Bartminski Jerzy. Slownik stereotypow / Бартмінський Єжі. Словник народних стереотипів і символів
Подождите немного. Документ загружается.
138 SŁOŃCE - dokumentacja
SŁOŃCE dokumentacja
139
78 - Słońce siada, rosa pada.
Słońce siada, rosa pada, po drobnej leszczynie, kochajże mnie, mój Jasui[ku], szczerze, [nie zdradliwie]. K 41
Maz 192; war.: ... a nie zdradzaj, kochaj dworzaninie. K 22 Lccz lor,; ... po białej drzewinie ... ZWAK 1886/291,
podob. MAAB 1908/170.
79 — / spojrzał ci po słoneczku, ujrzał pannę w okicneczku. Ach, mój Boże, dajźe mi ją,
tę dziewczynę, tę jedyną. K 40 MazP 320; Oj spor-zioł na słonecko, da spor-ziol i na niebo ...
K 25 Maz 187.
80 A - Miesiąc świeci, słońce grzeje, do dziewczyny/kochania serce mdleje.
Miesiąc świeci, słońce grzeje, do dziewczyny serce mdleje. K 39 Pom 117, K 48 Ta liz 162;
war.: ... do kochania ... K 39 Pom 117, K 26 Maz 232, K 41 Maz 78, Pies Śl 1/490, ZWAK 1882/114; ... do kochania
serce śnieje. Stef WarmPś 3/28; Słońce świeci a nie grzeje, Do kochania serce mdleje. Rog Śląsk 152; Słońce świeci
a nie grzeje, serce mi od żalu mgleje. K 12 Poz 105; Słońce świeci a nie grzeje, moje serce roztopnieje. K 40 MazP
241; Księżyc świeci, ...do kochania serce mdleje. Piat Krak 190; Świeci miesiąc, ... do kochania ... K 39 Pom 448,
por. Biel Kasz nr 325C, D; Słonko świeci, wiater wieje, do kochania ... Biel Kasz nr 377B.
80 B - Słoneczko mi zaszło, miesiącka nie widać, Wyszyłam chusteczkę, nie mam komu jej dać. Pies Śl 2/657,
war.: Pies Śl 1/484, podob. Pies Śl 1/425, Stoin Żyw 220.
81 - W lecie słońce gorące/jarzące/rażące, dziewczyna pasie wołki/byśki/gęsi na łące.
a. A w lecie w lecie słońce gorące, pasła dziewczyna wołki na łące [powtarzający się
incipit pieśni miłosnej, który zapowiada sytuację spotkania]. K 6 Krak 106, war: K 16 Lub 258,
K 6 Krak 107, K 44 Gór 146, K 45 Gór 231, Święt Nadr 165; Oj lalo lalo ... pasterka ... K 25 Maz 11;
Ej lecie, lecie ... K 26 Maz 215; A słońce słońce bardzo ... K 18 Kieł 132; Oj lecie lecie ... K 21
Rad 4; Oj słońce słońce słońce ... K 2 San 135; ... Ło śwantam Jonie ... pasła Karlinka bylki na
łonce. Stef WarmPś 1/174-175; ... byśki ... K 41 Maz 49, K 40 MazP 564; ... Oj lato lato gorące, ...
gąski ... K 12 Poz 176; Świeci, świeci ..., pasta Kasia gęsi ... K 12 Poz 176, TN Karczmiska 1980.
b. W niedzielę rano słońce jarzące ... Kot Zn 297, war.: ZWAK 1891/148; Ach! sionce,
słońce, słońce rażące ... ZWAK 1886/258.
82 - Poczekaj, Jasiu, w gęstej krzewinie, jaż nas gorące słońce ominie. K 12 Poz 199; war.: Siądźmy sobie
Stasiu przy tej dolinie, niechaj ... K 26 Maz 261; Siądźmyż Józieńku ...niech ... K 27 Maz 303; Usiądziem Józiu ...
niech ... K 28 Maz 269, war.: K 16 Lub 284, Chód Śp 193.
83 - A moja Marysia w nocy przyjechała, bala się słonecka, by nie ogorzała. Bała sie słonecka, bała się
chmurecki, by jej nie omokly na głowie wstązecki. K 18 Kieł 120, war ZWAK 1886/125.
84 - Zblod mi wionek, zblod mi, jo sobie tyz zbladła, wionek
u
od słonecka, jo "od k"ocha-necka. Sad Podh 143,
podob. K 16 Lub 213.
85 - Dzisioj słonce zojdzie, jutro rano wejdzie: Już ci moja matuchna do mnie nie przydzie. Stef WarmPś 1/82,
war.: LL 1959/3-4/73.
86 - Bóg dał ci, dał zdrowie, żebyś moją była, słonko ci to powie, ześ ty moja miła. K 44 Gór 236.
87 - Kiedy będzie słońce i pogoda, przyjdź Jasiu do mego ogroda.
Kiej będzie słońce, pogoda, Pójdzie, Jasiu, do mego ogroda. Rog Śląsk 168, war.: K 16 Lub 259, Konop Krak
127, Pies Śl 1/227; A jak ..., przyjdź ... TN Gielczew 1978; O jeno będzie słońce i pogoda, przyjdziesz Jasiu do mnie
do ... K 12 Poz 4.
88 - Przez zielony dąb przeleciał gołąb. Usiadł na ganeczku na złotym słoneczku, roztoczył ogon. Kot Rzesz
264, war.: Stoin Żyw 133.
89 - W komórecce wysoce tam się słońce migoce, tam Marysia siadała, zloty warkoc cesała. K 20 Rad 213.
90 — Czy cię [dziewczyno] słońce pali/piecze, czy się wiatru/ deszczu boisz?
Czego ty dziewczyno pod jaworem stoisz? Czy cię słońce piecze, czy się deszczu boisz?
Oles Lub 11; war.: Dlaczego ... pali ... wiatru ... K 48 Ta-Rz 150; Oj cemuz ..., oj cy cię słońce pali, da cy się
wiatru bois. K 2 San 216, TN Rogatka 1978.
91 - Ciesyło mie słonko, ciesyła mie ziemia, ale mie dziewcina zawiedła do cienia. Sad
Podh 147.
92 Stary tak jak kłoda, a zimny jak woda. młody jak piórecko, grzeje jak słonecko. K 27
Maz 318, podob Rog Śląsk 190, ZWAK 1R85/264.
93 Słońce, nie dogrzeje złożonego w grobie.
a. A gdy mie już złożą w tym głębokim grobie, deszcz mie nie doleje, słońce nie
dogrzeje w tym głębokim dole. Stoin Żyw 233, podob Stoin Żyw 323-324, PieS Śl 1/359, podob.
motyw w opow. K 51 Sa-Kr 198.
b. Schowali ją pod ziemię, słońce jej nie przygrzeje. K 28 Maz 295.
94 Ach widzisz, kochanie, to słońce na niebie, tak mi jest niemiłe, me życie bez ciebie.
K 12 Maz 1.19. war : K 13 Poz 175, Rog Śląsk 127, Pies Śl 1/381.
95 A Gdzie słońce, tain kochanie.
W której stronic słonie, tam kochanie moje. TN Gielczew 1977, war.: TN Łubcze 1983, podob. Pies Śl 1/318; W
tej stronie gdzie słonic, tam sporzieć muszę, o nic nie dbam kiedy ja mam, co kocham nad duszę. K 2 San 234.
95 D Miła ta strona, gdzie słońce, milsza ta, gdzie Jasieńko/luba.
Mila mi ta strona, dzic sloneńko schodzi, jeszcze mie ta milsza, dzie Jasieńko chodzi. Mila mie ta strona, dzic
stoneńko siada, jeszcze mie ta milsza, dzie Jasieńko gada. TN Zawałów 1966; Mila mi ta strona, w której słońce
wschodzi, jeszcze mi ta milsza gdzie ma luba chodzi. K 6
Krak 418.
95 C W tej stronic gdzie słonie kryje jasność swoją, tam kochankę zostawiłem, tam
i miłość moją. K 2 San 234.
96 - Dziewczyna żałuje, że nie chodziła za słoneczka do dom.
Ach Boże, mój Boże, na mój głupi rozum, Iżech nie chodziła za słoneczka do dom. Jenoch jo chodziła po
miesiączku w nocy, Ej, odwodzilić mnie smolarscy parobcy. Pies Śl 2/657, podob. Piel Śl 1/483, 501 i 535, Pies Śl
2/656.
97 - Jak ty pójdziesz do ołtarza, Zgaśnie tobie twoja zarza; Zgaśnie zarza i słoneczko,
Płakać będziesz, kochaneczko. Rog Śląsk 92, podob. Pies Śl 1/425, 447, Pies Śl 2/671.
98 - Co dzień słońce świeci, co noc miesiąc wschodzi, a mej szczęśliwości chwila nie
nadchodzi. K 6 Krak 427, war.: Piat Krak 325.
99 - Zeszedł księżyc, przyszła chwila, Słońce zza gór wyszło. Nic opuszczę cię, dziewczyno,
Choćbyś zginąć przyszło. Kot Rzesz 333; war : Księżyc zeszedł, wysła chmura, ... Kot Rzesz 373;
... zeszła chwila, ... Kot Rzesz 372.
100 - Tak jak jest słońce, miesiąc, gwiazdy - tak jest miłość chłopca i dziew
czyny.
a. Jasne gwiazdy, jasny miesiąc, najjaśniejsze słońce, - pójdęć ja z tobą Walusia,
choć na świata końce. K 22 Lecz 64.
b. Chybaby nic uy"o słońca i miesiąca, Żebym se nie wybra
u
dziewcyny z tysiąca.
ZWAK 1891/77, 105 Ropczyckie; war.: Musiałoby nie być na świecie ... K 6 Krak 388-389, Piat Krak
14, Kot Rzesz 473, Pies Śl 1/127.
PIEŚNI HISTORYCZNE
101 - Słońce świeci bołiaterowi dłużej trzy godziny z woli Najświętszej
Panienki.
O, Najświętsza Panienko, jakże mam wojować, Kiedy już słońce zachodzi, późno się szykować. A mówiłam ja do
ciebie, że z mojej przyczyny Będzie ci słońce świeciło dłużej trzy godziny. Świr Pies 133, liczne war.: Krzyż Kuj 1/188,
TN Sąsiadka 1966, TN Kol. Stara Wieś 1976, TN Konopnica 1979, TN Bochotnica 1988, TN Rachanie 1978, Stoin
Żyw 15, LL 1962/4-6/94, Kot Zn 446, Nyr Kar 62. Wersje prozą: Czap Mat 66, Cisz Krak 15, Red. Jelna 1984, Hajd
Nie 208, z: Wisła 1887/145 z Krakowskiego, TN Gorajec 1984 [o Piłsudskim i Moskalach, „cudzie nad Wisłą"].
PRZYŚPIEWKI ŻARTODLIWE
102 - Słońce podarkiem bożym, który żywi.
Słonecko, karcemka, dwa podarki Boże, bez tych zyć krakowiak na świecie nie może. Słoneczko go żywi,
karcemka go bawi, niech za to, cię Boże! cłowiek błogosławi. K 5 Krak 167, war Wit Baj 220, LI, 1959/5-6/97.
140 __________________ SŁOŃCE - dokumentacja
SŁOŃCE dokumentacja
141
PIEŚNI ZAWODOWE
103 — Młynarz nie wyłazi na słońce, siedzi w chłodzie.
Nimasz-ci to jak młynarzom, bo na słońce nie wyłażą; tylko siedzą sobie w chłodzie, każą na się robić wodzie. K
13 Poz 125, war,: Kam Pom 30, Stef WarmPś 3/97, K 40 MazP 558; A komóż tak ..., na słoneczko ... jeno leżą sobie
w kłodzie rozkazują ... K 18 Kici 187, LSK inei/61.
