którego zrobienie musiała ogrzać kwartę kwaśnego mleka przy
ogniu świętojańskim wisla
1892/924.
ł Funkcje magiczne: O. sobótkowemu przypisywano własności: (a) oczyszczające i (b) ochronne.
(a) Wierzono, że przeskakiwanie ogni kupalnych K 33 Che! 149 o c z y s z c z a Szyf MiW 67.
Uważano, że jest to kąpiel przez ogień dla oczyszczenia z grzechów K 5 Krak
288 OGIEŃ SOBÓTKOWY eksplikacja
NOWY OGIEŃ eksplikacja
289
296, źe tego dnia św. Jan chrzci wodę i przepędza z niej demony czyniąc ją bezpieczną dla kąpieli Lud
1907/91. O. rozpalany w wigilię Zielonych Świątek miał oczyścić bydło i zachować je od zarazy K 5
Krak 294. Palenie przez mężczyzn O. w okresie Wielkanocy na polach służyło oczyszczeniu miejsca
już przed wiosennym wyprowadzeniem koni
Ha pastwiska Gaj Rozw 57.
(b) Wierzono, że palenie O. świętojańskich z a p o b i e g a wzmożonemu w tym dniu działaniu
czarownic, ogniska palono, aby w ich ogniu spłonęły czary i czarownice Szyf MiW 67, by nie
odbierały krowom mleka 39a. W niektórych okolicach przed 24.VI palono wszystkie miotły Kul Wiei
3/66, aby czarownice nie mogły polecieć do piekła.
Rozpalanie O. sobótkowych miało chronić przed ->gradem, co znalazło utrwalenie w przysł. Gdzie
sobótki zapalają, tam grady nie przeszkadzają NKPP sobótka 1. Udział w obrzędzie chronił przed
bólem głowy: Kto na sobótce nie będzie, główka go boleć wciąż będzie NKPP sobótka 2, a
przeskakiwanie przez ogień sobótkowy chroniło przed bólem nóg Lud 1898/316, podob. K 49 Sa-Kr
268. Rozpalenie O. sobótkowych w dniu św. Szczepana (26.XII) chroniło pszenicę przed śniecią 39b.
Rodzajem magii ochronnej było o b n o s z e n i e O. po g r a n i c a c h pól i przepędzanie przez
0. lub popiół z ognisk bydła. O. obnoszono po granicach pól, by chronić uprawy przed zarazą,
szkodnikami czy gradobiciem, a także by zapewnić im p ł o d n o ś ć . Praktyki takie wykonywano w
Wielki Poniedziałek lub w Wielką Sobotę ŁSE 1967/294, podob. Lud 1898/320; w wigilię Zielonych
Świątek, kiedy to obnoszono płonące smolne szczapy lub stare miotły wokół pól z okrzykami: Świeć
się świeć, uciekaj śnieć! albo: Uciekaj kąkolu, bo cię będę smolił! ŁSE 1967/294, war.: Lud 1898/320, a
także: Sobótki! Maju! Raju! K 44 Gór 94, podob. K 48 Ta-Rz 82 czy: Sobótki na Zielone Świątki! Lud
1898/320. Robiono to po to, by się ziarno zapaliło, tj. aby ziarenka w kłosach zaczęły twardnieć Udz
Krak 56. Rozpalano O. tego dnia, by niedźuńadki (owady) korzeni u zboża nie podgryzały K 19 Kieł
191, 194.
O. świętojańskie obnoszono po polach i wokół ogrodów, miały one chronić rośliny od robactwa K
49 Sa-Kr 268; śnieci, gradobicia i złych duchów ŁSE 1962/139, ŁSE 1957/294, Mosz Kul 2/3U; wokół
prosa, by był urodzaj K 19 Kieł 195, K 20 Rad no; wołano przy tym: Uciekajcie niedźwiadki (owady)
w Kubowe ziemniacki lub śpiewano nabożne pieśni Lud 1907/89. Uważano przy tym, by nie
przechodzić przez wodę K 49 Sa-Kr 272.
W środkowej Polsce zabezpieczano ziarno przed śniecią oraz zapewniano urodzaj zboża przez
przepalanie (nazywane też kadzeniem) np. prosa podczas wigilii Bożego Narodzenia.
Wykorzystywano do tego jeden ze snopów przyniesionych w tym dniu do domu, ziarno przesypywano
przez płonący O. do naczynia stojącego na podłodze Gaj Rozw 98. Ziarna te wykorzystywano do
wiosennego siewu Gaj Rozw 99, LL 1966/2-3/69, LL 1976/1/45. W Pinczowskiem proso przepalano
bezpośrednio przed sianiem - przesypywano je nad O. zapalonym z patyków wierzbowych, do którego
wkładano rózgę drużby weselnego. Dodatkowo mieszano O. sierpem lub palmą weselną ZWAK
1885/36. Popiół z O. sobótkowego zmieszany z pokrzywą (żegawką) i solą dawano bydłu do żłobu w
wigilię Bożego Narodzenia, by na krew nie chorowało K 49 Sa-Kr 269.
