Павленко С.О. Оточення Гетьмана Мазепи: соратники та прибічники
Подождите немного. Документ загружается.
141
÷àñòèíà I²I
•
ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ ÃÅÒÜÌÀÍÀ
îöåé Ïåòðèê ðîç³ðâàâ»,– ñïðàâåäëèâî çàçíà÷ຠó ñâîºìó çâ³ò³ ïîëüñüêèé
ïîñîë Êèð’ÿê ²ñàðîâè÷
1167
.
Ö³êàâ³ òàê³ ïîäðîáèö³. Ó 1693 ð., ó ñ³÷í³ – ëþòîìó, â Áàòóðèí³
Ê. ²ñàðîâè÷ áóâ îçíàéîìëåíèé ç ò³ºþ îô³ö³éíîþ âåðñ³ºþ, ÿêó â³í
âèêëàâ êîðîëþ: «Ïåòðèê, êîòðèé áóâ êàíöåëÿðèñòîì ó ï. Ìàçåïè,
çàáðàâøè ïåâí³ ëèñòè â³ä ìîñêîâñüêèõ öàð³â äî îáîõ ãåòüìàí³â ³ âñ³
ñåêðåòè, âò³ê íà Çàïîðîæå. Òàì íà Çàïîð³ææ³ êîøîâèé ó÷èíèâ éîãî
ïèñàðåì ³ òîé ïî÷àâ áóíòóâàòè êîçàê³â, (ïðèâåðòàþ÷è) ¿õ íà ñâ³é á³ê.
Àëå ÿê ò³ëüêè ï. Ìàçåïà äîâ³äàâñÿ ïðî íüîãî, ùî áóíòóº êîçàê³â, ïîñëàâ
â³ä ñåáå äî êîøîâîãî, àáè éîãî ñõîïèâ ³ ïðèñëàâ ³ç Çàïîðîææÿ äî
Áàòóðèíà. Òàì æå êîøîâèé íàêàçàâ óäàðèòè â êîòëè ³ ìàâ ó÷èíèòè íà
Çàïîð³ææ³ ðàäó â³äíîñíî öüîãî Ïåòðèêà. Àëå Ïåòðèê, ä³çíàâøèñÿ ïðî
öå, íå ñòàâ ÷åêàòè ðàäè ³ âò³ê äî íîâèõ çàìê³â, ï³øîâ äî êðèìñüêîãî
õàíà»
1168
.
Ó Êðèìó Âàñèëü Âåëåöüêèé, ÿêèé ¿çäèâ íà çóñòð³÷ ç Ïåòðèêîì,
ïîâ³äîìëÿâ ìîñêîâñüêîìó äèïëîìàòó ïîä³áíó æ âåðñ³þ: «Áóäó÷è â òîé
ãåòìàíñêîé êàíöåëÿðèè, íàïëóòàë è íàâîðîâàë, òàê ÷òî óäîñòîèëñÿ
ïîâåñèòü. È îí îò òîãî óøåä èç Áàòóðèíà, ïðîïàë áåçâåñòíî, è êàê â
íûíåøíèõ íåäàâíûõ ÷àñàõ ãåòìàíó Èâàíó Ñòåïàíîâè÷ó îá íåì ó÷èíèëîñ
âåäîìî, ÷òî îí, ïëóò Ïåòðóøêà, îáÿâèëñÿ íà Çàïîðîæå; ïîñëàë áûëî îò
ñåáÿ íà Çàïîðîæå â Ñå÷ó ê êîøåâîìó Àòàìàíó è êî âñåìó íèçîâîìó
âîéñêó íåêàêóþ îñîáó, ÷òîá åâî îòòóäó âçÿòü è îí, ïëóò, âèäÿ òîå íà
ñåáÿ çà çëîè ñâîè ïîñòóïîê ñìåðòíóþ áåäó, è èç Çàïîðîæÿ èç âîéñêà
óøîë ê íèì â Êðûì»
1169
.