104 - Piechota maszeruje i w deszcz i w słoneczną spiekotę.
a. Błoto, deszcz, czy słoneczna spiekota, Zawsze słychać miarowy, równy krok. To
maszeruje szara piechota. Na ustach śpiew, pogodna twarz, wesoły wzrok. Szew Niech -i!), war.:
Szew Niech 317; Słota, ... wszędzie ... ta polska piechota, ... śmiech, rumiana ... TN Rcchta 1978.
b. Czy to deszcz, czy słoneczna spiekota, my do szkoły ciągle musimy iść, maszerując
jako ta piechota, na ustach śmiech, w sercu ból wciąż nieść. TN Kol Galęzów 1978.
105 - Miesiąc - ojcem, słońce - matką, gwiazdy - braćmi, zorze siostrami
żołnierza.
Jak na niebie miesiąc jasny wzejdzie, żołnierzowi rodnym ojcem będzie ... Jak na niebie jasne słońce wzejdzie,
żołnierzowi rodna matka będzie ... Jak na niebie jasne gwiazdy wzejdą, żołnierzowi rodni bracia będą ... Jak na
niebie jasne żarzy wzejdą, żołnierzowi rodne siostry będą. K 18 Kieł 182.
PIEŚNI MARYJNE
106 — Maryja ozdobiona słońcem, księżycem, gwiazdami.
[O Matce Boskiej] Z dwunostu gżozdów Koruna na gloże, Łodżano też w słońce, Kszćnzyc pod nogamy. Stef
WarmPś 89.
107 - Góry Syońskie, domie wiecznej chwały, gminy Aniołów, czyliście widziały, jak nowa gwiazda biegła,
gdzie baranek, z którego słońce bierze swój zaranek. K 33 Che! 114.
108 A - Służą Tobie [Maryi] Aniołowie, Świecia t Apostołowie; dziwują się Twej ślicz-ności, Twej urodzie,
spaniałości. Samo się słońce dziwuje, swej jasności ustępuje, boś Ty Panną nad pannami, klejnot nieoszacowany. K
10 Poz 217.
108 B - O Maryja, Matko Boża, niech Ci świeci w maju zorza, Słońce, miesioc, wszystkie
gwiazdy, Niech zobaczy cłowiek każdy. LL 1957/2/20.
PIEŚNI DZIADOWSKIE
109 - Gdy z Antychrystem człek się zbrata, Nastąpi wkrótce koniec świata - ... Z nieba deszcz krwawy padać
będzie, Ciemności wnet zalegną wszędzie: Pogasną gwiazdy, słońce zgaśnie. Nyr Kar 354.
110 - Miesiąc, słońce, gwiazdy, niebo a. płaczą nad niedolą ludzi, b. boleją z Chrystusem.
a. Posłuchajcie, proszę, pilnie, jak niebo plącze usilnie; miesiąc, słońce i z gwiazdami
płacze, lituje nad nami. K 19 Kieł 141; war.: ... pilno, jak plącze niebo usilno. Słońce, miesiąc
... usilnie płaczą nad nami. K 48 Ta-Ftz 209.
b. Wysławiajmy Chrysta Pana, który starł śmierć i szatana, Alleluja, alleluja! Z tym
bolały, słońce, miesiąc, i stworzenia z Stwórcą cierpiąc. K 22 Lecz 30.
111 - Bóg sposobi świat i zdobi go słońcem, księżycem, gwiazdami i planetami.
W tej wieży dał [poganin, Diaskorus, ojciec św. Barbary] wymalować, Bogi swoje wyrysować, Słońce, księżyc z
planetami, Rozmaitymi gwiazdami. Od tych [Św. Barbara] oczy odwróciła, Ku niebu okiem patrzyła, Jako ten świat
oświecają, Jasnością swą napełniają. Myśli, kto ten świat sposobił, I gwiazdami przyozdobi, Kto nim rządzi i
sprawuje, I kto nad nimi panuje. Nyr Kar 128.
PIEŚNI ZADUSZKOWE
112 - Księżyc, słońce, gwiazdy, woda, obłoki, góry, lasy nie chcą przyjąć
grzesznych dusz.
Dusze wstali, zapłakał i, na slu
]
ńce [w cd.: ... na miesiąc ..., do Matki Boski ...] zawołali: Słuńce, słu
3
ńce p
r
szim
n
i
t i nas, bo Pan Jezus nie chce mjec nas. Biel Kasz nr 35; war.: ... niebo
..., ... słońce. .... .. księżyc ..., ... gwiazdy ..., ... wodę ..., ... obłoki ..., ... góry ..,, ... lasy ...
ZWAK 1R80/S8.
PIEŚNI SIEROCE
113 Na zelon im smętarzeczku będę spala, jak w łóżeczku, mój Boże. Gdze mie słonko
nic dogrzeje, ani wiaterek nie dowjeje, mój Buoże. Miel Kasz nr 171A, war.: tamże.
PIEŚNI ŻARTOBLIWE
114 - Babować słońcu złoto ji gwiazdki niebu kraść, pardon, trza być jidiotą, pardon, trza
z byka spaść, to robi sic jmaczej. TN Szyszki 1978.
DAŚNIE
115 - Siłacz wydobywa słońce, księżyc i gwiazdę razem z trzema pannami
z podziemnego świata.
[„Starzec z mosiężną brodą" więzi w podziemnych pokojach trzy panny, z których jedna ma „na ścianie" słońce,
druga księżyc, trzecia gwiazdę. Siłacz Dydak, który moc zawdzięcza temu, że ssał mleko matki przez 7 lat spuszcza
się jamą w podziemia, zabija starca i wyciąga panny na świat, wydaje je za mąż, oddaje im ich światła.] K 14 Poz
94-99.
DA.1KI
116 - [Mężczyzna wybrał się na poszukiwanie ognia.] Wyszedłszy ón mąż na śnieg, ujrzał
blisko w lesie jakieś ognisko i skierował się ku niemu. Tu ujrzał kolo ognia trzech ludzi (a byli
to: Bóg najwyższy, św. Piotr i św. Paweł) i prosi ich o trochę węgli żarzących. ... a oni pytają:
«A lubicie ta mróz?)) - (tJużcić, jak P. Bóg da - mówi chłop - to trza przyjąć, wszystko to
łaska Boża)). - «A deszcz?)) - nJużcie i to dobre, bo orzeźwia ziemię i czyści ją.)) - {(A wiatr?))
- «//fi, i to sic przyda, bo osusza ziemię i czyści powietrze, i młyny obraca)). - «A słońce?))
- <(//a, sionecko wszystko naju daje, wszystko dojrzewa, ciesy s i ę ) ) . K 42 Maz 492.
117 Wiatr jest najmocniejszy, bo mróz bez wiatru nie umrozi, a słońce nie
spali, kiedy jest wiatr.
Zbiegli się w jedno miejsce w polu, gdzie spotkali dziewkę: mróz, słońce i wiatr. Dziewka powiedziała, ze wiatr
najładniejszy. Mróz się gniewał, i rzekł do dziewki: u ja cię przemrożę)). Wiatr odpowiedział: «nie bój się dzieweczko,
ja ta nie będę)). Słońce powiada: <ija cię spałę)). Wiatr powiada: anie bój się dzieweczko, bo ja tam będę)). Mróz bez
wiatru nie umrozi; słońce nic spali, kiedy jest wiatr. K 19 Kie] 219, por. Krz PBL nr 276, nadto war.: K 42 Maz
416-417, Etnl 1989 Bilg 131, Etnl 1994 Hart 164, zol) też zagadki nr 5.
118 - Słońce mieszkające w niebieskim pałacu jeździ powozem po niebie.
a. Jeden król (są słowa podżylego wieśniaka), miał wojować, a tu naraz - cosik się trefiło (zdarzyło), ze
słońca bez trzy dni nic było. Król zawołał swego najstarszego od wojska i peda mu: „Idźże mi ano, jak kieby poseł ode
mnie do słońca, spytaj się, za co ono nie świeci trzeci dzień?'
1
l
}
oseł królewski wsiadł na orła co duchu (prędko)
poleciał do słońca, ale go nie zastał w doma, ino jego siostrę. Jak przybył poseł, siedziała słoneczkowa siostra sama i
kiej opedzial wszyćko, ona rzekła do niego: „Zaczkaj królewski posłańcze, jak słoneczko przyjdzie, bo jeszcze dzisiak
(dzisiaj) nie śniadał, to ci da odprawę; tylko się schowaj i wleź za piec, a nie wyglądaj, nie patrz mu się w gębę, bo ci
oczy wypali." Wlazł poseł za piec i widział jak ona przygotowała bratu ceber miodu praśnego i kopyść do jedzenia
(zamiast (yifct) położyła. Wkrótce, przyszedł słoneczko i peda do niej: „Hę, siostro! kto tu jest?" - Ona na to:
„pierwej śniadaj bracie." Dopieroż wziął kopyść i na stojączku (stojąc) zjadł słoneczko ceber miodu, co aż nic nic
ostało. Poseł, co mu było duszno na zapiecku, ruszać się począł. Więc słoneczko raz jeszcze pytał się: „Siostro, hę
gadaj, kto tu jest?" Ona mówi: „Słuchaj, braciszku, taką rzecz: przyleciał do ciebie poseł królewski na orle,
dowiedzieć się, czemu już trzeci dzień nie świecisz." Słoneczko odrzekło: „powiedz mu siostro, ze jakem jechał przez
morza, jedna złośliwa carnoksiężnica, przebiła mnie dyjamentową spilką, wpadłem w morze, i dopokądem się nie
wydobył na wierzch z uwziątku przeszkodnicy, nie mogłem świecić." Poczem zaprząglo
142 SŁ O Ń C E - d o kum entacja
SŁ O Ń C E dok u m entacja
143
słon eczko ch m ury do w o zu i pojech ało dalej, a poseł w rócił z tą odpow iedzią na orle do kró la .
K 7 K rak 28.
b. Słońce [= C hrystu s] m a pałac ze zło ta. Słońce m a pałac ze złota, stąd C hrystus w y jeżdża
cod zienn ie , trzy srebrne konie ciągną złoty i dyamento w y p o w óz, objeżd ża nim i po niebiosach
cały św ia t i z góry sp ogląda na ziem ię, n ocą kąpie się z A nioła m i w księ życu. Lud 1898/1 14.
119 - Kró lew na chce szat ze słońca .
[K ró le w nie ojciec n arzuca się z m iłością, ona zaś dla zyskan ia na czasie w ysu w a żądania]
N iech m i ojciec u bran ie, konie, po w óz i w szystko ze słońca spraw i. C zego [k ró lew na] zadnia , to i
od króla otrzym ała. ... D ąb się otw orzył, ona ubrała się w suknię ze słońca, wzięta powóz i konie ze
słońca i pojechała do kościoła ... ZW A K 1878/H9-1S1, zob. war.: Krz PU L nr 5101).
120 A — [C hło p idzie spytać słoneczko , gdzie m u się k u ra niesie.] O n idzie , a slónrcko
w o ła na niego : ((N ie chodź h aw (tu), bo juz nie dońdzies, b o h aw g o rąco, bobyś sir spa lył.
Ale ja w iem po co ty idzies. K ura co no si na kalenicy, tamok md juz dwie kopy jaj, to sc idź
zb ierz.1i ... Cisz K rak 152.
120 B - [S y n rybaka szuka Z łotej D o lin y.] O n sobie po m yśla ł, jak bu ty zo baczył żelazne, ze
to cosik źle w ypadło, więc poszedł do słoneczka, jeżeli ono nie w idziało, gdzie Złota Dolina.
Słoneczk o powiedziało , że nie w ie, kaj Złota D olina. Poszedł do w iatra ... K -1 2 M az 454.
120 C - [Bohater py ta słońce i księżyc, gdzie m oże znaleźć żonę.] K rz P B L nr 400.
121 - [W iatr, m róz i słońce po m agają biednem u chło pu, który p ożycz a kolejno od bogatego
brata: m ąkę, k arto fle i poży w ienie dla dzieci. M ąkę ro zw ie w a m u w iatr, za co w ynagrad za go
jedn a k o b rusikiem - sługusikiem kradzio nym następnie przez bog acza. P o dobny los sp otyka kozę
złoto d ójkę, o trzymaną od m rozu za zm rożenie ka rto fli. O statecznie krzy w dę b ie dneg o
w y równuje słońce, które po uszkodzeniu pożyw ienia obdarow u je bied a ka kijam i, a te b iją
chciw ego b rata, który m usi oddać przyw ła szczone so bie cud o w ne przedm io ty.] E tnI 1994 B art
164-166 .