P r z e p ę d z a n o b y d ł o o b o k O. i p r z e z O. rozpalany na drodze pod
Wsią K 27 Maz 138, podob. PSL 1962/2/93 przez dogasające O. Świętojańskie Bar ŚrodP 302
wierząc, że jak przez ogień nie przechycme, to czary się imają LL 1963/4/26, bo to bydło się
przeczyszcza i czainwnice nie mają dostępu Szyf MiW 67, nikt krowom nie
odbierze mleka ŁSE 1961/207. Zabiegu tego dokonywano w dniu św. Rocha (16.VIII), O. wzniecano
pocieraniem np. drąga osicowego [? osikowego - J.B., S.N.] o bal osicowy albo sosnowy K 27 Maz
138, lub palono ciernie (drzewo męki Pańskiej) K 24 Maz 187, słomę z włożonym zielem święconym
w dniu Matki Boskiej Zielnej (15.VIII), O. ten poświęcał ksiądz Grodź Lecz 74. Uważano to za
skuteczne lekarstwo przeciw zarazie Karw Dobrz 60, K 27 Maz 138, ZWAK 1878/22; także uspokajało
to nie dające się doić krowy PSL 1962/2/93. W Olkuskiem praktyka ta była stosowana w Zielone
Świątki, ażeby bydła nogi nie bolały ZWAK 1886/224, ZWAK 1887/30.
Na Huculszczyźnic przepędzano bydło przez żywy ogień rozniecany w wigilię Bożego Narodzenia
Wisła 1897/354. Na Podhalu owce przepędzano przez O. w dniu przyjścia na hale Baz Tatr 81.
♦ Przeskakiwanie przez O. świętojańskie traktowano jako wróżbę o wczesnym lub późniejszym
małżeństwie: która dziewczyna łatwo przeskoczy przez O., wyjdzie w ciągu roku za mąż K 4 Kuj 267,
K II Poz 44. W Krakowskiem zachował się zwyczaj huśtania i przenoszenia przez chłopców dziewcząt
nad O. ze słowami: W ostatki oproszona, w śmigus pokropiona, a teraz osuszona została Lud
1898/316. Przeskakiwanie przez O. łączono z puszczaniem przez panny na wodę wianków z
wstawionymi weń świecami 37, 77, bo bez ognia wianek na nic, nie ma siły TN Motycz 1985, podob.
Bart TLub
28, K 27 Maz 133, Karw Dobrz 203.
Wierzono, że kobieta, która nie przychodzi do O. świętojańskich jest czarownicą K 27 Maz 135,
podob. jeśli podczas przeskakiwania przez O. wpadła do ogniska K 10 Poz 204. Na Pomorzu zapisano
wierzenie, że O. świętojańskie palone są dla czarownic, które niewidoczne tańczą przy ogniskach K 39
Pom 69.
DOKUMENTACJA-tOGIEŃ
BIBLIOGRAFIA: Briic Mit 309-310; D e k o w s k i Jan Piotr, Obrzędy i zwyczaje świętojańskie w
Piotrkowskiem, ŁSE 1962/131-145; Etn Pol 2/143-146; For Sym 73; K a l i n o w s k a - K l o s i e w i c z
Danuta, Obrzęd sobótkowy. Taniec w aspekcie ruchu obrotowego, PSL 1985/1/67-75; Kop SMit 759; K r ć e k
Franciszek, Sobótko w Galicji, Lud 1898/308 322; K u b i a k Krzysztof, Dzień narodzin głowy. Przyczynek do
badań nad problematyką świętojańska, PSI, 1983/3 4/175 184; L i s n o w s k i Leon, Sobótka, Wis ła 1892/923
927; M a t u s i a k Szymon, Sobótka, Lud 1907/87-97; Toin Drz 195-200; Ś w i c t e k Jan, Sobótka, Lud
1899/256-258; Wórt Holi 4/733 740; Z a w i s t o w i c z K., Obrzędy świętojańskie, „Wiedza i Zycie", R. 4, 1929,
nr 7.
-+NOWY OGIEŃ, OGIEŃ, SŁOŃCE, WODA.
Maria Kozioł, Joanna Szadura
NOWY OGIEŃ
Nowy ogień to ogień obrzędowy rozpalany tradycyjnymi sposobami przez tarcie. W polskiej
kulturze ludowej rozpalanie nowego, żywego ognia miało na celu wzmożenie jego siły. Ogień w ten
sposób rozpalany był potem podtrzymywany w domach przez cały rok. Rozpalanie ognia przez
pocieranie wiązano w wielu kulturach z seksualnością;
290
NOWY OGIEŃ - eksplikacja
OGIEŃ PIORUNOWY - eksplikacja
291
powstawanie, narodziny ognia kojarzono z aktem płciowym mitologicznych istot lub
zwierząt Herd Lek 108. Ogień uzyskany tą techniką był ogniem sakralnym.
W s t a r o ż y t n y m R z y m i e z początkiem nowego roku (l.III) Pontifei Maiimus
rozpalał nowy ogień za pomocą wklęsłego lustra od promieni słonecznych albo przez tarcie
owocującego drzewa; nigdy żarem wziętym z innego ogniska, gdyż święty ogień musiał
być nieskalany For Sym 73.
■ Nazwa żywy ogień Lud 1908/44 wiąże się z techniką otrzymywania ognia poprzez
pocieranie (obraz aktu płciowego). O traktowaniu O. jako istoty żywej, -►ogień. Nazwy
boży ogień Wisła 1890/245, czysty ogień, pierwszy ogień LSE 1963/113, Baz Tatr 83 i 140
mają charakter nie tylko opisowy, ale i wartościujący.