Äâ³ âåðñ³¿ âòå÷³ Ïåòðèêà ç Áàòóðèíà ³ ѳ÷³ ïîä³áí³, íàâ³òü òîòîæí³.
Àëå æ ùå 9 êâ³òíÿ ìîñêîâñüêèé ïîñîë, Â. Âåëåöüêèé çóñòð³÷àëèñÿ íà
ѳ÷³ ç êîøîâèì îòàìàíîì Ôåäüêîì, ñóääåþ Îïàíàñîì Ãóáîþ òà ïèñàðåì
Ïåòðèêîì Áàòóðèíñüêèì
1170
³ í³õòî ç ïðèáóëèõ ïðî æîäí³ ðåïðåñ³¿
ùîäî îñòàííüîãî íå ÷óâ. Îòæå, ïðî çãàäàíå Â. Àéòåìèðîâ òà éîãî
ïðîâîäèð ä³çíàëèñÿ ëèøå â Êðèìó.
Çâ³äñè âèïëèâàº:
1) Ï. Ñóëèìà, øóêàþ÷è êîíòàêò³â ç Â. Âåëåöüêèì, ïðîñèâ éîãî
ï³äêèíóòè ðîñ³éñüêîìó ðåçèäåíòó îô³ö³éíó áàòóðèíñüêó «ëåãåíäó», ÿêà
ðåàá³ë³òóº ². Ìàçåïó.
2) Â. Âåëåöüêèé, îòðèìàâøè òàêîæ â³äïîâ³äí³ óñòàíîâêè â Áàòóðèí³,
ïðîòÿãîì óñüîãî ÷àñó âèêîíàííÿ äèïëîìàòè÷íî¿ ì³ñ³¿ ðåòåëüíî ñë³äêóº
çà òèì, àáè ïîñîë ìàâ òàêó ³íôîðìàö³þ äëÿ Ìîñêâè, ùî íå çàøêîäèëà
á ãåòüìàíó.
Çàçíà÷èìî îäðàçó, ùî ². Ìàçåïà ó 1691 ð. ñïðàâä³ âèìàãàâ âèäà÷³
Ïåòðèêà. Éîãî ³íôîðìàòîð êîçàê Ñèä³ð Ãîðáà÷åíêî çãîäîì ïîâ³äîìèâ
ãåòüìàíà: «Ùî â ëèñò³ ðåèìåíòàðñêîì ïèñàíî äî âîéñêà, óïîìèíàþ÷èñÿ,
÷òîáû âèäàíî âàøåé ìèëîñòè çàïîðîæöà ñþäà, òî òîå äëÿ ïóáëèêè
â÷èíåíî, æåáû òàìîøíèå óâ³ðèâøè, æå òî åñòü îòñåëÿ ãíûâ íà âàøó
ìèëîñòü... è íå â ÷îì Â. Ì. íå ñòåðåãëèñÿ»
1171
. Òîáòî ó äîíåñåíí³
ï³äêðåñëåíî, ùî íàêàç çà÷èòàíî äëÿ ôîðìè, àëå íå äëÿ âèêîíàííÿ.
Ïðè öüîìó àâòîð çàê³í÷èâ «öåäóëó» áàãàòîçíà÷íîþ ôðàçîþ: «Òîò ïèñàë,
142
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
õòî ÷èòàâ, à ãä³ ñêðèòî, ìàëî õòî â³äàåò»
1172
. ×è íå éäåòüñÿ ïðî çàõîâàí³
ëèñòè ãåòüìàíà äî õàíà?