122 - G łupiec n agan ia kapelu szem sło ń ce d o chałup y .
C h łop postaw ił chału pę. Ani okna, nicego. I macha kapelu szem , i m acha , nagan ia w idok do
cha łu py, słońce. T en gada: C o w y robicie? No, p osta w iłem chałupę i c iem n o , i slu ńcc naganiam.
Tu w ziun mu okna powyrzynal, to i gada tak będzie dopiruś widno. TN Jacnia 1964, podob. TN Rury
Bonifraterskie 1960, EtnI 1994 Bart 167, K 8 Krak 221, Krz PBL nr 1245.
123 - Pro m ień słońca pod a rk iem , za który ojciec bez w iednie zap rzedał córkę. K rz P BL n r
425C .
124 - S łońce/k siężyc/drzewo świadkiem i m ścicielem zb rodni.
Zbrodniarz zab ija podróżn ego, który przed śm iercią zapow iada m ord ercy, że słońce
(księżyc, drzew o etc.) ja ko je dyny świadek zbrod ni k iedyś go pom ści. K rz PBL nr 960, nadto w a r.:
Lom B aj 123-126.
125 - W szyscy św ięci spuszczają się po pro m ieniach sło ń ca n a ziem ię, by po w łaśc iw ych
m iejscach porozm ieszcz ać dusz e pokutu jące, poczy m pow racają do nieb a; B óg u stanaw ia n a
ich p am iątkę św ięto. K rz P B L nr 247 7.
126 - S yn wysłany w świat dow iaduje się od k sięży ca, d laczego sło ńce
w schod zi i zach odzi.
[W dowa w ysyła syna, by dow iedział się o p rzy czynach w schodu i zac hodu słońca. S y n
odnajduje w lesie c hałupę, g dzie m ieszka „pan m iesiączek" z m atką.] M iesiącek ... w zescy: „D yć
na to w schodzi slonecko, coby te ludziska w stajali do roboty, a na to za chodzi, coby m ia rcy li,
kie j lig ać na spocynek ". ZW AK 1892/8 4.
127 - M ala rz, zganiony za o braz słońca , prosi, by ganiący go k ról um aczał p ędze l W
słoń cu. K rz P B L nr 17 12.
128 - P okorna siero ta ch w ali słońce, m iesiąc , m róz, w iatr i deszcz i dostaje nagrodę ;
pyszna córka m acochy - gani i zostaje u karana.
[P asierbica w ygn ana z do m u przez m acochę, przycho dzi do chału pki, w które j są: słońce,
m iesiąc, m róz, wiatr i d eszcz. Z apytana przez nich, który jest na jładniejszy, odpo w iada, ż e
w szyscy są ła dni. N astępnym razem m acocha w ysyła sw oją córkę, która na to sam o pytanie
m ów i:] E h, w sy scy-ście b rzydki m ró z n a zwala siw y, wicher nazw ala św ista k, desc
lórn y,
miesiąc krzyw y i blady i tylko słońce jesce dosyć ładne. K 21 Rad 190, zob. w ar.: K rz PBL nr 480B .
R E L A C JE PO T O C Z NE 1 Z A P ISY W IER Z EŃ
129 K się życ syne m słońca.
A księżyc, śliczny m iesią czek, to syn słońca , które, gdy śpi i o dpoczyw a po ciężkiej
całodziennej pracy, zostawia go nam, aby człowiek nie był napastowanym od strachów nocn ych.
W i s ł a 1890/110.
130 N ie n ależy siać prz y dw óch św iatłach (słońcu i księż ycu): a. zb oża;
b. pszenicy; c. pszenicy i ta tark i; d. ln u.
a. N ic sia n o zboża, gdy na niebie były dw a św iatła: słońc e i księżyc, b o się zboże
„ześllici" (zaśnicci). Wit Baj 154, podob. Lud 1897/141, Or L 1936/150, Szyf Trąd 43, Gaj Rozw 97;
podo b . Jak jest na p rzykła d jesicn io, jest dwa św ia teł m y nazywam y, czyli księżyc i słońce
w d zień , no to sie nic siało pszen icy, ze będzie sic zaśnicać, że nie będ zie dorodna, to już tak,
żeby siać, zeby nic łapało św iatło jedno d rugiego. Etn I 19 89 B ilg 1 11.
b. N ie siać pszenicy kiedy d w a światła są na niebie, to jest słońce i księżyc, żeb y nie
murzyła czyli śniedzią się nie pokrywała. K 3 Kuj 93, K 51 Sa-K r 73, Or L 1935/158; podob. N ie
nale ży siać pszenicy przy dw ó ch światłach razem ( t j . g dy księżyc w dzie ń św ieci), bo się nie
urodzi. W ięc siać trze ba albo p rz y księżycu (w nocy), alb o gdy ten zaszedł rów no ze dniem .
K 3 K uj 93; Gospodarz nie sieje pszenicy, gdy świeci słońce i księżyc, b o się będzie pszenica
świeciła (będzie rzadka). Z W A K 1886/1 06.
c. P rzy siewie pszenicy i tatarki należ ało zwró cić uw agę, aby na n iebie n ie było dw ó ch
świateł rów nocześnie (tzn. słońca i księż yca, c zyli w okresie n o w iu), „bo w tedy pszenicę
przyp adała bard z o śnić, a tatarkę przypalało'. G aj R o zw 97 .
d. Jak lny sia li, to jak było słonce ji miesią c na n iebie w d zień, to ju ż n ie siali, bo
m ó w io, że sie w yśnici ... p szenica, ... b o ta kie c zarne k iosk i były. N i było zia rna ... T o to
mówio, ze jak d w a świateł było na niebie, słonce ^o, ji miesiąc, to już ludzie to uważa li. EtnI
1989 Bilg 111.
131 Słońce - w ielka św iatło ść od D oga dana.
Słońce to wiadomo, ze to jest światłość w ielga, od B oga nam dana, że
u
ona nas ugrzewa, ji
ziem ia rodzi pod słońcem ji dobrze jest. E tnI 1989 B ilg 100, podob. C zap M at 54, T N K rasiczyn
1985, Baz Tatr 138.
132 Jak P an B óg stw orzył ziemie i p o w ied ział: Z robim y św ia tłość. P ierw sza św iatłość
była najwię ksza , było słonko. D ruga światłość była mniejsza, był księżyc. A trzecia świa tłość,
powiedział B óg, g w iazd y. I nazwał w szystkie gwia zdami. N i było ani jim ionów , że ta była taka,
to taka, no w szystki jidnako w y im ia - g w iazd y. C z ap M at 96.
PIS A N A P O E Z JA C H Ł O P S K A
133 - W śród zbóż lipcow y ch / zło conych / dźw ię kiem ko sy / p ieśii o żyw a. / Słońce to czy /
ogrom n y bochen chleb a , / św iętość trud zi, / potem spływ a. / ... / w raca ją żeńcy / z kłosem
w ło żony m w serce. / - C hłop n iesie słońce / na ram ieniu. [W , Sitkowski] A d Z łote 232.
134 - Tw oją m atkę spotyk am latem , / O świcie chod zi m iedzam i / w koronie z sierpniowej
ro sy / p ośród pszen ic złotych. / ... / P rzed ołtarzem pól / uklęknie w stronę słońc a / m odlą c się
pokornie / na róża ńcu z kłosów. / Z kromką razo w ego chle ba / w umęczonej dłoni / oczekuje
najdroższego syna. [W . K oc zot] A d Z łote 109.
135 - A pola tw oje / Jak k ło s pszenic y: / Zło te, / Dzwoniące, / T arza się po nich, / Jak ko ń na
łące, / W lipcowe p o łudnie/ O g rom ne sło ńce ... [J. P ocek] Szcz A n t 631.
136 - Sufit - / n ieba kopula , / ściany - / to cztery strony św iata. / W no cy księżyc, / a w dzień
słońce/ jest m i żarówką / i taka jest / m oja chata. [M . S . K arc zm arczyk] Szcz Ant 401 .
137 - Id ę - przed e mną widzę słońce/ poranne, jak w staje/ i pnie się wyżej po nieb ie , / widzę
ra dość, jak sercu daje. / Polskie słońce, na sze ojc zyste / ozlaca ziem ię, która jeszcze dym i, / a ja
sięgam po n ie, / idą c z żyw ym i. [S. C ybulsk i] Szcz A nt 226.
138 - Zaplaka jcie złote zorze , / I ty, jasne słonko boże, / B łonia, g ronia , łąk k o bierce, - / Już
przestało bić J ej [M . K o n opnickiej] serce. P ig W yb 155.
144 ___________________ WSCHÓD SŁOŃCA cksplikacjn
WSCHÓD SŁOŃCA cksplikacja
145
139 - Nikt mnie nic skasuje, chyba Ten na niebie, / Co mi daje sionko i deszczyk
w potrzebie. / Tylko jego stonko każe mi wstać z rana, / Oprócz mego nie znam ja innego
pana. Pig Wyb 77.
140 - Hej, we węglu iskra złota / słonecznika spoza plota, / co za słonkiem aktem wodzi,
/ kiedy ono światem chodzi. [E. Michalska] Szcz Ant 536.
141 - Słońce - księżyc - dwaj świetlani bracia, Gwiazdy promienne siostrzyczki. [A.
Zachara-Wnękowa] Szcz Ant 836.
142 - Witam cię, słonko, słonko jarzące / Od ciebie biją promienie gorące / Witam cię słonko, tyś
jest skarb trwały / Ty nam ogrzewasz góry i skały / Witam cię słonko w niebieskim dworze / Ty nam
ogrzewasz ziemie i morze. / Witam cię słonko, iskro niebieska / Ty ogrzewasz całą kulę ziemską Grzeg
Wier 7, podob. Mosz Kul '2/-1 -11, Kul Wid 3/507.
BIBLIOGRAFIA: B artm ińs k i Jerzy, Stonce, [w:] SLSJ, 1980, s. 205-230; Chev Dic 1/2M 223; De
VriesDic369, 447-448, Duf SNT 569-570; Duf STB 315-317, 958-963; For Sym 92-97; Gamlv Ind 684; Giey
Mit 127-137; H e c k o w a K. W., Pod znakiem świętego słońca. Dawne wierzenia śląskie, Wrocław 196 1; HerdLek
146-147; IvTop Slav 133-137; Kop SMit 1076-1077; KopSSym 387-390; Kup Pol 17-24; Kup WiM 9; Lur Slow
217-219; Łow Rei 92-99; Ł u k a Leon Jan, Wierzenia pogańskie na Pomorzu Wschodnim w starożytności i we
wczesnym średniowieczu, Gdańsk 1973, s. 20-29; Mif Tok 1/461- 462; Mosz Kul 2/21-22, 433-454;
N i e b r z e g o w s k a Stanisława, Konotacja semantyczna słońca w polszczyźnie ludowej, praca magisterska
napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; N i e b r z e g o w s k a Stanisława, Słońce raduje się - metafora czy mit?
„Akcent" 1986 nr 4, s. 37-39; P i 1 i c h J., Po słuńca wschodzie czyli o porach dnia w pewnej gwarze, „Poradnik
Językowy" 1951 z. 3, s. 22-24; Sad l o w s k a Jadwiga, Semantyka i składnia wyrazów słońce, księżyc, gwiazdy w
kulturze ludowej i wybranych utworach literackich, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1979; SKS1
Lec 358; SSSł 462-463; S t o m m a Ludwik, Słońce rodzi się 13 grudnia, Warszawa 1981; T o 1 s t a j a Svetlana
Michajlovna, Solnce igraet, [w:] Slavjan$kij i balkanskij folklor, Moskva 1986, s. 8-11; Wórt IIofT 8/31-74, 87-88;
Z d z i e s z y ń s k a Anna, Analiza semantyczna nazw słońce i księżyc w polszczyźnie ludowej, praca magisterska
napisana w ZJP UMCS, Lublin 1984.