Zdrobnienia: ogieniaszek, ogienek świadczą o pozytywnym stosunku do ognia.
*+ N.O. (młody) uważany jest za silny i stawiany w podstawowej opozycji do
s t a r e g o O. pozbawionego siły Mosz Kul 2/506, a jako święty i czysty w opozycji do
o g n i a d e m o n i c z n e g o Kul wie] 3/524, ->ogień demoniczny.
O 00 A O. świeżo, uroczyście wzniecony uważano za silniejszy i żywotniejszy Mosz
Kul 2/502. Zwyczaj rozpalania nowego O. wiąże się z wiarą, że O. w ciągu roku traci swą
moc ochronną, zanieczyszcza się, dlatego należy wzmóc jego siłę poprzez tzw. żywe
rozpalenie. Stary O. był gaszony 10.VIII w wigilię św. Wawrzyńca (patrona ognia), po
czym rytualnie rozpalany pod gołym niebem K 23 Kai 103, Wisła 1889/501, wieczorem K
22 Lecz 176, K 24 Maz 187 i przenoszony do domów. Dzień św. Wawrzyńca był dniem
odpoczynku O. Jednocześnie jest to dzień, gdy widać najwięcej spadających gwiazd. W
dniu św. Wawrzyńca O. rozpalano przez tarcie specjalnego rodzaju drzewa, np. olszowego,
laskowego lub osikowego wit Baj 149. Był rozpalany tarciem o bont lub belkę w stodole K
3 Kuj 92.
W domu nowy ogień rozpalano w dniu Trzech Króli (6.1) powrozem zapalonym od O.
poświęconego w tym dniu w kościele. O. ten utrzymywano w domu przez rok K 23 Kai 66,
Bar środP 280, lub do wigilii św. Jana (23.VI) Kul Wiei 3/35. Nowy ogień przez tarcie
rozniecano także w Wielką Sobotę w obejściu Wisła 1891/432, ->ogień.
W Lubelskiem i Chełmskiem wierzono, że epidemia zarazy, cholery była znakiem, że
O. na tym terenie został zanieczyszczony i nie spełniał swojej ochronnej funkcji, dlatego
należało zgasić wszędzie O. i rozniecić nowy ogień przez tarcie drewna o drewno, np. dwu
drążków leszczynowych, z których jeden przywiązany był do płotu
Wisła 1891/432, podob. Wisła 1897/242, Lud 1908/44. O. potem przenoszono do domów.
W sposób specjalny rozpalano pierwszy O.: w nowym domu wrzucano doń święcone
zioła ŁSE 1963/113. Pierwszy ogień pod kuchnią w Wielką Niedzielę rozpalano z
zeszłorocznych wianeczków z cierni Karw Dobrz 195, krzesano go na hubę Baz Tatr 140.
W Karpatach i na Podhalu żywy albo boży ogień rozpalano w dniu przyjścia na halę Baz
Tatr 81. Na hali pirsy ogień trza zapolować samemu w salasie, coby nifto nie widzwl,
wrzucić do niego węgiel, co święcony bel, drzazgę z laski cisowej, co je poświęcona 1
cetynki 'igliwie' ze skorusy i smerka Baz Tatr 83.
BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 1/257, 2/18; C i s z e w s k i Stanisław, Wzniecanie ognia za pomocą tarcia, Wisła
1899/666 669; De Vries Dic 339; For Sym 73; IvTop Issi 18, 117; IvTop Siav 144; L u b i c z Rafał, Niecenie ognia
przez tarcic, Wisła 1891/432-433; Slav Mif 285; Usp Rus 120, 196.
-►GWIAZDY, OGIEŃ
Joanna Szadura
OGIEŃ PIORUNOWY
W polskiej kulturze ludowej ogień wywołany uderzeniem pioruna jako pochodzący z
nieba jest uznawany za święty, za boskie narzędzie kary lub łaski, ->piorun.
= Ogień piorunowy K 14 Poz 160, TN Choiowice 1985, nazywany inaczej: ogień od
pioruna TN Motycz 1985; pożar piorunowy / od pioruna Pel Dem 45, TN Krasiczyn 1985, K 48 Ta-Rz 262;
niebieski Ogień, boży Ogień ZWAK 1887/217, TN Motycz 1985, Baz Tatr 83; boski Ogień K 7 Krak 278.
x
O.P. traktowany jest jako święty, bo pochodzi od Boga Kul wiel 3/524, TN Motycz
1985, Lud 1908/49. O.P. z dopuszczenia Boskiego wynika i< 17 Lub 78; z rozkazu Boga ZWAK
1890/189, podob. Szyf MiW 156, K 48 Ta-Rz 262, Pel Dem 45. Taki O. Pan JeZUS Zapali K 17 Lub
153; jest z nieba rzucony TN Choiowice 1985, -^piorun. Inaczej niż u Słowian wschodnich,
gdzie O.P. jest znakiem laski Bożej Mosz Kul 2/489, w kulturze polskiej to narzędzie kary
Bożej Wisła 1889/491, podob. Kul Wiel 3/520, np. za: odmówienie sierotom chleba K 14
Poz 160; za to, że panowie nie troszczyli się o chłopów, tylko o swoje bogactwo Sim
Gad 46-47.