Óí³âåðñàëè Ï. Ñóëèìè âêàçóþòü íà âèñîêèé ³íòåëåêòóàëüíèé ð³âåíü
¿õ àâòîðà-ïàòð³îòà. Äîâ³ðåíà îñîáà ãåòüìàíà ìàëà äîñèòü àêòèâíó
ïîë³òè÷íó ïîçèö³þ, ãíó÷êèé ðîçóì ³ ð³øó÷³ñòü. Ñàìå éîìó áóëî äîâ³ðåíî
ïåðåäàòè êðèìñüêèì çâåðõíèêàì ïîçèö³þ óêðà¿íñüêîãî óðÿäó, âåñòè
ïåðåãîâîðè â³ä éîãî ³ìåí³ ïðî óìîâè ñîþçíèöüêî¿ ñï³âïðàö³. Ó ëèñòàõ
³ äîãîâîðàõ Ïåòðèêà çóñòð³÷àºìî ôðàçè òà ³äå¿, ÿê³ ÷åðåç 16–20 ðîê³â
ïîâòîðþâàòèìóòü ãåòüìàí, ìàçåïèíö³. Òàê, ó äîâ³ðåí³é ðîçìîâ³ ç Ïè-
ëèïîì Îðëèêîì ó 1707 ð. ². Ìàçåïà â³äêðèâñÿ ïðî ñâîº ïðàãíåííÿ
çðîáèòè Óêðà¿íó ñàìîñò³éíîþ: «...ïðåä Âñåâ³äóùèì Áîãîì ïðîòåñòóþñÿ
è íà òîì ïðèñÿãàþ, ÷òî ÿ íå äëÿ ïðèâàòíîé ìîåé ïîëçû, íå äëÿ âûøøèõ
ãîíîðîâ, íå äëÿ áîëøàãî îáîãàùåíèÿ, à íè äëÿ èííûõ ÿêîâûõ íèáóäü
ïðèõîòåé, íî äëÿ âàñ âñ³õ, ïîä âëàñòèþ è ðåèìåíòîì ìîèì çîñòàþ÷èõ,
äëÿ æîí è ä³òåé âàøèõ, äëÿ îáùàãî äîáðà ìàòêè ìîåé îò÷èçíû á³äíîé
Óêðàèíû, âñåãî âîéñêà Çàïîðîæñêàãî è íàðîäó Ìàëîðîññèéñêîãî, è
äëÿ ïîäâûøøåíÿ è ðàçøèðåíÿ ïðàâ è âîëíîñòåé âîéñêîâûõ, õî÷ó òîå
ïðè ïîìîùè Áîæîé ÷èíèòè»
1173
.
Ïîä³áíå çóñòð³÷àºìî é ó ëèñò³ Ïåòðèêà äî çàïîðîæö³â: «Áà÷èòü
Áîã, ùî íå äëÿ ñâ ñëàâè, à äëÿ ö³ëîñò³ é îáîðîíè óêðà¿íñüêîãî íàøîãî
êðàþ, äëÿ ïîìíîæåííÿ ³ îõîðîíè âîëüíîñòåé Çàïîðîçüêîãî íèçîâîãî
é ãîðîäîâîãî ³éñüêà ³ äëÿ â³ëüíî¿ â³éñüêîâî¿ çäîáè÷³ íà Äí³ïð³ ÿ
ðîçïî÷àâ öþ ñïðàâó»
1174
.
Äîãîâ³ð Ïåòðèêà 1692 ð. ç Êðèìîì ³ äîãîâîðè Ï. Îðëèêà ç
Òóðå÷÷èíîþ 1711–1712 ðð. òåæ ìàþòü áàãàòî ñï³ëüíîãî: ï³âäåííèé
ñîþçíèê çîáîâ’ÿçóºòüñÿ íå âòðó÷àòèñÿ ó âíóòð³øíº æèòòÿ, âîëüíîñò³
êîçàê³â, íå áðàòè ç êóïö³â äîäàòêîâîãî ïîäàòêó, ìèòà, ñï³ëüíî âèñòóïàòè
ï³ä ÷àñ â³éñüêîâèõ ä³é
1175
òîùî.