-►GWIAZDY, KSIĘŻYC, NIEBO, ŚWIAT, WSCHÓD SŁOŃCA, ZACHÓD SŁOŃCA, ZAĆMIENIE
SŁOŃCA.
Jerzy Bart miński, Stanisława Niebrzegowska
WSCHÓD SŁOŃCA
Wstęp. Eksplikacja: 1. 'czas, gdy robi się jasno': Nazwy. Emocje. Przepowiednie. Dz iała n ia o wschodzie
słońca. Symbole. 2. 'miejsce, gdzie słońce pokazuje się rano': Rodzaje wschodu. Wschód jako kierunek orientujący
działania.
Dokumentacja: Kolędy bożonarodzeniowe i noworoczne. Pieśni sobótkowe. Przemowy weselne. Pieśni
miłosne i weselne. Pieśni żołnierskie i rekruckie. Relacje potoczne. Bibliografia.
W ludowej wizji świata czas i przestrzeń są ze sobą ściśle związane: wyrażenia wschód, zachód,
północ, południe nazywają zarówno momenty czasu, jak miejsca (strony świata). To integralne
ujmowanie rzeczywistości ma odbicie w charakteryzowaniu jednostek czasu i przestrzeni za pomocą
tych samych przymiotników: krótki wschód, mały wschód; słońce wysoko, słońce nisko itp. W naszym
opisie odróżnimy jednak znaczenia czasowe i przestrzenne zarówno wschodu i zachodu.
W obu wyróżnionych znaczeniach wschód i zachód tworzą opozycję w ramach zamkniętego
modelu czterech stron -oświata i momentów granicznych dnia i nocy.
i
1. 'czas, gdy robi się jasno i słońce pokazuje się na niebie; początek
dnia'
=
Powszechnie używana nazwa: wschód, podobnie jak rzadka wychód, oparta jest na obserwacji
ruchu S.; mówi się też słońce wstaje, wytacza się z morza, -♦stonce 1; moment poprzedzający W.S. jest
nazywany od jasności, blasku: świt (związany etymologią z wyrazami świat, światło), brzask; w
powszechnym użyciu są wyrażenia bezpodmiotowe: świta, rozjaśnia się, rozwidnia się, lokalnie też
rozbryżdża się i bryzga, np. w pieśni Skoro zaświtało i na dzień bryznęło K 16
Lub 302, rozbrzyzgllje Karl SCI' 5/38 z Wielkopolski.
• W.S. budzi emocje p o z y t y w n e , rozpoczyna czas działania 4-6, 9. Typowy początek pieśni
ludowej: W niedzielę rano słoneczko wschodzi przyporządkowuje początek akcji przedstawionej w
utworze początkowi tygodnia (niedziela) i dnia (rano)
4, 5.
*► Na podstawie charakterystyki W.S. przepowiada się p o g o d ę na najbliższy dzień, a w
szczególne dni roku - także u r o d z a j e i przyszłe z d a r z e n i a .
Jeśli W.S. jest czerwony będzie w i a t r Wisła 1900/464, podob. ZWAK 1882/194, wojna
TN Gorajec 1984, TN Smólsko Duże 1984, Sim Wierz 235, bitwa 7.
P o g o d a będzie, gdy ładne kolo słońca zza góry wychodzi TN Krasiczyn 1985 lub gdy podczas
W.S. z lasów idzie mgła ZWAK 1882/199. D e s z c z będzie, jeśli słońce wschodzi blade lub bardzo
jasne ZWAK 1882/195, małe kółko słońca wschodzi wysoko TN Krasiczyn 1985, S. o6ziern się K 48
Ta-Rz 259, nad wschodzącym słońcem jest chmura ZWAK 1889/77. U r o d z a j n y rok będzie, jeżeli
we wtorek mięsopustny słońce pięknie wschodzi albo w dzień Zwiastowania przed W.S. jest pięknie,
jasno ZWAK 1882/165, 167.
■ oo Czas W.S., a szczególnie przed wschodem - jako graniczny - uważano za sprzyjający
działaniom m a g i c z n y m i czarodziejskim.
(a) Czas przed W.S. jest porą d z i a ł a n i a r u s ał ek Peł Dem 95, zmór GrodzLęcz
69, a przede wszystkim c z a r o w n i c . Czarownice wyprawiają się wtedy na pastwiska,
łąki i miedze, w miejsca, gdzie pasie się bydło, zbierają ślady krów, łajna, rosę
i zioła, w ten sposób odbierają krowom mleko i powodują ich choroby 13. Najbardziej
typowymi dniami ich działania są: wigilia św. Wojciecha wit Baj 280, dzień Zielonych
Świątek K 15 POZ 112, Kul Wiel 3/450, Bożego Ciała K 34 chel 153, ZWAK 1886/89, Jana
Chrzciciela ZWAK 1879/33, Wniebowstąpienia Pańskiego K 34 Cheł 153.
(b) Równocześnie przed W.S. można o d p ę d z i ć lub unieszkodliwić (np. spalić
K 15 Poz 299) czarownicę ZWAK 1881/120, MAAE 1908/46, odczynić zadane przez nią uroki
LSE 1961/98, zapobiec odbieraniu mleka krowom ŁSE 1961/98, Dek sier 161. Najskuteczniej
można przeciwdziałać czarownicom przed W.S. w wigilię św. Jana. Zebrane w tym
czasie zioła sprawiają, iż czarownica traci swoją moc K 18 Kieł 51. W czasie tym można
też uniemożliwić czyjeś złe działania, np. odzyskać stratę ZWAK 1887/33, podob. Etnl 1989
Biłg 105-106, odpędzić chmury K 51 Sa-Kr 56.
(c) O wschodzie, a zwłaszcza przed W.S. l e c z y się i z a m a w i a c h o r o b y ,
które pozostają w mitologicznym związku z charakterystykami słońca. Są to przede
wszystkim c h o r o b y oczu K 51 Sa-Kr 54, wit Baj 274 (min. kurza ślepota i zapalenie
oczu K 7 Krak 152, 153) oraz choroby s k ó r n e: kurzajki Kul wiel 3/418, bwdawki MAAE
146
WSCHÓD SŁOŃCA - eksplikacja
WSCHÓD SŁOŃCA eksplikacja
147
1908/48, Wrzody K 51 Sa-Kr 54, liszaje K 42 Maz 333, K 7 Krak 154, ZWAK 1878/138, ZWAK 1889/70, łuszczkę
Kot Zn 197.
W tym czasie leczy się i zamawia inne choroby, takie jak róża 11, ognipiór K 42 Maz
331, Żółtaczka K 39 Pom 265, K 34 Chel 211, krwotok ZWAK 1879/47, potrzask TN Krasiczyn
1985, reumatyzm Kul wid 3/419, kłucie wewnętrzne ZWAK 1879/48, kaszel K 15 Poz 153,
wycieńczenie K 42 Maz 337, koklusz LL 1976/1/45, ia6A:a K 7 Krak 154, choroba św. Wita Kot
Zn 322, płacznice U dzieci LL 1976/1/46, TN Niezdów 1966, febra K 42 Maz 325, K 51 Sa-Kr 15, Fed Żar 266,
ZWAK 1879/48, przeziębienie TN Łukowa 1984, kołtun TN Znmch 1984, ból Zębów
Pęk Bilg 236, wytycz (tj. wywichnięcia stawów) K 34 chel 111, 205.
Leczenie bądź zamawianie chorób jest najbardziej skuteczne o W.S. w określone dni roku,
zwłaszcza w Wielki Piątek i Wielką Sobotę. Przed W.S. w W i e l k i Piątek (lub dowolny piątek)
skutecznie można leczyć febrę K 3 Kuj 96, kołtun Kul wiel 2/393, Kul Wiel 3/427, krosty ZWAK
1879/16, ZWAK 1886/96, ŁSE 1961/205, bolaki oraz wszelkiego rodzaju guzy ZWAK 1879/46, ZWAK
1885/24. Czas przed W.S. w Wielki Piątek sprzyja zabezpieczaniu przed chorobami skóry,
zapewnieniu urody i zdrowia na caty rok. Aby uchronić ciało przed chorobami skóry, dobrze jest w
tym dniu odbyć k ą p i e l w wodzie w rzece, potoku, sadzawce, rowie, studni l2a lub w wodzie
zaczerpniętej w tym czasie i przyniesionej do domu K 42 Maz 331, ZWAK 1879/46, Gaj Rozw 54.
Woda zaczerpnięta w tym czasie ze źródła i wniesiona do nowego domu (wraz z chlebem i solą)
zapewnia dobrobyt ŁSE 1963/113.
Zdrowie na cały rok zapewnia również mycie w rzece przed W.S. (lub woda przyniesiona do
domu) w Wielki Piątek i2a, podob. Kul Wiel 3/57, Baz Tatr 93, Wielką
Sobotę 12b, także K 42 Maz 411, W Wielką Niedzielę K 39 Pom 384, Sych SGKasz 2/86, Szyf MiW
56, Or L 1933/44 lub w dniu św. Jana K 23 Kai 97, Karw Dobrz 204. Sądzi się także, że kąpiele przed
W.S. zapewniały nie tylko zdrowie, lecz urodę - pod warunkiem, że uczyniono to w Niedzielę
Palmową Kul Wiel 3/85, w Wielki Piątek Kot Podg 82, Gaj Rozw 54 albo w dniu św. Trójcy Wit Baj
145.
Na likwidację p i e g ó w skuteczny wpływ ma mieć kąpiel przed W.S. TN Banachy 1984,
zwłaszcza w noc świętojańską K 15 Poz 154. Równie skuteczne na piegi są jaja czajki znalezione przed
W.S. w wigilię św. Wojciecha MAAE 1908/48. Niektórzy są przekonani, że mycie w wodzie źródlanej
czerpanej przed W.S. zapewnia długie i piękne włosy K 7 Krak 143. Efekt podobny daje skropienie
włosów o W.S. wodą, w której mokła skóra żmii Fed żar 272. Siłę zapewnia zabicie kruka i zjedzenie
jego serca przed W.S. w Wielki Piątek MAAE 1908/49. Ochronę przed żmijami zapewnia nacieranie
słoniną nóg przed W.S. w Wielką Niedzielę Dek sier 47.
(d) Przed W.S. (i w czasie wschodu) można l e c z y ć (zamawiać) c h o r o b y
z w i e r z ą t : Żółwia ZWAK 1879/30, ZWAK 1885/48, ŁSE 1961/99, Żabę Baz Tatr 185, robaki
K 3 Kuj 97, K 17 Lub 156, K 21 nad 171, choroby oczu K 34 Chel 207, czarniankę u owiec Fed Żar
240. Przed W.S. w środy i/lub w soboty można wyleczyć też kurdziel K 35 Przem 238, K 51 Sa-Kr 24,
Baz Tatr 185-186, a W Wielki Piątek przed W.S. paskudnika Święt Nadr 107.
Wykonuje się też wtedy praktyki p ł o d n o ś c i o w e i o c h r o n n e : można spowodować, iż
krowy będą płodne ZWAK 1881/H7 i nie będą padały LL 1975/2/45. Jeśli przed W.S. w dniu św.
Wojciecha okadzi się krowy, będą one mleczne i mleko się nie psuje Wit Baj 146, a krów nie będzie
odymało ZWAK 1882/300.