■ O.P. żyka 'rozchodzi się, pryska', p r z e c i w i a sie w razie gaszenia Etn! 1989 Biig
124; spala K 39 Pora 22, TN Motycz 1985 dobytek ludzi złych i grzesznych ZWAK 1890/189, ale
oszczędza człowieka, który ulitował się nad głodnymi dziećmi K 14 Poz 160; nie spala
obrazu Matki Boskiej K 39 Pom 22.
♦ O.P. nie g a s z o n o K 17 Lub 78, 154, TN Motycz 1985, TN Choiowice 1985, K 48 Ta-Rz
262, ZWAK 1890/189, Pel Dem 45, powsz. jest bowiem wierzenie, że ognia od piorunu nie
należy gasić ZWAK 1887/3, podob. Kul Wiel 3/520 i 524, K 3 Kuj 90, K 34 Chel 159, TN Banachy 1984, TN
Choiowice 1985, K 7 Krak 136, Mosz Kul 2/489, bo to ciężki grzech Sprzeciwiać Się Woli Boga Wisła 1890/109,
Wisła 1891/628, K 42 Maz 402, K 46 Ka-S 462, Pel Dem 45, ZWAK 1878/125, Lud
1907/88, Lud 1908/46. Obawiano się kar za gaszenie O.P.: bo by piorun samych gaszących
zabił ZWAK 1890/189; to miało porazić człowieka TN Motycz 1985; przez bronienie jeszcze
więcej zabudowań zapalić się może K 46 Ka-s 462, podob. K 34 Chel 159; O.P. gaszony
przeciwia sie Etn! 1989 Bi!g 124. Uważano, że ugasić go nikt nie jest w stanie Wit Baj
292
OGIEŃ NIEBIESKI eksplikacja
OGIEŃ NIEBIESKI dokumentacja
293
152, podob. K 46 Ka-S 462, K 17 Lub 78, K 48 Ta-Rz 262, Pel Dem 45; Wg pieśni piędzć]
UŚtlic
jadący po grudzie, prędzej się piwo w chłodnym sklepie skwasi, mz piorunowy ogień kto ugasi K 10
Poz 383, podob. TN Krasiczyn 1985. Równolegle utrzymuje się wiara, że jest to możliwe, jeśli d o
g a s z e n i a z a s t o s o w a ć : (a) m 1 e k o: ZWAK 1878/125, ZWAK
1887/217: k o z i e K 15 Poz 181, K 42 Maz 402, K 17 Lub 78, K 48 Ta-Rz 262, ZWAK
1881/139,
ZWAK 1892/253; ale „potrzeba przytem, aby na początku pożaru ktoś rozebrany do naga obiegł trzy
razy palący się budynek" K 34 Chel 255; w ok. Nowego Targu gasi się „mlekiem kozy zupełnie białej,
któraby ani włoska ciemnego na sobie nie miała" Wisła
1893/115; O W C Z e Lud 1897/143; k W a Ś n e/(zsiadłe)'Kul Wiel 3/521, Lud 1905/214, Etn] 1989
Bilg 124, Czap Mat 119, K 52 Br-Pol 31; S ł od k i e Baz Tatr 145; (b) kozi I Ój ZWAK 1892/253
Wieliczka.
Wierzenie to - jak można sądzić - ma swe podłoże w starosłowiańskim micie o walce Peruna z
Wołosem. Atrybutem Peruna był piorun, atrybutami Wołosa (boga bydlęcego) - mleko, sierść i nawóz
bydlęcy, którym np. na Rusi przypisywano zdolność
poskramiania O.P. Usp Rus 172, Afan Poet 1/538, 667-668, 687, 716, 2/560.
Nadto moc ugaszenia O.P. mają: (a) o s o b y ś w i ę t e , np. Maria Panna w Obrazie
Piękoszowskim K 21 Rad 236 oraz o b r a z y i f i g u r y ś w i ę t y c h , ->pożar; (b)
p r z e d m i o t y p o ś w i ę ć on e jak: sól, woda, chleb, zioła, ->pożar; (c) d r u g i p i o r u n , gdy
w to samo miejsce uderzy Pel Dem 45, wierzy się bowiem, że piorun bywa ognisty i wodny, pierwszy
zapala, drugi gasi ogień ZWAK 1887/3 pow. olkuski, podob. uważano, że piorun zapala, a grom gasi
ZWAK 1878/125 ziemia Dobrzyńska, -►piorun, -►kamień piorunowy.
Zabiegiem stosowanym w przypadku pożaru od pioruna było wyprowadzanie ognia w pożądaną
przez siebie stronę za pomocą: (a) przedmiotów poświęconych, np. o b r a z u Św. A g a t y i
ś w i ę c o n e g o c h l e b a , ->pożar; (b) przedmiotów mających związek z drogą: ustawiają wozy w
kierunku, w który ma iść ogień Pel Dem 63.
Przed O.P. c h r o n i ą : Bóg, Jezus, N.M. Panna i święci (szczególnie św. Florian, św. A g a t a ) ,
-►pożar. W celu odwrócenia gromów i piorunów wystawiano w oknach zapalone g r o m n i c e K 11
Poz 143, palono ś w i ę c o n e z i o ł a K 11 Poz 147,148, -►dym, -►piorun.
BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 1/538, 667-668, 687, 716, 2/516, 560; De Vries Dic 466; Kop SSym 269;
Usp Rus 71, 116, 124, 131, 172-173, 228.
-►OGIEŃ, PIORUN, POŻAR.
Joanna Szadura
OGIEŃ NIEBIESKI
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy i pochodzenie. Kompleks i kolekcje. Własności Przyczyna.
Dokumentacja: Pieśni dziadowskie. Legendy. Relacje potoczne i zapisy wierzeń. Bibliografia.
W kulturze ludowej ogień niebieski jest praogniem, pierwszym z ogni zaświatowych (-»ogień
piekielny, -»ogień czyśćcowy), pozostaje w ścisłym związku ze swym
odpowiednikiem -►ogniem ziemskim, -►słońcem, -łpiorunem, ->błyskawicą, deszczem ognistym,
slupem ognistym, oraz ->kometą.
W ludowych wyobrażeniach Bóg reprezentuje ogień niebieski, jest jego uosobieniem Tom Kos no,
jednocześnie utożsamiano go ze światłością, którą wypełnione jest niebo, -►światło.
=
x
Nazwy ogień niebieski i ogień z nieba 7 uwydatnają pochodzenie i mają charakter
wartościujący. Synonim świat/ość wskazuje na metafizyczny charakter O., który nie paląc świeci 5,
inny charakter ma określenie świat/o niebieskie, od którego pali się -łsłońce.
O.N. „spada" na ziemię w postaci pioruna (nazywanego też ogniem niebieskim) SFr s 1/577,
błyskawicy o, deszczu ognistego 1, słupa ognistego 2, 3, komety TN Krasiczyn 1985. O.N. jest wtedy
zapowiedzią bądź n a r z ę d z i e m kary, por. proroctwa o zniszczeniu -►świata przez ogień 8,
ognistą planetę K 26 Maz 356, deszcz ognisty 1, por. obraz z Apokalipsy św. Jana Ap 20, 7-10. W
legendzie O.N. podtrzymuje, a nie niszczy życie 3.
O.N. zesłanego na grzeszników nikt nie jest w stanie ugasić, -►ogień piorunowy. Wierzy się, że
O.N. (= piorun) zabija/ściga zło, które uosabia szatan/czarownica/grzesznik 4, 7, dlatego śmierć lub
pożar od pioruna uważano za karę bożą.
+ W obrazie Sądu Ostatecznego deszcz ognisty współwystępuje z -+piorunami, -►pożarami,
topieniem obłoków, równaniem dolin i zbijaniem się gór 1. Jako zapowiedź kary bożej na ziemię spada
slup ognisty, któremu towarzyszy gwiazda z ogonem, krwawy zachód słońca, jęk ziemi 2.
O O.N. jest ś w i ę t y i w i e c z n y K 7 Krak 28; pali 1, 8, ale nie zawsze spala 3,
K 7 Krak 28.
0 Od O.N. pall się ->s!ońce, świecą ->księżyc i -(-gwiazdy. Samo słońce traktowano
jako ogień płonący na niebie Mosz Kul 2/440, stąd nazywano je ogniem, ogniskiem K 34
Chel 254, Lud 1896/326, kulą ognistą Etnl 1989 Bilg 100, kręgiem ognistym Kul Wiel 3/508,
-►słońce.
DOKUMENTACJA
PIEŚNI DZIADOWSKIE
1 - Ognisty deszcz spadnie na ziemię w dniu Sądu Ostatecznego.
Wtenczas przed skończeniem [świata] wielka ufność będzie, jak iz nieba - wognistyj deszcz na cały
świat pójdzie. Wtenczas z nieba i pierony będą bardzo bili, i mniasteczka i klasztorze będą si palili. ...
oblaki będą si topili. Wtenczas góra i z górami będzie sie zbijała, a dolina z dolinami będzie sie
równała. K 30 Pok 285, war.: K 50 Sa-Kr 341.
LEGENDY
2 - Słup ognisty na niebie [= zapowiedź kary Bożej].
Straszno było wtedy [za rządów młodego Sicińskiego] na świecie, na niebie pokazała się gwiazda z
długim ogonem i jakieś slupy ogniste, słońce zachodziło krwawo, ziemia jęczała głucho. ... Pan Bóg
zaczął karać ludzi za ich grzechy. Hajd Nie 242.
3 - Snop zboża w postaci słupa ognistego spada na ziemię w czasie wielkiego
głodu.
Wtem słup ognisty w kształcie wielkiego snopa ukazał się na sklepieniu niebios i tak pędził z
hukiem ku ziemi, ... Wreszcie huk się ponowił - wielki snop rozprysł się w milijonowe
294
OGIEŃ CZYŚĆCOWY eksplikacja
OGIEŃ CZYŚĆCÓW V dokumentacja
295
snopki, co jak gwiazdy spadające leciały ku ziemi i nie tylko nie uszkodziły nikogo, ale owszem, lud
zgłodniały pokryły cały pełnymi swymi kłosami. Za chwilę znikły ciemności, promienie słoneczne
oświeciły miasto, a lud zdumiony z radością wykrzykiwał „ Chleb z nieba! Chleb z nieba! Chleb!" K 46
Ka-S 498.
RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZEŃ
4 - Cioty ginęły zwykle przez wodę lub ogień naniccony przez ludzi. Ale ginąć mogły i od
niebieskiego ognia. K 15 Poz 90.