Öå íå âèïàäêîâ³ñòü. Ïåòðèê îïðèëþäíèâ ³äåîëîã³þ ìàçåïèíö³â
çàäîâãî äî ¿¿ ïðîÿâó. Ïîñâÿ÷åíèé ó âèçâîëüí³ ïëàíè ÿê îäèí ç
íàéäîâ³ðåí³øèõ âèñóâàíö³â ãåòüìàíà, ñòàðøèé êàíöåëÿðèñò ìàâ
ïðåçåíòóâàòè ¿õ ó õîä³ äèïëîìàòè÷íî¿ ì³ñ³¿.
Âåëèêîìàñøòàáíà àíòèìîñêîâñüêà àêö³ÿ, çàäóìàíà â Áàòóðèí³,
âñå æ íå â³äáóëàñÿ. Ïåòðî Ñóëèìà 22 ÷åðâíÿ 1692 ð., àã³òóþ÷è
çàïîðîæö³â ó ïîõ³ä íà Ìîñêâó, ïèñàâ ó çâåðíåíí³ äî íèõ: «Òóò æå è
òî âàøèì ìèëîñòÿì îáúÿâëÿþ, ÷òî åãî ìèëîñòü ã. ãåòìàí çàäí³ïðîâñêèé
ïî ñîâ³òó âñ³õ ãîñïîäèíîâ ïîëêîâíèêîâ â òàéí³ ïðèñëàë êî ìí³ ÷îëî-
â³êà ñ òàêèì ñëîâîì, êîé ÷àñ ìû ñ îðäàìè ê Ñàìàð³ ïðèáëèæèìñÿ, òî
èì³þò âñ³ îò Ìîñêâè îòñòàòè è ñ íàìè ñëó÷èâøèñÿ èòèòü âîåâàòè
Ìîñêâó, êîòîðûé ÷åëîâ³ê òóò íûí³ ïðè ìí³ îáð³òàåòñÿ è ÿ âàøèì
ìèëîñòÿì, êàê äàñò Ãîñïîäü Áîã ïðèèòèòü ê Êàìåííîìó, òî âàì ïîêàæó
åâî, à ÷òî îí òóò ãîâîðèë ïîä ïðèñÿãîþ, òî ñëûøàëè âàøè ïîñëàíöû
è Âàøèì ìèëîñòÿì çà ñâîèì ê ѳ÷³ ïðèáûòèåì ïðîñòðàííî èçóñòíî
ñêàæåò î âñåì»
1176
.
Ó òîé æå ÷àñ, ãåòüìàíñüêèé óðÿä ². Ìàçåïè, ä³çíàâøèñü ïðî ïî÷àòîê
ïîâñòàííÿ, íå ïðîÿâèâ àêòèâíîñò³ ùîäî éîãî ðîçâèòêó. Ïðè÷èíîþ òîìó
ñòàëè 䳿 ìîñêîâñüêèõ óðÿäîâö³â, ÿê³, îòðèìóþ÷è ç ð³çíèõ äæåðåë
143
÷àñòèíà I²I
•
ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ ÃÅÒÜÌÀÍÀ
ñóïåðå÷ëèâó ³íôîðìàö³þ ïðî çðàäíèöüê³ íàì³ðè ãåòüìàíà, íà âñÿê
âèïàäîê âèð³øèëè ï³äñòðàõóâàòèñÿ
*
. Çàì³ñòü ². Ìàçåïè äî Ìîñêâè ó
êâ³òí³ áóëî íàïðàâëåíî ó ñïðàâ³ Ñîëîìîíà âåëèêå ïîñîëüñòâî íà ÷îë³ ç
÷åðí³ã³âñüêèì ïîëêîâíèêîì ßêîâîì Ëèçîãóáîì. Âè¿õàëè äî Ìàëî-
ðîñ³éñüêîãî ïðèêàçó íàéâ³ääàí³ø³ ãåòüìàíó ëþäè. ¯õ ³ âèð³øèëè òàì
òðèìàòè, ÿê çàðó÷íèê³â, íà íåâèçíà÷åíèé òåðì³í.