(e) Przed W.S. w konkretne dni roku można z a b e z p i e c z y ć uprawy i zbiory
przed zniszczeniem. Gospodarze robią to najczęściej w Poniedziałek Wielkanocny, w drugi dzień
Zielonych Świątek, w dniu Św. Agaty skraplając miedze swoich gruntów wodą święconą K 48 Ta-Rz
79, Or L 1928/190. Aby na polach nie powstawały szkody czynione przez ptactwo, robaki i inną
gadzinę, należy zaklinać je przed W.S. ZWAK
1881/15H 1 178,
Uprawy zabezpieczane są zwykle przed W.S.: przed gradem, ulewą i zarazą - w tydzień po Bożym
Ciele K 15 Poz 128, Wielki Piątek ZWAK 1879/M, W piątek oktabny i dniu św. Jana Chrzciciela K 48
Ta-Rz 81, ZWAK 1882/221. Przed W.S. można spowodować, iż na polu nie będzie zielska, zwłaszcza
ostu ZWAK 1879/7; można tego dokonać w Wigilię Bożego Narodzenia, św. Szczepana ŁSE 1963/97,
ZWAK 1879/14 oraz w wigilię ścięcia św. Jana Chrzciciela ZWAK 1879/9.
Niektóre czynności wykonane przed W.S. mogą przynieść u r o d z a j . Aby ozimi-nowe żyto było
dorodne, przed W.S. w dniu ścięcia Jana Chrzciciela, należy rzucić w rolę chociaż kilka jego ziarenek
ZWAK 1879/8. Proso dobrze rośnie, jeśli będzie zasiane przed W.S. LL 1976/1/45, pszenica - gdy jest
siana przed W.S. w dniu św. Walentego K 42 Maz 105. Kapusty nie nawiedza żadne robactwo, jeśli
zostanie dotknięta miotłą przed W.S. ZWAK 1882/231, a zrodzi się obficie po okopaniu w tym czasie w
wigilię św. Jana ZWAK 1879/11. Marchew dobrze się urodzi, jeśli w Zielone Świątki przed W.S.
tarzano się na zagonie Kul Wiel 3/526. Drzewa będą dobrze owocowały po obwiązaniu ich słomą
przed W.S. w Wigilię Bart Lub 30, ŁSE 1961/90, w Boże Narodzenie ZWAK 1886/221, w dniu św.
Szczepana ZWAK 1882/209 albo w Nowy Rok ŁSE 1961/90. Aby konie nie były nawiedzane przez
zmory o W.S. w wigilię św. Jana pławi się je w bieżącej wodzie ŁSE
1962/110.
(f) Czas W.S. sprzyja zapewnieniu sobie s z c z ę ś c i a w p o l o w a n i u . Można je
zdobyć przelewając przed W.S. rurki strzelby źródlaną wodą lub przepłukując strzelbę
w Wielki Piątek w krzyżowych wodach Kot San 172 i 186.
(g) W.S. w dniu św. Jana (24.VI) wyznacza czas m i ł o ś c i 2. Przed W.S.
uprawiana jest magia miłosna - pozyskiwanie konkurentów K 57 RUŚC 1263 i miłości
dziewczyny K 19 Kieł 201, wisla 1902/798.
(h) Przed W.S. z b i e r a się z i o ł a czarodziejskie i lecznicze, takie jak: kozłki, koszyczki, ziele
św. Jana, Panny Maryi włoski, rutę, nasięźrał i inne. Zebrane o tej porze zachowują swoją moc K 7
Krak 126, 193 i 315. Zioła pomagające w leczeniu zbierane są w pierwszy piątek światła Baz Tatr 156,
zapewniające szczęście w handlu ziele targownika powinno być zerwane przed W.S. w wigilię św.
Jana Fed żar 273.
(i) Przed W.S. nie n a l e ż y wykonywać pewnych czynności: wylewać wody po kąpieli dziecka
Kul Wiel 3/413, K 7 Krak 136, ZWAK 1887/30, przynosić pieluch, które zostały na dworze z
poprzedniego dnia K 12 Maz 393, pożyczać ognia K 23 Kai 66.
(j) Przed W.S. można zobaczyć złotą kaczkę Jaz Spis 361, a przed W.S. na Wielkanoc i przed
dniem św. Marka po ugotowaniu węża białego i potarciu nim oczu wychodzące z ziemi skarby K 45
Gór 498, Sim Gad 21.
(k) Przed W.S. można wyprosić łaski u Najświętszej Panny Plut Glog 134.
*& W.S. jest symbolem p o c z ą t k u , m 1 od oś ci 6a, c.
148 W S C H Ó D S Ł O Ń C A - d o k u m entacja
W S C H Ó D S Ł O Ń C A dokum entacja
149
2. 'm iejsce, g d zie słońce pokazuje się rano na n ieb ie; strona św ia ta p rze ciw sta w na do zachodu'
• W m iejscu, gdzie w sch o d zi sło ńce św iat się zaczyna: starzy, to nazyw a li środek ziem i tu,
gdzie m ieszkają. A tam sie świat zaczyn a , gdzie w schodzi słonko, a lxi sie świat kończy, g d zie
zachodzi sło nko. A tam d alej, to sie n ic m e w id zi, tam ju z świa ta nie m a . T N K rasiczyn 1985.
W pieśniach w schó d (i zach ó d ) traktuje się jako m iejsce b ard zo odległe 8 .
■ U M ały, krótk i, zim ow y w schód: Cze m kró tsze d n ie, to so m n iejsze w sc h ody,
a m y tak nazyw am y m a ły W schód TN G o rajec 1 9 8 4 , p o dob. B ąk K ram sk 74, M o sz K u l 2/21;
W .S. przy zim ow ym przesileniu na stronie p o łudnio w o-w schod n iej n a zyw a n o m ałym w schodem
K a i L im 1 8 . Ś redni w sc h ód- m ie jsce, g d zie S . w scho dzi w c zasie w iosenn e go i jesienneg o
zrów nania dnia z n o cą, K ai Lim 1 8 ; średni w schód to jest miesiąc "od kwietnia do czerw ca T N
G o rajec 1 9 8 4 . Duży (w ielki) lu b letni wsc h ód w ielki wsch ó d to już ra czej czerw iec lub lipiec ,
sierpień, b o to so noce bardzo m ałe; jim dzień jest kró tszy to sie m ów i kró tsze w schody, a jim
dzień jest dłuższy, to długie wsch o d y T N
Gorajec 1984, podob. Bąk Kram sk 74, Or L 1938/160, Stom Słoń 88 z Chełmskiego i Lubelszczyny.
• K i e r u n e k o r i e n t u j ą c y d z i a ł a n i a. W yra żenie w schodm o w ać 'kiero w ać się,
oriento w ać się w edług w schodu słońca', notow a ne w S ło w n ik u W ileńskim , w skaz u je na
utrwalenie i rangę prz estrzen n e go rozu m ie n ia W .S. W c zasie sp o żyw ania pokarm ó w zw raca no
się w kieru nku w schodnim , a po zakończeniu posiłku, żegnano się znak iem krzyża św . K 48
T a-R z 48. Kło sam i w k ierunku jak w schodzi sło n ko k ładzie się p ierw szą garść zżętego zboża
D rab Pódl 6 0 , loka liz uje okna budynkó w g o spodarczy ch M A A E 190 8 /57 . Zm arłych grzeban o
nogam i do zachodu, a twarzą d o słońca, ab y m ogli oni patrzeć na św ia tło sło n eczne . K ieru nek
ku W .S . jest też zachow yw any przy staw ian iu ołtarz y w k o ściołach K ul w iei 3/189, w ie szan iu
obrazka M atk i B oskiej n ad m łod ym i w czasie u czty w eseln ej PSL 1983/1-2/85. W k ierunku
w schodu (i z achodu ) k ład zie się ogie ń w w ieczó r św . Jana K 2 4 M a z 350; pochody z ognie m w
w igilię św . Jan a idą o d w scho d u Ł SE 1 9 62/1 39. K u W .S. w ychodzi się p rzy zażegnyw aniu
uroków K 5 1 Sa-K r 2 0 , gośćca K 4 8 T a-R z 292, jak również po to , by spraw ić, aby ow c e
daw ały d użo m lek a B az
Tatr 130.
Form u ła Trzej K ró lowie ze w schodu sło ń ca w ystępuje c zęsto w kolędach 1 , nadto: ZW AK
1880/104, ZW A K 1884/65, Lud 1913/42 oraz w przemow ach weselnych 3, podob. K 1 0 Poz 322 ; na
W .S. [tzn . d aleko] R usini zagnali P olakó w 8 , p o d o b B ąk G ręb 4 7 , L L 1961/4-6/ei.
DOKUMENTACJA
K O LĘ D Y B O Ż O N A R O D ZE N IO W E I N O W O R O C Z NE 1
- G w iazda prow adzi T rzech K ró li od w scfio d u słońca.
a. K rólow ie jadą, k o rony kła d ą , a skąd, a skąd? O d w schodu słońca szu kają końca
zbawienie swoje. Biel Kasz nr 15B ; tam że war.: ... z wjelgo parado, a dokąd? Od wschodu słcPnca,
szukają kó^n ca zb a w jenia. podob. M ió d P as 110.
b. O d wschodu słońc a Trzej K rólo w ie ja dą, nasze m u Panu narodzo nem u darunki
kładą. TN K rasiczyn 198 4 .
c. W itają go [Jezusa] na rodowie ze wschodu słońca królowie. K 5 Krak 252, war.: M iód
Pa»74.
PIEŚN I SO B Ó T K O W E
2 - Świętego Jana raniusień k o zesło sluneń k o ja śniusie ń ko,
u
oj to to . I nad "ogro d em
stojało, nasu M a rysie d w óch chcia ło , "oj to to. TN P uław y 1 9 8 8.
PRZ EM O W Y W ESEL N E
3 - Ja id a ja k niegdyś T rzec h K ró lowie przyjechali ze sch o du słońca, a g w iazda ich
prow adziła aż na to m iejsce, g d zie się P an Jezus n a rodził. K ur O pól 52.
PIEŚN I M IŁO SN E I W E SE L N E
4 - W niedzielą rano / z tam tej strony boru / za Cieszynem słońce wsch o d zi,
m iły/ Jasie ń ko/koch anecek /żołnierzyk/kapral/oficer p o koszarach f do d ziewczy ny
chod zi.
a. H ej, w n ied ziele ran o slonecko w sch o d zi, juz ci m ój m iły p o d p iórkiem c h odzi.
K -14 Gór 29 0; w ar.: W niedzielę rano, gdy słon ecko w schodzi, od niej Jasieńko z pióreckie m
wychodzi. TN K arczmiska 1980; ... Ten m ój kochanccck Wędrow ać m usi. Pies Śl 1/289; ... młody
żolnierzyczek po koszarach chodzi. Stoin Żyw 71; Rano, rano, raneczko, skoro wejdzie słoneczko.
Już słoneczko w ycho dzi, gdy m ó j luby przychodzi. B iel K asz nr 295, w ar.: tam że.
b. Z tam tej strony b oru ta m slo necko w schodzi, n aucy ł sie m łody kapral do dziew c yny
cho dzić K 44 G ór 369, Z a C ieszy nem sło ńce w schodzi, O ficer ko nia w y w od zi. Piei Śl 2/757 .
5 - (Rano/z d w ora ) sło ńce w schodzi/un/c /iodzi, d ziew czyn a c h odzi/przecho
dzi/wycho d zi/w odzi kon ia .
a. Słone czko w schodzi, dziew czy na ch odzi ja k ró żowy kw ia t, oczki zapłakała , rą czki
zała m ała , zm ienił je j się świat. K 4 2 M az 4 1, w ar.: K 1 P ies 8.
b. R ano, rano, raniu śko, k ie d y w schodzi słoneczko. Rej, kie słone czko w ycho d zi, m a
m ila se p rzechodzi. K 4 5 G ór 26.
c. W n ied zielę ra no, rano slonejko w schod zi, o j je szcze rani, m ło d a K asiunia ch o dzi.
TN W ólka Rusińska 1980 weselna; ... już slonejko wschodzi, m łoda Kasiunia już po chalupi chodzi.
T N Jarczó w 1 9 78.
d. W czas raniuśko słońce wschodzi, M a m iluśka konie wodzi. R og Śląsk 100, podob. Pies
Śl 2/4 0 8 , 6 61, 7 3 5 i 7 5 2 .
e. A w n ied zielę ra no, Niż słoneczko w schodzi, Już ta tw oja kochaneczka Po ogrodzie
chodzi. Rog Śląsk 230, war.: Ster W armPś 41, Piel Śl 1/470, 503, Pies Śl 2/634, nadto Biel Kasz nr 365D.
f. J a sne sloneck o z dw ora wychodzi, ma koleża n ka na ślub wychodzi. S toin Ż yw 33 6 .