5 - No ogień niebieski, to znowuż te różne objawienia były, co ludzie nieraz i w snach widzo to
raczej to w ogniu, w światłości. TN Motycz 1985.
6 - Ogień niebieski to według tego tutaj były uznawane błyskawice. Starzy ludzie mówili, że
błyskawica to już otwiera się niebo. TN Cholowice 1985,
7 - Potem znowu zepsuło się pokolenie ludzkie, różne też insze bywały ukarania Boże i nawet ooieri
z nieba złatował na grzeszników. K 7 Krak U.
8-7 teraz tak przywiadujo, że ogniem ta ziemia zniszczona będzie. Tylko "ogniem. Przyjdzie
czas na wszystko. Czap Mat 115.
BIBLIOGRAFIA: Kop SMit 778; Tom Drz 29, 58; Tom Kos 110-112.
-^BŁYSKAWICA. DESZCZ, GWIAZDY, KSIĘŻYC, KOMETA, NIEBO, OGIEŃ, OGIEŃ
CZYŚĆCOWY, OGIEŃ PIEKIELNY, OGIEŃ PIORUNOWY, PIORUN, SŁOŃCE
Joanna Szadura
OGIEŃ CZYŚĆCOWY
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy i lokalizacja. Pochodzenie. Opozycje. Działania. Własności.
Dokumentacja: Pieśni wielkopostne. Pieśni pogrzebowe. Pieśni dziadowskie. Bibliografia.
W kulturze c h r z e ś c i j a ń s k i e j ogień czyśćcowy to jeden z ogni zaświatowych (-►ogień
niebieski, -rogień piekielny), narzędzie pokuty, przejściowej kary i oczyszczenia.
■ A Nazwy ogień czyśćcowy i, 3, ogień w czyśćcu 2 uwydatniają miejsce jego lokalizacji, a tym
samym funkcję, którą jest oczyszczanie z grzechów dusz przebywających w czyśćcu na pokucie K 3
Kuj 177.
X Według wierzeń krakowskich O.C. rozpalany jest od promieni słonecznych K 7 Krak 23 (por.
wyobrażenie czyśćca jako pustyni pełnej spiekoty Wisła 1901/485, obszernego pola, budynku, w
którym każda dusza ma swoją celę K 7 Krak 23, por K 7 Krak 39); spalenie starych mioteł miałoby
wzmagać O.C. i sprawiać, że dusze w czyścu pozostające więcej cierpieć będą K 7 Krak 91.
«■* O.C. pozostaje w opozycji do -rognia ziemskiego, bo nie spala K 7 Krak 23, 39, do -+ognia
piekielnego, wiecznego, bo trwa tylko określony czas 1-5, oraz do -vognia niebieskiego, który jest
święty i wieczny.
O ■ Opisuje się go jako s t r a s z n y , w i e l k i LL 1978/4-6/177, g o r e j ą c y Ah, s u r o w y
5, bardzo o s t r y 4b. O. ten zewsząd p i e c z e 2, pali 4b przebywające w nim dusze 2. Istotną cechą
jest to, że n i e s p a l a : Słońce tam pali [w czyśćcu]
kieby ogień rażący, lecz nic w mm me spłonie K 7 Krak 23, 39, podob. a mc się od niego nie spali, ...
chociaż gorzeje K 1 Krak 23, podob. i< 8 Krak 126.
Według wierzeń z Krakowskiego każda dusza wysiaduje w czyśćcu na popiele rozpalonym i coraz
zimniejszym, gdy z grzechów się o c z y s z c z a , diabli wymierzają karę, a aniołowie zapisują, ile kto
w O.C. wybył 1 co wytrzymał K 7 Krak 23.
Powsz. wierzy się w skuteczność próśb patronów i aniołów stróżów K 7 Krak 23 oraz modlitw o
wybawienie dusz z O.C. 2-4. Powszechnym dniem modlitwy za dusze przebywające w O.C. jest Dzień
Zaduszny K 7 Krak 23. W pieśniach pogrzebowych (określanych też jako pieśni do ognia czyśćcowego
TN Krasiczyn 1985) prosi się Jezusa 1, 4 o wybawienie z O.C; także św. Wawrzyńca 5. W lamencie
żałobnym Matka Boska podaje grzesznym duszom różaniec w środę i sobotę, by wydostać je z O.C. K
7 Krak 23.
W Krakowskiem zapisano wierzenie, że jeżeli dziecko trzymane do chrztu przeżyje chrzestnych
rodziców, modli się za ich dusze, jeżeli umrze, przechodzi za nich jeden raz upały czyśćcowe K 7 Krak
21.
DOKUMENTACJA
PIEŚNI WIELKOPOSTNE
1 - Krzyż okrutny dźwigający, po trzykroć upadający, o Jezu! Przez ten ciężar krzyża
Twego, wezwól z ognia czyśćcowego, o Jezu! TN Lu beze 1978.
PIEŚNI POGRZEBOWE
2 - Słuchaj, żyjący człowiecze, co za "ogiń w czyjścu piecze przybywający, ... Oj, cierpi matka, jak
sie tam pali, ... na syny, córki z płaczym sie żali, ... Bracie i siostro w jednyj wnętrzności, ... kiedy jest
afekt wspólny w miłości, ... podaj rynkę miłosierno, ... ugaś gorączkę niezmierno aby z litości, ... Ad
Pies 103 [Grodzisko Dolne woj. rzeszowskie].