Ïåðåáóâàííÿ îäíîäóìö³â ². Ìàçåïè ó ðîë³ çàðó÷íèê³â ïîçáàâëÿëî
ãåòüìàíà ìàíåâðó, çìóøóâàëî éîãî ä³ÿòè çà öàðñüêèìè âêàç³âêàìè ³
âñóïåðå÷ ³íòåðåñàì Ãåòüìàíùèíè. Íå â³ä÷óâøè îá³öÿíî¿ ï³äòðèìêè
Áàòóðèíà, à ÷åðåç íüîãî é ѳ÷³, Ïåòðèê íå ì³ã â³äì³íèòè çàäóìàíó
àêö³þ, îñê³ëüêè ç öüîãî ïðèâîäó â³â ïåðåãîâîðè ç Êðèìîì. Áåðó÷è
³í³ö³àòèâó â ñâî¿ ðóêè, â³í, íà íàøó äóìêó, çðîáèâ ñòðàòåã³÷íó ïî-
ìèëêó – äàâ çãîäó îáðàòè ñåáå ó íåâåëèêîìó êîë³ çàïîðîæö³â ãåòüìà-
íîì. Öèì íàäàë³ â³äøòîâõíóâ â³ä ñåáå àêö³¿ ä³éñíèõ ³í³ö³àòîð³â ïðîòè-
ìîñêîâñüêîãî ïîâñòàííÿ.
². Ìàçåïà äàâ íàêàç êàíöåëÿðèñòàì íàïèñàòè í³áè â³ä ïîëòàâ÷àí
â³äïîâ³äü Ïåòðèêó, äå º òàê³ ôðàçè – «ÿê òîá³, ñîáàêî ñêàæåíà, íå
ñîðîìíî çà òâîþ ï³äë³ñòü, ùî çà÷èíàºø ä³ëî, ñîá³ íå íàëåæíå», «íå
äóìàé, áîæåâ³ëüíèé ãëóï÷å, ùîá òåáå õî÷ îäíà äóøà æèâà õîò³ëà á òóò,
ïîì³æ íàðîäó, íàçâàòè òèì, ÷èì ñàì ñåáå, íàï³äïèòêó, òèòóëóºø»
1177
.
Ðîçðàõóíîê íîâîïðîãîëîøåíîãî ãåòüìàíà íà ñ³ðîìó, íèçè, éîãî
îñóä ñòàðøèíè òåæ çâóçèâ áàçó äëÿ ïîâñòàííÿ. Áåðó÷è ïðèêëàä ç Áîãäàíà
Õìåëüíèöüêîãî, Ïåòðèê íå âðàõóâàâ ³ñòîòíî¿ ð³çíèö³ ì³æ òèì ÷àñîì ³
éîãî ñüîãîäåííÿì. Íàðîäæåíà çà ñîðîê ðîê³â àâòîíîìíà óêðà¿íñüêà
àäì³í³ñòðàö³ÿ ç óñ³ìà ¿¿ íåäîë³êàìè âæå êîíòðîëþâàëà ñèòóàö³þ â
Óêðà¿í³, ³ çàìàõ íà óïðàâë³íñüêèé àïàðàò ñòèõ³éíîãî ðóõó ç àíòè-
ìîñêîâñüêèìè ãàñëàìè çìóñèâ éîãî ï³äíÿòè â³éñüêî íà çàõèñò ñâî¿õ
ñòàíîâèõ ³íòåðåñ³â. Âèçâîëüíà àêö³ÿ íå â³äáóëàñÿ, îñê³ëüêè ¿¿ çà÷èíàòåëü
íå ìîá³ë³çóâàâ äëÿ öüîãî âñ³ ñóñï³ëüí³ ñèëè Óêðà¿íè. Íàâïàêè, ó òàêó
âèð³øàëüíó ãîäèíó â³í ôàêòè÷íî ïîñòàâèâ åë³òó íàö³¿ íà îäèí ùàáåëü
ç ìîñêîâñüêèì ïðîòèâíèêîì.