6 - S łońce w sch o d zi kom uś, nie m n ie .
a. Jednym słońce wschodzi i w ybija w górę, a m nie nieszczęsnem u zachodzi za chmurę.
K 6 K rak 4 2 7 .
b. Słońce w sc h odzi, a ja pła czę, M om e n t każdy c zyn i trw ogę. Pies Ś l 1/371.
c. Sło ńce w schodzi ró żowiutko, m ieni s i ę kolo rem , m nie m łodemu życie m iłe, p ókim
kawalerem . P iat K rak 9 9 .
PIEŚN I Ż O Ł N IER S K IE I R E K R U C K IE
7 - Hej, za W isłą pod K raśniekiem zeszło słonce krwawo. O ficery krzyczą na nas: dalej
chłopcy, żw a w o! L L 1 9 73/4 -5 /34, p o dob. S toin Ż yw 18 , M A A E 190 8 /199 .
8 - Już zabra li ch łop ców z Polsk i Ach, jak ró żowe kw ia tki Ja k zabra li, tak pogna li H en, tam
na w schód słoneczka. K o t L as 1 7 1 .
9 - O d w sch o d u /w ycho d u sło ńca zaczyna się w ojna.
a. M i trzeji, m i brac'a, we sw jat wędrowali, od wschodu "od słońca, wojina zakładali.
K a m P o m 220.
b. Drahóny, wojacy, to są herscy chłopcy; O d w ychodu słońca w ojnę zaczynają. Piei
Śl 2/3 8 2 .
150 _________________ WSCHÓD SŁOŃCA - dokumentacja
ZACHÓD SŁOŃCA eksplikacja ________________________ 151.
RELACJE POTOCZNE
10 — Przed wschodem słońca leczy się przestrach.
a. Wodę po umyciu przestraszonego wylewa się przed wschodem słońca
na rozstajne drogi.
[Jeżeli dziecko przestraszyło się] to matka brała - koszulkę z tego dziecka, ji to dziecko umyta tam
wodo, ji później brała w naczynie te wodę, ji wynosiła przed wschodem słońca na drogi krzyżowe.
Później brała wodę ze źródełka, przynosiła piasek, ostry taki, ziarnisty ji to grzała na blasze, ji tem
okłady, parowanie robili, ji to było skuteczne. TN Smółsko Duże 1984. Podobnie o odczynianiu
uroków nad przestraszonym dzieckiem: To trzeba było robić przed wschodem słońca. Ji jeszcze tą
wodę z dzbana to wynosi [ojciec] na takie tak jak mówio rozstajne drogi. I też te wodę trzeba było
wylewać przed wschodem słońca, ji raczej żeby nikt tego nie zobaczył. TN Dereźnia 1984.
b. Wosk odlewa się przed wschodem słońca / po zachodzie słońca sześć
lub dziewięć razy.
Tam jak dziecko jest przestraszone, to zaleca tam ta, że przed wschodem słońca żeby łam czy sześć
razy czy dziewińć razy, żeby nieparzyście ten wosk odlewa. A innym znótu po zachodzie słońca. Ze
przecież jak słońce jest to nie wolno. TN Dereźnia 1984.
11 - Przed wschodem i zachodem słońca pali się różę.
Palenie róży dokonuje się przed wschodem i zachodem słońca. Spalanie należy powtarzać S-S razy
jeśli choroba jest zaawansowano. Etn] 1989 Bilg 105, podob. K 39 Pom 390, Mac ChDobrz 36, Red.
Zamch 1984, K 46 Ka-S 469.
12 - Obmycie ciała wodą z rzeki przed wschodem słońca w Wielki riątok /
Wielką Sobotę pomaga zdrowiu.
a. [W Wielki Piątek przed wschodem słońca] po wodę sie chodzi do rzeki. Tak zęby
nikt nie widział, a późnij już kiedy, o której porze dnia każdy wstanie, to już sie wtedy myje
Po prostu ona utrzymuje czystość ciała, mówio, że czyraków nie wyrzuca, kto sie w takiej
Wodzie Umyje. TN Łukowa 1984, podob. Kul Wiel 3/413, Red. Sarzyna 1984, K 43 Śl 23, Baz Tatr 140,
ZWAK 1886/96, ŁSE 1961/205.
b. Przed wschodem słońca, to zawsze w Wielko Sobotę, leciało sie do rzeki. ...
nabierało sie wodę, obmywało sie to wodo wszystkich. Dziadzio to zawsze przynosił do domu,
a nawet nie do rzeki, bo jak dzie rzeki nie ma to ze studni brali wodę, ji że to miało być
pomocne. Dla zdrowia. TN Krasiczyn 1985, podob. TN Smólsko Duże 1984.
13 - Przed wschodem słońca czarownica zbiera „pożytek".
U nas to kobiety najwięcy kiedyś mówili, że jim sie mleko psuje. To taka kobieta co jo nazywali
czarownicom, to "ona przed wschodem słońca wychodziła, zbierała tam jakieś ślady krów ... Tam
jakieś kwiatki zbierała na łąkach, to'mówili, że "ona czaruje, przed schodem słońca jidzie zbira, a teraz
już "o tem sie nie mówi, nawet sie nie wierzy w takie cuda. Etnl 1989 Bilg 103, podob. K 46 Ka-S 483, K
17 Lub 110, Pęk Bilg 236, K 34 Chel 153, TN Cholowice 1985, K 48 Ta-Rz 273, ŁSE 1962/139, MAAE
1908/138, ZWAK 1886/90.
BIBLIOGRAFIA: Kup WiM 10-11; Wort HofT 8/76-87.
-►SŁOŃCE, ŚWIAT, ŚWIATŁO, ZACHÓD SŁOŃCA.
Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska
ZACHÓD SŁOŃCA
Eknplłkneja: 1. 'czas, gdy robi się ciemno': Nazwy Emocje. Przepowiednie. Działania o zachodzie słońca. Zakazy
Symbolika. 2. 'miejsce, gdzie słońce z n ika wieczorem z nieba': Rodzaje zachodu. Zachód jako kierunek orientujący
dz ia łania Przepowiednie.
Dokumentacja Pieśni żniwne i dożynkowe. Pieśni weselne Pieśni miłosne. Przyśpiewki żartobliwe. Pieśni
powstańcze i rekruckie Kołysanki Bibliografia
1. 'czas, gdy słońce znika z nieba i robi się ciemno; koniec dnia'
=
Nazwy Z.S.: zachód, słońce zachodzi, rzadziej zapadu/e, zapada Dej Kieł 1983/185 (w
staropolszczyźnie był i zapad 'zachód' w znaczeniu zarówno czasowym, jak przestrzennym) oparte są
na obserwacji ruchu S.
Nazwy czasu przed Z.S.: zmierzch, zmierzchać się - i momentu następującego po Z.S.: zrnrok,
mroczyć się, ściemniać się, szara godzina, szarówka - nawiązują znaczeniowo do ciemności, ubywania
światła.
• Z.S. budzi emocje n e g a t y w n e : Zachodzi słoneczko poza lasy, już mnie tu na
Gródku nic me cieszy 71.
♦ Na podstawie wyglądu zachodzącego S. przepowiada się p r z y s z ł e z d a r z e
nia i p o g o d ę . Pewne znaki (np. przelot wron, gawronów lub kawek, wycie psów)
po zachodzie S. zapowiadają ś m i e r ć ludzi K 17 Lub 130 i 145.
Jeśli S. zachodzi czerwono i/lub za chmurę TN Krasiczyn 1985, ZWAK 1882/194, TN Wiązownica
1988, Czap Mat 76 - będzie d es z c z; to samo zapowiada pianie pawia po Z.S. OrL 1926/m.
Czerwono zachodzące słońce jest też zapowiedzią w i a t r u K 17 Lub 74,
Czap Mat 65, TN Wiązownica 1988, Gaj Rozw 136, ZWAK 1882/195, LL 1964/3/41, LL 1961/4-6/84, ZWAK
1878/135, Wisła 1901/80 - lub U p a ł Ó W (w lecie) TN Krasiczyn 1985 i
m T O Z U
(w zimie) Red Ulan Majorat 1984. Na mróz wskazują też słupy koło S. K 17 Lub 74, ZWAK 1882/194,
195. S ł o t a będzie jeżeli słońce zachodzi żółto ZWAK 1882/194, dłuższa słota, gdy przy Z.S. jest
wielka zorza ZWAK 1882/195; grzmoty wystąpią, jeśli przy zachodzącym słońcu jest tęcza ZWAK
1882/196; ciepłe burze - jeśli przy Z.S. powstaną czerwone pasmugi przed i poza słońcem ZWAK
1882/195. Dobra p o g o d a będzie, gdy
słońce czysto Zachodzi (bez chmur) TN Cholowice 1985, podob. Czap Mat 65, ZWAK 1878/135,
1882/194, zachodzi bystro LL 1961/4-6/84, różowo K 48 Ta-Rz 259, gdy kury długo chodzą
po Z.S. Lud 1897/83.
■ oo Moment Z.S. jest sygnałem k o ń c z e n i a pr acy Bart Lub 19, K 49 Sa-Kr 93, także i-5.
Stanowi też tło zdarzeń miłosnych 7-8, także K 42 Maz 52, Pirf śl 2/705 i o b r z ę d o w y c h 6,
->ogień sobótkowy.
Moment zachodu i po Z.S. jest uważany - podobnie jak moment wschodu (i przed wschodem)
zagraniczny, wiązano z nim liczne działania m a g i c z n e .
(a) Czas po Z.S. jest porą działania d i a b ł a K 17 Lub 102, Grodź Łęcz 26, 49, Baz Tatr 105 i
d e m o n ó w wodny c h: panny wodnej Lud 1965/253, rusałek K 52 Br-Poi 120, boginek
152 ZACHÓD SŁOŃCA - cksplikacja
ZACHÓD SŁOŃCA cksplikacja
153
piorących bieliznę w rzece Wisla 1887/71, Pel Dem 95, mamun K 51 Sa-Kr 30, topielmka (topielca) -
stąd zakaz kąpieli po Z.S. wisia 1897/118. Po zachodzie (i o zachodzie) słońca pokazują się d u s z e
z m a r ł y c h K 15 Poz 211. W związku z tym, istnieje przekonanie, że podczas Z.S. nie należy spać,
gdyż dusze zmarłych, chętnie zabierają ze sobą napotkane dusze żywych, które opuściły ciało
pogrążonego we śnie. Mówi się wtedy, że dusze zachodzą wraz ze słońcem Mosz Kul 2/446. Czas po
Z.S. jest przede wszystkim porą działania c z a r o w n i c ZWAK 1882/202, które zabierają wtedy
mleko krowom i robią masło TN Krasiczyn 1985, a po Z.S. w wigilię św. Jana zbierają kwiat z żyta
Wisła 1887/58. Czarownica odbierze mleko krowom lub krowy mniej go będą dawały, jeśli zostaną na
pastwisku ZWAK 1881/119, będą dojone po Z.S. lub mloko zostanie przeniesione przez rzekę ZWAK
1881/119, Baz Tatr 188.
Po Z.S. można s z k o d z i ć innym: powodować stratę wzroku Bieg Lecz 13, uśpiewać swego
wroga Sych SGKasz 5/109. O zachodzie słońca można przekazać komuś tajemną
wiedzę Bieg Lecz 360.
(b) Po Z.S. można p r z e c i w d z i a ł a ć praktykom czarownic Baz Tatr 150, zabezpieczyć się
przed złymi duchami K 9 Poz 142.
(c) Po Z.S. w wigilię św. Jana Chrzciciela kobiety z b i e r a j ą z i o ł a : czarcie żebro, odczynę,
czyściec, laseczki Pana Jezusa K 9 Poz 143. Na Kaszubach istnieje w tym czasie zakaz zbierania ziół,
aby nie spotkać kreśniąt, które w tym czasie zbierają zioła dla siebie Sych SGKasz 2/80.