3 - Krwawy to glos, smutna nuta jego, któren unika [wynika] z ognia czyścowego. Tak dusze w
czyścu smutnie narzekają, które zostają. A podajcież nam szczodrobliwą rękę, wybawiajcie nas z tej
okrutnej męki. Co wy nam dzisiaj, my wam zaraz potem, nie odkupi się śreblem ani zlotem. K 49 Sa-Kr
546.
4 - Więzień prosi Jezusa o wybawienie z ognia czyśćcowego.
a. Więzień w cyjśćcu zatrzymany prosi na Jezusa rany: ratuj z ognia moje duse, bo
jo barzo cirpić muse, o Jezu! TN Rudzienko 1953.
b. Ogień w czyścu bardzo ostry, otoczył mnie płomień bystry, i zesząd mnie ogień
pali, nikt się nade mną me użali. ... Córki, syny nie ratują, bracia, siostry też nie dbają,
przyjaciele, inni krewni, nikt o duszy mej nie wspomni, o, Jezu! Mają z pisma ogłoszenie,
jak w czyścu pałą płomienie, tam za moment grzechu płonąc, we łzach gorzkich długo tonąc,
o, Jezu! Dekret Boski nic przeminie, co mnie dziś, tak wam się stanie, uważaj każdy żyjący,
na ogień w czyścu gorejący, o, Jezu! Przez Twą, Jezu, srogą mękę, podaj w czyścu duszom
rękę, wyciągnij je zranionemu, z czyśca rękami swojemi, o, Jezu! Wyprowadź z twej świętej
miłości, do niebieskiej wesołości, niech się cieszę z Tobą, Panem, aż na wieki wieków, Amen,
O, Jezu! Etnl t.9 Szym.
PIEŚNI DZIADOWSKIE
5 - [Do św. Wawrzyńca] Wszakżeś Patronem nie tylko żyjących, ale też i dusz w czyścu
zostających. Dodaj ratunku duszom tym czyścowym w ogniu surowym. K 22 Łęcz 177.
BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 187, 192; D e l u m e a u Jean, Grzech i strach. Poczucie
winy w kulturze Zachodu X1!1-XVII1 w., Warszawa 1994; For Sym 74; Wort Hoff 2/1294-1299.
-+OGIEŃ, OGIEŃ NIEBIESKI, OGIEŃ PIEKIELNY.
Maria Kozioł, Joanna Szadura
OGIEŃ PIEKIELNY eksplikacja
OGIEŃ PIEKIELNY
Wstęp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Opozycje. Lokalizacja. Wygląd. Własności. Działania. Obiekt. Ogień
jako narzędzie męki.
Dokumentacja: Przysłowia. Zamówienia. Modlitewki. Widowiska bożonarodzeniowe. Pieśni pogrzebowe.
Pieśni miłosne. Pieśni dziadowskie. Ballady. Baśnie. Relacje potoczne. Bibliografia.
W c h r z e ś c i j a ń s k i c h wyobrażeniach piekła ogień jest jego nieodłącznym atrybutem i
narzędziem wiecznej męki. Tak jak inne ognie zaświatowe (->ogień czyśćcowy, -+ogień niebieski)
posiada specjalne własności; jego dysponentem jest diabeł. Wyobrażenie morza ognia, które ma
pochłonąć wszystko, służy też określeniu piekła jako miejsca kary wiecznej i gehenny Duf SNT 270,
407, 449, 474.
W s ł o w i a ń s k i e j mitologii chrześcijańskiemu piekłu odpowiadał ad (z grec. ha-ides 'świat
podziemny'). Wejście do niego wyobrażano sobie jako paszczęki węża/smoka/robaka dyszącego
ogniem Mif Tok 2/266; świat w którym dusze odbywały karę wyobrażano sobie również jako ogniste
jezioro; obydwa te obrazy łączą się. Pogłos tych wierzeń obserwuje się w polskiej kulturze
l u d o w e j .
=
Ogień piekielny, ogień piekła 12, także w l.mn. ognie piekielne PSL 1956/3/135 Beskidy,
nazywany inaczej ogniem czartowskim PSL 1956/3/136, ogniem diabelskim Baz Tatr 95, ogniem
wiecznym 13, 17, ogniem wieczystym 19; metaf. piekielne tonie 16.
+ Razem z s i a r k ą , s m o ł ą , o s t r y m i p r z e d m i o t a m i (brzytwy, noże)
jest narzędziem męki 6, TN Motycz 1985, podob. TN Jacnia 1965, Czap Mat 125, Sim GŚląsk 30, ZWAK
1890/224.
** O.P. wchodzi w podstawowe opozycje piekło : niebo; kara : nagroda 6, 9, 14: w niebie dusze
kwiatki zbierajo i śpiewajo, a w piekle poprzywiązywane są do słupków ognistych MAAE 1908/124.
O.P., który nie spala i nie daje światła 19, pozostaje w opozycji do -+ognia niebieskiego, który
jaśnieje.