Ââàæàºìî çà ïîòð³áíå ñêàçàòè, ùî íà çàâàä³ óñï³õó ñïðàâè ÿê
Ïåòðèêà, òàê ³ ². Ìàçåïè çíà÷íîþ ì³ðîþ áóëà âåëèêà çàëåæí³ñòü
Êðèìñüêîãî õàíñòâà â³ä Îñìàíñüêî¿ äåðæàâè. Ùîðîêó ñóëòàí âèìàãàâ
äåñÿòêè òèñÿ÷ êðèì÷àí íà âëàñí³ ñòðàòåã³÷í³ â³éíè, ÿê³ ïðèçâåëè äî
ïîñëàáëåííÿ Êðèìó. Õàíè, ïðèõèëüíî ñòàâëÿ÷èñü äî íàì³ð³â óêðà¿íö³â
ïîðâàòè ç Ìîñêî⳺þ, âñå æ íå ìîãëè íàäàòè âñå ñâîº â³éñüêî äëÿ
ñï³ëüíî¿ óñï³øíî¿ àêö³¿. Íàâ³òü âèñòóïèâøè â ïîõ³ä, âîíè ÷àñòî ïîâåð-
òàëè íàçàä, áî íåñïîä³âàíî îòðèìóâàëè íàêàç ³òè íà ³íø³, âàæëèâ³ø³
äëÿ ñóëòàíà, â³éíè.
Ó ñàìîìó Êðèìñüêîìó õàíñòâ³ áåçïåðåðâíî òðèâàëà áîðîòüáà çà
âëàäó. Ïåòðèêó, ÿêèé àã³òóâàâ îðäè éòè ïðîòè Ìîñêâè, çíàòí³ êðèì÷àíè
* Ó Áàòóðèí³ çà âêàç³âêîþ Ìîñêâè áóëè çààðåøòîâàí³ éìîâ³ðí³ ñï³ëüíèêè Ïåòðè-
êà – Â. Êî÷óáåé «äà ñ íèì æå.. . äåðæàò çà êàðàóëîì èñ ×åðíèãîâà ñîòíèêà Íèêîëàÿ
Ãðåìáåöêîãî è íåêîòîðîãî Âûñîöêîãî... ãåòìàíñêîãî äâîðåöêîãî, è Ãðèãîðüÿ Êàðïîâà,
ïîëêîâíèêà áûâøåãî Êèåâñêîãî, è èíûõ ìíîãèõ, êîòîðûå áûëè â ñîâåòå âìåñòå ñ
Êó÷þáååì». Ñë³äñòâî â³â ïèñàð Ãåíåðàëüíîãî ñóäó Çàõàð Øèéêåâè÷, ÿêèé â ³íòåðåñàõ
ãåòüìàíà ³ éîãî íàáëèæåíèõ îäíîäóìö³â íå âèÿâèâ ó ä³ÿõ çàï³äîçðåíèõ ñêëàäó çëî÷èíó.
144
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
ñêàçàëè, «÷òî â òî âðåìÿ èì íå äî âîéíû ñòàëî; íî íàäîáíî, ÷òîá èì ñâîå
â Êðûìó çà÷àòîå äåëî ñîâåðøèòü è óñïîêîèòü, à êîãäà äà óñïîêîèòöà è
òîãäà îíè óñìîòðÿ âðåìÿ áóäåò ïðèñòîéíåå òàê î ïîñûëêå âîèñê ñâîèõ
ñ íèì íà Ðóñü è ó÷èíÿòü»
1178
.
Íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî àíòèìîñêîâñüêå ïîâñòàííÿ íå âäàëîñÿ ³
çàçíàëî ïîðàçêè, ï³äãîòîâêà äî íüîãî, ä³ÿëüí³ñòü Ïåòðèêà ïîçèòèâíî
âïëèíóëè íà çì³öíåííÿ àâòîíîìíèõ ³íñòèòóò³â Ãåòüìàíùèíè, ïîçèö³é
ãåòüìàíà.