(d) W momencie Z.S. można wedle wierzeń skutecznie l e c z y ć (zamawiać) c h o r o b y ludzi
K 42 Maz 314: placznice u dzieci Wisła 1889/5U, LL 1976/1/44, uraz 'zapalenie oczu' K 3 Kuj 95, a po
zachodzie - takie, jak: kurzą ślepotę K 7 Krak 153,
jęczmień na oku Bieg Lecz 146, łuszczkę Kot Zn 186 i 197, różę MAAE 1908/142, K 46 Ka-S 469, ognipiór K 42
Maz 331, siekiernicę Kot Zn 189, liszaje K 42 Maz 333, przestracll TN Dereźnia 1984, Suchoty Or L 1935/157,
febrę K 42 Maz 325, bóle głowy K 46 Ka-S 473.
(e) Po Z.S. leczy się i zamawia c h o r o b y z w i e r z ą t K 5 i Sa-Kr 24: robaki u bydła
K 42 Maz 346, K 17 Lub 156, Bieg Lecz 51, ZWAK 1879/57, Żółwia ZWAK 1885/48, a także zapobiega Chorobom
owiec Baz Tatr 136.
Z a k a z y . Po Z.S. nie należy wykonywać pewnych czynności, bo mogą mieć
negatywne skutki, m.in. r o b i ć W p o l u TN Ulan Majorat 1984, siać zboża Red. Ulan
Majorat 1984, siać marchwi, bo będzie rapciasta Gaj Rozw 100, siać grochu i fasoli Kul Wiel 3/526,
zabierać jajek od kur, bo przestaną się one nieść ZWAK 1881/146.
Po Z.S. nie należy niczego zaczynać i niczego p o ż y c z a ć , bo umniejsza to dobytek
właścicielowi Kul Wiel 3/215, Sim Wierz 270. Nie należy pożyczać ani s p r z e d a w a ć :
mleka, bo krowy (owce) mleko stracą K 15 Poz 125, K 34 Chel 168, K 48 Ta-Rz 285, TN Krasiczyn 1985, K 51
Sa-Kr 68, Baz Tatr 188, będą go miały mniej ZWAK 1886/99, mleko będzie się psuło ZWAK 1881/119, krowa się
zeschnie ZWAK 1879/26, kupujący lub pożyczający mleko może je krowie zabrać ŁSE 1963/H7,
czarownica zaczaruje krowę ZWAK 1892/256, odbierze krowie mleko TN Krasiczyn 1985. Powszechne
wśród górali jest przekonanie, że czarownice przemieniają się w obce osoby i szkodzą pożyczającym
im mleko ludziom oraz ich zwierzętom Baz Tatr 84. Po Z.S. z tych samych przyczyn nie pożycza się i
nie sprzedaje innych wyrobów z mleka: żentycy BaaTatr 188, masła K 15 Poz 125, Baz Tatr 188,
śmietany ZWAK 1881/119, jajek, sera, nabiału w ogóle Kul Wiel 2/175, Baz Tatr 188, ZWAK
1889/161.
Po Z.S. nie należy p o ż y c z a ć też: o g n i a wisla 1890/100, bo konie nie będą się darzyć
ZWAK 1885/40, grozi to nieszczęściem dla pożyczającego, dla szałasu i stada Baz Tatr 84 i 188, dzieci
w nocy nie będą mogły zasnąć K 31 Pok 150. Po urodzeniu dziecka do dziewięciu tygodni matka z
domu po Z.S. ognia nie wydaje, chroniąc w ten sposób niemowlę przed płaczem K 57 Rusc 1266.
Ognia nie pożycza po Z.S. przede wszystkim ten, kto ma pasiekę K 57 RUŚC 1270, ->ogień. Inne
zakazy związane z czasem po Z.S. to zakaz pożyczania j e d z e n i a , zwłaszcza s o l i , c h l e b a
lub sitka wisla 1890/100, bo oślepną konie, a nawet cały dobytek ZWAK 1879/26, Lud 1924/59,
k a p u s t y kiszonej, bo się zepsuje ZWAK 1892/256, kwasku na rozczyn chleba, bo chleb z
pozostałego w domu nie uda się K 51 Sa- Kr 69. O tej porze browarnicy nie pożyczają też drożdży, bo
piwo się psuje K 42 Maz 399. Nie należy też oddawać pożyczonego wcześniej mięsa, bo świnie
wyzdychają TN Łukowa 1984.
Po Z.S. nie należy wykonywać czynności związanych z utrzymywaniem c z y s t o ś ci: zamiatać
izby ZWAK 1889/69 i w y r z u c a ć ś m i e c i K 33 Chel 111, Baz Tatr 188, ŁSE 1970/173, bo się
szczęście lub dostatek z domu wymiecie wisla 1889/494. Po Z.S. nie należy też w y l e w a ć z
garnków wody ZWAK 1879/27, pomyj, bo się szczęście wyleje K 42 Maz 398, prać bielizny K 33 Chel
111. Po Z.S. na szczególne niebezpieczeństwo miały być narażone d z i e c i , stąd liczne zakazy.
Sądzono, że aby zabezpieczyć dziecko przed zamianą, porwaniem, nocnicamt, morzyskiem, płaczem
po Z.S. nie należy prać
i SUSZyĆ pieluszek Kul MiW 419, Szyf MiW 83, TN Krasiczyn 1985, K 7 Krak 141, Pel Dem 150.
Nie należy też s u s z y ć odzieży dziecka ŁSE 1963/137, przynosić suszących się pieluch jeśli zostały
na sznurku po Z.S. - należy je przynieść do domu dopiero po wschodzie słońca następnego dnia,
inaczej dziecko będzie płakało K 42 Maz 393. Nie należy też: zdejmować bielizny z plota, bo bieda
przeniesie się do domu Wisla 1902/414, n o s i ć wody na kąpiel dziecka, a po kąpieli dziecka wylewać
wody K 42 Maz 393, K 21 Rad 147, K 7 Krak 136, ŁSE 1963/144, bo do dziecka może się coś
przyplątać ŁSE 1963/138, bo dziecko nie będzie spało ZWAK 1892/259. Niemowlę należy kąpać przed
Z.S., aby zabezpieczyć je od strzygi K 15 Poz 24. Po Z.S. słońca nie należy również opuszczać
pomieszczenia, w którym znajduje się dziecko Pel Dem 150.
Po Z.S. nie należy jeść święconki K 35 Przem 44, 60 to źle działa na wzrok TN Ulan
Majorat 1984.
Po Z.S. nie należy też: otwierać okien, szczuć psami K 33 Chel 111, dawać jałmużny ZWAK
1889/161. Nie należy też hopać, bo może to sprowadzić jakieś licho ZWAK 1885/65, hałasować -
zwłaszcza od Z.S. w Wigilię Bożego Narodzenia do Nowego Roku - bo wtedy Pan Jezus po kolędzie
chodzi ŁSE 1961/8O. Od Z.S. w Boże Narodzenie do Nowego Roku w tzw. młodziankowe (święte)
wieczory nie należy pracować. Jest to czas, kiedy należy Panu Jezusowi dziękować K 28 Maz 74, Red.
Ulan Majorat 1984.
Po Z.S. nie należy zaglądać do pasieki K 48 Ta-Rz 55, bo się robaki zakocą Kot San 225. W tym
czasie nie należy nawet mówić o pszczołach, bo jest to grzechem K 48 Ta-Rz 289. Nie należy też
mówić o ptakach lub o znalezionym gnieździe, ani też zaglądać do gniazd, gdzie znajdują się jaja lub
pisklęta, bo zjedzą je mrówki K 42 Maz 405, ZWAK
1878/130, ZWAK 1887/40.
154 ____________________ Z A C H Ó D SŁ O Ń C A - do kum entacja
ZA CH Ó D SŁO Ń C A dokum entacja
155
•i
1
Sy m bolizuje k o n i e c : spotk ania 70, panieństw a 6, u czuć k ochanków 7L.
2. 'miejsce, gdzie słońce znika z nieba wieczorem; strona świata
przeciwstawna do wschodu'
• Z.S. (podob nie jak i w schód) jest traktow any jako miejsce bard zo odlegle -
położone ta m , gdzie świat się kończy T N K rasiczy n 1985. Formuły pieśn iow e na zachód
słoneczka, n a zachodzie słońca zna czą tyle co 'daleko' 13. Słońce nad zachodem , na
zachodzie jest sygnałem końca dnia i pracy, początku w ieczoru 70, także Piat K rak 6 54.
W ty m czasie sp otykają się kochanko w ie 7 E, H, 8, także K 42 M az 51, Pies śl 2/705.
■U - M ały zachód - m iejsce, gd zie słońce zachodzi w zimie K ai L im 21, podob. Bąk K ram sk
74. Ś redni zachód - m iejsce, gdzie słońce zacho dzi w czasie wiosennego i jesiennego zrów nan ia
dnia z nocą K ai Lim 1 8. D uży, wielki, letni zachód - tam, gdzie słońce z achodzi latem , od
czerw ca do sie rpnia, kiedy no ce są krótkie Bąk Kramsk 74, K ai Lim 22.
• K i e r u n e k o r i e n t u j ą c y dz i ał an i a. Ciało zmarłego kładzie się głow ą
w kierunku zachodnim K 4 9 Sa-K r 537 [też odw rotnie, -» w schód słońc a].
N a zachód sło neczka patrzy dziewczyna oczek ując sw ojego kochaneczka 7C, siada gołąb lub
gawron, który in fo rmuje dziew czy nę, że chłopak już do niej jedzie 9; na Z.S. udaje się chłopak,
bo ta m jest jego dzie w eczka Pies śl 1/11.
• G d y salam andra pełza ku zachodow i, bliska slo ta ZW AK I88i/i63. Ś m i e r ć
królów i w ielkich panów nastąpi, gdy w nocy Bożego Narodzenia w ieje w iatr od
zachodu ZW A K 1882/184.
DOKUMENTACJA
PIEŚNI ŻNIWNE I DOŻYNKOWE
1 - Słońce zachodzi, żniw iarze chcą kończy ć pracę.
O j zasło słońce zaslo Za las, za "obręce, Oj puscaj nas karbowy, B o nas bolom ręce. LL
1957/2/41; w ar.: D a i zaszło słońce zaszło da i jeszcze trochę świci da i puść że nas do do m u d a i
ły karbow y łysy. K 1 Pies 420; A slóńce już zaszło, już nad chmurom w isi, a pu ście nas d o dom ,
nasz włodarzu łysy. K rzyż K uj 1/194, w ar.: Stef W arm P ś 1/182; Zachodzi słonec zko za las
kalinow y, p uszczaj n a s do dom u, nasz karbow y nowy. TN O strów ki 1953.
2 — Sło necko sie chowa, juz jest za c m e ntarzem, roz
u
ąc-ze n as Boże z nasym gospoda rzem
... juz jest za so śniną, roz
u
ąc ze nas B o że z nasą gospodynią. Z W A K 18 86/129.
Z - A ju ż slonuszko kryje sia za las, a m nie m lodziuchnej do dom u już cza s. A już słon u szko
za las skryło sia, a ja m lod ziuchna naro biła sia. O l Pódl 122.
4 - Słóneck"o zach
u
odzi, za wiyrch zapaduje, Ta m°oja mamicka wiecerzo g
u
otuje. M ika Oraw
60, w ar.: M A A E 1898/92 .
5 - Ju z słonecko downo zasło, trzeba będzie spać, a bo jutro raniusinko trzeba będzie wstać.
Stoin Żyw 176.
PIE ŚN I W E SEL N E
6 - Słońce zachodzi (w rogu pieca), p anna m łod a w dziew a czepiec / siad a do
czep ca I za stół stąpa.
a. Już słonec zko zachod zi, a zdyjmże w ianeczek, w dziejże czepecze k, bo ci się tak godzi.