A Wierzy się, że O.P. znajduje się w piekle 1, 17, które jest gdzieś pod ziemią K 7 Krak 38, Wisła
1904/79 (-+podziemie) lub gdzieś na ziemi LL 1975/1/51. O.P. zgodnie z przekonaniami ludowymi
można zobaczyć przez szpary w drodze Bąk śląsk 20. Na Kaszubach wierzono, że widać go w miejscu,
gdzie morze się pali 15. Na Podhalu wierzono, że gdzieś (od strony słowackiej) było wejście do piekła,
celuść okropna i ś niej śmierdziało okrutnie, i ogień diabelski buchał Baz Tatr 95.
W piekle O.P. pali się pod kotłami, w których gotują/smażą się dusze K 8 Krak 127, Wisła
1899/216; pod tyglami z węglami (= duszami) K 42 Maz 479; w piecu ognistym 11,
K 14 Poz 207; pod łożem Madejowym Sim GŚląsk 30, TN Jacnia 1965, Wisła 1889/113.
® Piekło wyobrażano sobie jako miejsce wypełnione ogniem, np. jako ogniste jezioro Czap Mat
125, a granicę między piekłem a czyśćcem jako ognistą rzekę polną wody jak sadze czarne, które
płoną ognisto w różnych kolorach K 8 Krak 126, podob K 7
Krak 23.
OOIEN PIEKIELNY dokumentacja 297
O Jest W i e c z n y 2, 9, 13, 17, K 10 Poz 79, Wisła 1904/79, Wisła 1899/73,
216, ZWAK
1889/62; wieczysty 19; siarczysty TN Motycz 1985, pioruński LL 1975/2/48; g ł ę b o c z e ń k i 3; w
ludowych wyobrażeniach piekło mogło mieć kilka poziomów por. 16; też dno beze dna Śmie! Opol 61,
piekielna toń I6a.
■ Wierzy się, że O.P. pali, p i e c z e , g o r e j e , g ó r z e powsz. Nie spala tylko p a r z y 18; u
gar a i; p a l i , a nie żywi K 3 Kuj 286; b u c h a 15, Baz Tatr 95; szumi Kul wiel 3/513; nie daje
ś w i a t ł a Wisła 1904/79.
♦ W ludowych wyobrażeniach szafarzem O.P. jest d i a b e ł . Także św. Piotr może
cisnąć grzeszną duszę w ogień 3, por 4. Wedle pieśni z widowisk bożonarodzeniowych
gasi go krew z ran Jezusa, krwawe Izy Jezusa 5.
W baśniach O. I', p o d t r z y m u j e chłopiec/sierota będący na służbie u diabła K 8 Krak 127. W
Chełmskiem zapisano wierzenie, że gwiazdy spadające to głownie porwane z nieba przez szatana na
podsycenie O.P. K 34 cheł 255.
♦ O.P. jest n a r z ę d z i e m mę k i dusz przebywających w piekle PSL 1956/3/135:
złej macochy 14, złych dzieci 3, 4, mordercy ojca 13, bogacza 12 i innych grzeszników
7, którzy wieki w ogniu piekielnym gorzeć będą MAAE 1908/123. Próby wydostania się
z O.P. są nieudane 16. Grzesznicy smażą się w O.P. Udz Krak 95, PSL 1956/3/136, Wisła
1899/73, TN Motycz 1985, Pig Wyb 20; warzą się K 8 Krak 127; pieką 14, TN Motycz 1985; palą
się LL 1975/1/51. Poprzywiązywani są w piekle do słupków ognistych za tę część ciała,
którą najwięcej grzeszyły MAAE 1908/124.
W przekleństwach wysyła się w O.P. diabla ZWAK 1889/62, ludzi: ażeby cie ogień piekielny
pochłonął TN Motycz 1985; żeby cię wieczny ogień nie ominął TN Krasiczyn 1985; ducha: Bodajś w
ogniste piekła przepadło! K 14 Poz 379. W zamówieniu płaczkę 'płacz u dziecka' wysyła się w ogień
wieczny 2. W modlitwach: zachowaj nas Parne od ognia piekielnego TN Krasiczyn 1985; prosi się o
wstawienniectwo Matkę Boską 11, w liście niebieskim: Zęby się moja Matka nie modliła, I nie
upraszała za wami, Wszyscy byście marnie pogmęłi 1 w piekielny ogień się dostali Kot Zn 459.
DOKUMENTACJA
PRZYSŁOWIA
1 - Jest ci wprawdzie ogień w piekle, ale nic tak tez bardzo ugara [tj. 'pali, piecze'] jak
mówią. NKPP piekło 9.
ZAMÓWIENIA
2 - [Zamówienie płaczki u dziecka:] Idź, czorcie! Idź w ogień wieczny Z tego niewinnego
ciała! Idź za lasy, Za góry, Na bagna, Na rozstajne drogi! Nie wracaj tu nigdy, Połom sobie
nogi! LL 1973/3/53.
MODLITEWKI
3 - Pawlcpiotrze, weź te klucze, Idź do raju, otwórz dusze. Tę jedną weź pod boczeńki I ciś w ogień
głęboczeńki! Kot Zn 477.
4 - Ino jedna [duszyczka] nie rada była, Co ojca i matkę bita. - „Jcscern ci go nie bijała,
Dopierom Sie powierzała"'. - „Gorse, duso, pomierzenie. Nieśli ojca i matkę uderzenie. Idze duso po
ogniu, Po cierniu - Po kolącym!" Święt Nadr 255.
296