Ï. Ñóëèìà ï³ñëÿ íåâäàëèõ ïîõîä³â ó 1696–1712 ðð. áóâ ãåòüìàíîì
*
«Õàíñüêî¿ Óêðà¿íè»
1179
. Ïðè íüîìó òàáîðèëîñÿ «ëþäåé âîèíñêèõ äâóñîò
÷åëîâåê»
1180
. ßê çàñâ³ä÷óþòü äæåðåëà, â³í ñï³âðîá³òíè÷àâ ç ìàçåïèíöÿ-
ìè-åì³ãðàíòàìè. Çà â³äîìîñòÿìè ðîñ³éñüêî¿ ðåçåíòóðè, ó ñ³÷í³ 1712 ð.
«èçìåííèê Ïåòðèê åçäèë äî õàíà ñàì áèòü ÷åëîì, ÷òîá Îðëèê è êîøåâîé
ñ âîéñêîì ïîøëè ê ßññàì»
1181
. ßê ñêëàëàñÿ éîãî ïîäàëüøà äîëÿ, íåâ³äîìî.
____
4.3.
____
ÇÃÓÐÀ (ÑÒÈÃ˲¯Â, ÃÐÅ×ÀͲÍ) ÒÈÌÎÔ²É
(? – 1708)
Ãåíåðàëüíèé ñóääÿ Âàñèëü ×óéêåâè÷ íà äîïèò³ 14 ëèïíÿ 1709 ð.
ïîâ³äîìèâ, ùî Çãóðà êîðèñòóâàâñÿ îñîáëèâèì äîâ³ð’ÿì â ². Ìàçåïè ³
í³áè ãåòüìàí íàêàçàâ ãðåêó íàãëÿäàòè çà íèì
1182
. Íåâ³äîìî, êîëè
Ò. Çãóðà ç’ÿâèâñÿ â Óêðà¿í³. Øâèäøå çà âñå â³í íàëåæàâ äî ãðåê³â, ÿê³
ïåðåñåëèëèñÿ äî ͳæèíà. ³í ìàâ òàì äâ³ð
1183
, â ÿêîìó, î÷åâèäíî, é
ìåøêàâ. Ò. Çãóð³ íàëåæàëè ìàºòíîñò³ â ßãîòèíñüê³é ñîòí³ Ïåðåÿñëàâñüêîãî
ïîëêó
1184
. Ó ãëåéò³ (ïðî¿æäæîìó ëèñò³) â³ä 8 ñ³÷íÿ 1700 ð., âèäàíîìó
². Ìàçåïîþ, çãàäóâàâñÿ Çêãóðóñòèíîâè÷
1185
, çíà÷íèé â³éñüêîâèé òîâàðèø,
ÿêèé ¿çäèâ ïîñëàíöåì ãåòüìàíà äî Ìîëäà⳿
1186
. Àëå öå, ïåâíî, áóâ íå
Ò. Çãóðà, à ÿêèéñü éîãî ðîäè÷. Áî â ëèñò³ ². Ìàçåïè äî áîÿðèíà Ô. Ãîëîâ³íà
â³ä 20 òðàâíÿ 1703 ð. ïîâ³äîìëÿëîñÿ, ùî ãåòüìàí «óòðàòèëåì Çèãóðó
Ñòèëåâè÷à (êîòîðîãî ïîñëàëåì áûë äî Þñóï Ñàðàñêåð ñèëèñòðèéñêîãî
ïàøå) ÷åðåç çàïîðîæöîâ ðàçáîéíèêîâ â ñåìèäåñÿòîì ÷èñëå ñîáðàâøèõñÿ
è îêîëî Áîãó è Äíåñòðà âñÿêèõ ëþäåé ðîçáèâàþ÷èõ, ÿêèè, ñïîñòèãøè åãî,
Çèãóðó, íà óðî÷èùè Ñóõîì ßãîðëèêó, äî ñìåðòè çàáèëè»
1187
.