Chód Śp 83.
b. Zaszło słonko w rogu pieca, Siadaj Zosiuniu do czepca. TN Zawiep rzyce 1974, w ar.:
K 24 M az 258, K 20 Ilad 187 i 193.
c. Słoneczko zachodzi, miesiączek ziaje, M ary sia płacze, za stół stąpaje. C hód Sp 99.
PIE Ś N I MIŁ O S N E
7 - Słońce zach odzi (k siężyc wsch odzi) - dziew czyna/chłopiec tęsk nią / szu kają m iłości /
zalecają się.
7 A - Słoneczko zaszło i się zaćm iło, Za góry, lasy się skryło. Będę ja szukać kochanka m ego,
Czy go tam kędy n ie było. Pies Śl 2 /662, war.: Pies Śl 1/485.
7 B - Słoneczko zaszło, m iesiączek św iyci, Pódź mie, m a m iła, pódź odprowad zić. Pies Śl
2/750, war : Pies Śl 2/663, 753; Miesiączek zaszel, słoneczko śweci, Stań, mie m a miła, odprowadzić!.
ZWAK 1885/270 Śląsk Cieszyński, podob Pies Śl 1/425, Pies Śl 2/663, 750, 753.
7 C Spoglądały ocka na zachód słon ecka, B o sie spod zie w ały stam tąd kochanecka.
Spoglądały ocka, skąd słone cko sc h odzi, B o sie z tamty strony kochanecek, godzi. Ś w ięt Nad r
268, war.: Lom Śląsk 408.
7 D - Słoneczk o zachod zi, miesiączek wychod zi, tobie się, frajerko , zalecać nie god zi. K 44
Gór 280.
7 E - Za szło słońce, wzeszed miesiąc, jak młyńskie kolo; w yjdzi dziewczyn o, w yjd zi jedyna ,
przemów do mnie słowo. K 28 M az 223; w ar.: Zańdzij słońce, w zeńdzi miesiąc, i gwiozdy w około;
wyńdzi wyńd zi kochaneczko ... K 4 Kuj 23.
7 F - Na zielo nej łące Zakwitają pącze, Ta m m oje kochan ie, G d zie zachodzi słońce. Z W A K
1886/323.
7 G - Za oną góreczką zaszło tam słoneczko, gdzie ja się ro zsta w o m ze sw ą kochane czka.
K 40 MazP 231.
7 H - Zaslo słonko, zasło za obłok (najwyzsy), za dunaj najglębsy. Mój najmiłsy w drodze,
seść par kon i w iedzie, a na siódm ym jedzie. K 40 MazP 1 94.
7 I - Zachodzi słoneczko poza lasy, Już mne tu na Gródku nic nie cieszy. Pies Śl 2/526, war.: Pies
Śl 1/420, Piel Śl 2/525, Rog Śląsk 108, Lom Śląsk 328; Zachodzi słoneczko w góry, lasy. Bardzo sm utne
przyszły na m nie czasy. Pies Śl 2/272.
7 3- Słonecko zachodzi, m iesiącek wychodzi, powiedz m i, dziewcyno, kto ku tobie chodzi? Stoin
Żyw 220, war : Pies Śl 2/715; ... mój synaczek inną wodzi. Pies Śl 1/425.
7 K - Zachodzi słonecko ku lasowi, nie dajze gębusi dworakowi. K 6 Krak 123, war.: K 6 K rak
179, Pies Śl 2/675.
7 L - Ej, jak słoneczko zachod ziło, Dziew czę wołki potraciło, W olszyn ie. Pies Śl 1/206.
7 Ł - Daremne tw e żałowanie, miły m łodzieńcze. M iłość wasza uszła jak dzień, gdy Zajdzie
słońce. Pies Śl 1/183, war.: Pies Śl 1/186, Rog Śląsk 107.
7 M - Zachodzi słonecko za las kalinowy, zim na rosa pada na sa dek wiśniowy. K 6 K rak 123,
war.: TN Puławy 1988, Pies Śl 1/111 i 507, Konop Krak 4, Gaj Rozw 86, Święt Nadr 261, ZWAK 1891/140, K 57
RuSC 938.
7 N - Za góram i, za lasam i. Ta m słoneczko schodzi, N a uczuł sie m łod y ułan D o dziew c zyny
chodzić. M A A E 1 908/18 1.
7 O - A puść me pan, puść m e, niech m y (m i) rąk nie ściska; już sło neczko nad zachodem , do
dom u nte blisko. K 4 K uj 33, w ar.: T N Ja cnia 1965.
8 - (W lecie/w wieczór) słońce (piecze/kołem chodzi) nad zacho dem, dziew czyna pasie
w ołki/byszki / wije w ianki / piele ruteczkę/lenek / stoi w polu za ogrodem / ...
a. Oj leci, leci sło ńce za zachodem, pasła dziewczyna w ołki za ogrodem . K 16 Lub 261,
war.: TN Kaw ęczyn 1964; ... a moja najmilsza wije wianki na wągrodzie - ogrodzie. K 40 M azP 209.
b. Oj, w ieczór, wieczór, słońce n ad za chodem, piele K asieńka lenek za ogrodem . O l
Pódl 31, ... stojala dzewczyna w p olu za ogrodem. LL 1958/1 -2 /77; O j, psiecze, psiecze S łonko
nad zachodam, Zbzierała tam dziiwcza Ziele nad logrodam. Stef W arm Pś 2/5, war.: K 26 M az
240, K 40 M azP 2 10, Biel K asz n r 58 (tam że dalsze warianty).
c. O j, sło ńce, słoń ce b ard zo nad zachodem ; pa sła dziewczyna byszki nad jeziorem.
K 40 M azP 2 10; w ar: Stuieci słońce, św ieci nizko nad zachode m , Plącze dzie w czyna n a d sw oim
156 _________________ ZAĆMIENIE SŁOŃCA - eksplikacja
ZAĆMIENIE SŁOŃCA eksplikacja
157
zawodem. ZWAK 1878/50; Kołem, kołem słoniuscko chodzi, juz jest nad zachodem, piele
Marysia drobną rutecke tam za nowym ogrodem. K 26 Mai 240, nadto war: Hiel Ka»z nr 343.
9 — Gołąb/gawron siada/rozkłada skrzydła na zachód słoneczka.
Przeleciał gołąb przez wysoki dąb, na wprost okiencczka, na zachód słoneczka, roztożyl skrzydła.
Piat Krak 184; war.: Przeleciał gawron przez wysoki dom. Na zachód slonrcka, prosto okienecka,
roztocył ogon. K 6 Krak 113.
PRZYŚPIEWKI ŻARTOBLIWE
10 - Słonecko zachodzi za wysokie wierzby, tym starym panicom wyleciały zęby. K 13 Kieł
48; war.: ... za wysokie dęby, Zaleskim dziewczętom wyleciały zęby. MAMO 1908/105, war.: K 22
Łęcz 191, K 25 Maz 203.
PIEŚNI POWSTAŃCZE I REKRUCKIE
11 - Już zachodzi czerwone słoneczko za zielonym borem, ubodzy wojacy, śląscy wojownicy, idą
na bój krv>awy. Lud 1975/153.
12 - Turek pan, Turek pan, te tureckie pany, Od zachodu słońca wojnę ozpoceny. Święt Nadr 228.
13 - Na zachód słoneczka wyglądają rekruci/Polacy...
a. Wyglądali rekruciki na zachód slonecka: cy nie ujrzą, nie obacą, choć z Płońska
ptasecka. K 27 Maz 339, war.: TN Kawęczyn 1964; Wygnali rekrutów ... ni uwidzisz, ni usłyszysz
polskiego "ptasecka. TN Noworablów 1988.
b. Zagnali Polacenki za to Carne Morze, stamtąd żaden Polaceniek powrócić nie
może. I staneni Polacenki na zachód slonecka, obacyli, jak leciała z Polski kukawecka. K 41
Maz 484.
KOŁYSANKI
14 - Oj, lulaj, lulaj, zachodzi słoneczko, zamknij już oczka i zaśnij córeczko. Ol Pódl 93.
BIBLIOGRAFIA: K a m o c k i Stefan, Znaki na niebie i ziemi, zwiastujące wojnę światową,
Or L 1926/154; Kup WiM 10-11; Wórt Hoff 8/76-87.
-►SŁOŃCE, WSCHÓD SŁOŃCA.
Jerzy Bartmiriski, Stanisława Niebrzegowska
pomierzchnionic, spor. też zmierz ciniienie Kup WiM 12 oraz zatarcie słońca Kup
Pol 26.
B Przyczyną Z.S. wedle najstarszych wierzeń miała być walka smoka ze S. Wisła 1916/129;
zabicie węża lub innego płaza i pozostawienie go na S. ZWAK 1892/253; pożarcie S. Mosz Kul 2/463,
np. przez wilkołaka Lud 1896/327; czary wiedźm i czarowników Kup WiM 11, podob. Mosz Ku!
2/463; wedle przekonań nowszych: zderzenie S. z górą Or L 1938/160, zajście księżyca na S. TN
Gorajcc 1984, gniew Boga K 17 Lub 70, Kup Pol 24.
B W czasie Z.S. z nieba na ziemię spada trucizna albo zaraza, która jest czarna jak smolą i czuć ją
strasznie Kul Wiel 3/509, sim wierz 235, Wisła 1900/464, Kup Pol 24. Skutkiem Z.S. jest zatrucie
wody Wisi a 1900/464, straszne choroby (zwłaszcza u ludzi Or L 1938/160), także bydła i trzody Wisła
1900/464.
• Aby zabezpieczyć się przed skutkami Z.S. i uchronić wodę od zatrucia należy:
Zakryć albo zamknąć Studnię Kul Wiel 3/509, Wisła 1900/464, TN Ulan Majorat 1984, Or L 1931/15,
Wisła 1889/502.
♦ Z.S. jest traktowane jako zapowiedź w oj n y Kup Pol 24, g ł o d u , c h o r ó b ,
klęsk żywiołowych (np. pożaru, powodzi) Kup WiM 11, k o ń c a ś w i a t a : Jak
zaćmienie było takie nachodzi słonko coraz ciemniej, to wszystki ucikajo dó domu. Bo
to był wielki stwch, że to
u
ono najdzie i zyjdzie, a to już się zdawało, że już o! Koniec
świata! Sondnyj dzień. I każden już sie modlił, "o, że to już Pan Bóg ma zejść na ten
świat i już będzie sądzić wszystkich. Czap Mat 64, podob. Kup Pol 24, sądu ostatecznego:
„Wierzono, że trzydniowe zaćmienie słońca poprzedzi koniec świata. Zaraz potem
pojawi się «Lucyper» na piekielnym wozie i zacznie swój objazd dookoła ziemi" Kul
Wiel 3/509.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/244-245; De Vries Dic 157, Herd Lek 181-182; Kop SMit 1077;
K a m o c k i Stefan, Znaki na niebie i ziemi, zwiastujące wojnę światową, Or L 1926/154; Kup Pol
24-26; Kup WiM 11-12; Mosz Kul 2/460-463; Wórt Hoff 2/1509-1526.
-+SŁOŃCE, ZAĆMIENIE KSIĘŻYCA.
Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska
ZAĆMIENIE SŁOŃCA
W polskiej kulturze ludowej zaćmienie słońca wiązano głównie z czarami wiedźm, działaniami
smoków, pozostawianiem na słońcu zabitego węża oraz walką słońca z księżycem. Często było ono
uważane za oznakę gniewu Boga i zapowiedź końca świata.
W s t a r o ż y t n o ś c i zaćmienie słońca (podobnie jak księżyca) traktowano jako wynik czarów
czarownic, atak ze strony demonów i potworów Kop SMit 1077.
W kulturze s ł o w i a ń s k i e j bardziej rozbudowane i obrosłe mitologią były wierzenia na temat
-►zaćmienia księżyca.
=
Nazwy uwydatniają skutki Z.S., tj. utratę światła: zaćmienie, zaciemnienie, słonko się zaciemnia,
zaciemnienie dnia, na Warmii i Mazurach: pomierzch,