Грибы Fungi
33Красная книга Кыргызской Республики
Кыргызстанда азыркы учурда козукарындардын 2100дён ашуун търлёръ белгилъъ. Шарттуу
търдё алар микромицеттер жана макромицеттер деп бёлънёт. Макромицеттер – татаал
тъзълъштёгъ, ар търдъъ формадагы, ири энелик денелъъ козукарындардын тобу. Алардын 286
търъ таралган. Калпакчалуу козукарындарды изилдёё боюнча биринчи иштер ёткён кылымдын
1935 -1939-жылдары П.С.Панфилова жана Н.Г.Запрометова, кийинчерээк жаьгак токойлору
ъчън М.Д.Прутенская, Тескей Алатоо тизмегинде А.А.Домашовалар аркылуу башталган.
Максаттуу жана пландуу търдё Тъндък Кыргызстандын макромицеттерин изилдёёлёр 1960-
жылдары А.А.Элчибаев тарабынан жъргъзългён. Козукарындардын бардык топторунун ар
търдъълъгъ начар изилденген аймактар Борбордук Тяньшань жана Памир-Алай болуп саналат.
Татаал тъзълъштъъ козукарындардын ичинен негизгиси болуп катарлар Aphyllophorales
(афиллофоралар) – 69 тър, Agaricales (агариктер) – 162, катарлар тобу Gasteromycetes
(гастеромицеттер) –43 тър саналат. Афиллофоралар дарактарда ёсъп, сёьгёк чиръъсън козгойт.
Калпакчалуу козукарындардын микобиотасынан симбиотрофтук макромицеттерге же микориза
жаратуучуларга 58 тър таандык. Алардын ичинде желъъчъ: подберезовиктер, рыжиктер, мындан
тышкары желбёёчъ, уулуу – паутинниктер, волоконниктер ж.б. козукарындар кездешет.
Кеьири топту сапротрофтук макромицеттер (астыга салынган нерселерде ёсъъчъ ж.б.
сапротрофтор, карботрофтор, капротрофтор, биотрофтор) – 225 тър тъзёт. Алар тиръъ эмес
органикалык заттардын эсебинен тиричиликтин бардык процесстерине катышышат. Козукарындар
калк тарабынан баалуу тамак-аш азыгы катары колдонулат.
Республикада желъъчъ козукарындардын 98 търъ аныкталган. Козукарындардын баалуулугу
жергиликтъъ адат-салт менен аныкталат. Республикабыздын жергиликтъъ калкында жогору
бааланган козукарындардын ичине ак подгруздок (груздь), маслёнок, подберезовик, боздоь
«ак» козукарыны, кёгълтър бутчалуу козукарын, шампиньон тукумунун търлёръ, деликатестъъ
рыжик ж.б. кирет. Табигый уулуу козукарындар анча деле кёп эмес: уулуу шампиньон,
волоконницалар тукумунун търлёръ, жалган дождевиктер, жалган бозомук-сары опёнок,
козукарын-чатырча кърёь-кызыл, кубакай поганка.
Экологиялык абалдын начарлашы, рекреациялык басымдардын токойлорго болгон къчёшъ,
абанын жана атмосферадагы абанын булганышы макромицеттердин санынын азайышына жана
мёмёлёёсънън начарлашына алып келди. Эь сезгичтъълёрдён болуп микоризалуу козукарындар
эсептелет. Козукарындардын ар търдъълъгънё алардын ёскён жерлерин жоготуу таасир этет.
Калк тарабынан кёп керектелип, желъъчъ козукарындар кёп санда чогултулат жана базарларда
сатылат. Козукарындарды ашыкча, кээде мыкаачылык жолу менен чогултуу, мисалы
морчеллаларды (сморчокторду), жакынкы аралыктын ичинде козукарындардын жаратылыштагы
болгон сан ёлчёмънън кескин кыскарышына алып келет. Территорияларды чарбачылыкка
ёздёштъръъ, антропогендик таасирлер, токой-чарбалык аракеттер, климаттык шарттардын кёп
жылдык орточо маалыматтарынын кескин ёзгёръшъ козукарындардын санын азайышына жана
жоголуп кетъъсънё алып келъъсъ ыктымал.
Козукарындардын тамак-аш катары баалуулугу жок башка топтору, ёзълёрънън ёзгёчёлъктёръ
менен айырмаланышат. Алар негизинен декоративдъъ формага ээ болуп, ири ёлчёмдё же ачык
тъстъъ келет. Сырткы кёрънъшънън ёзънё тартуусу аркылуу жоготууга учурайт. Мындай търлёр
сейрек кездешъъчъ търлёргё таандык болот.
Козукарындарды коргоонун актуалдуулугун мурдагы СССРдин кээбир ёлкёлёръндёгъ фактылар
къбё болот (Белорус, Литва, Латвия, Тажикстан, Търкмёнстан, Карелия, Казакстан). Аларда
козукарындар республиканын Кызыл китептерине киргизилген. СССРдин Кызыл китебинин
экинчи чыгарылышына (1984) козукарындардын 19 търъ киргизилген. Кыргыз Республикасынын
Кызыл китебинин экинчи чыгарылышына козу карындардын тёрт търъ киргизилген (1-табл.).
Кириш сёз