Ç äèïëîìàòè÷íèìè äîðó÷åííÿìè â³ä ãåòüìàíà â Òóðå÷÷èíó ¿çäèâ ³
Çãóðà. Òàê, Ã. Ãîëîâê³í ³íôîðìóâàâ 9 ÷åðâíÿ 1708 ð. Ïåòðà I: «Ïîëó÷èëè
ìû íà ñèõ äíÿõ ïèñìî îò ãåòìàíà Ìàçåïû, â êîòîðîì ïèøåò, ÷òî
ïîñûëàë îí ÷åëîâåêà ñâîêãî Çãóðó äî Ñåðàñêåðà – ïàøè Ñèëèñòðèéñêîãî
ñ êîìïëåìåíòîì è ñî âçàèìíûì ïîäàðóíêîì è ç ñëîâåñíûì îïðàâäàíèåì
â îáèäàõ, Áåëîãîðîäöêîé îðäå ïîä÷èíåííûõ. À â ñàìîì äåëå ïîñûëàë
* Ìàáóòü, íå âèïàäêîâî ². Ìàçåïà ïðèçíà÷èâ ãåíåðàëüíèì õîðóíæèì ðîäè÷à
Ïåòðà Ñóëèìè – ²âàíà Ôåäîðîâè÷à Ñóëèìó ó 1708 ð., êîëè âæå íå áîÿâñÿ, ùî Ìîñêâà
ìîæå âèñòóïèòè êàòåãîðè÷íî ïðîòè ö³º¿ êàíäèäàòóðè. Ñåñòðè íîâîïðèçíà÷åíîãî ùå ó
1690-õ ðð. âèéøëè çàì³æ çà ìàéáóòí³õ ìàçåïèíö³â Äìèòðà Ìàêñèìîâè÷à òà Äìèòðà
Çåëåíñüêîãî. ×è íå ÷åðåç Ñóëèì îñòàíí³ ïðèëó÷èëèñÿ äî ò³ñí³øî¿ ñï³âïðàö³ ç ãåòüìàíîì?
145
÷àñòèíà I²I
•
ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ ÃÅÒÜÌÀÍÀ
îí, ãåòìàí, åãî, ÷òîá ïîäëèííî ïðîâåäàë î âñÿêîì ïîâåäåíèè òàìîøíåì,
à íàèïà÷å òåïåðü, âî âðåìÿ áûòíîñòè òàìî ïîñëîâ íåïðèÿòåëüñêèõ
Øâåöêîãî è Ïîëñêîãî, êîòîðûå, êàê îí, Çãóðà, ñêàçûâàë åìó, ãåòìàíó,
÷òî ñ âåðñòó îò Áåíäåðà â îäíîì ñåëå ñòîÿò è ÷àñòûå ñ Ñåðàñêåðîì
êîíôåðåíöèè èìåþò»
1188
.
Ïîñëàíåöü ². Ìàçåïè ãîòóâàâ ´ðóíò äëÿ ñï³âïðàö³ îñìàí³â ç
óêðà¿íöÿìè ó âèçâîëåíí³ Óêðà¿íè. Òðîõè ï³çí³øå ². Ìàçåïà â³äêðèòî
ïðîñèâ äîïîìîãè â Òóðå÷÷èíè ó â³éí³ ìàçåïèíö³â ïðîòè Ìîñêî⳿.
Ãåòüìàí íàä³ëèâ ñâîãî äîâ³ðíèêà îðåíäîþ íà Á³ëîöåðê³âùèí³
1189
. Òàêîæ
â³í äîðó÷àâ éîìó ïðîâîäèòè ô³íàíñîâ³ îïåðàö³¿. Íà Áåíäåðñüê³é êîì³ñ³¿
çàçíà÷àëîñÿ, ùî «ãåòüìàí âåë³â ÷åðåç Çãóðó âèì³íÿòè çâè÷àéíó ìîíåòó
íà äóêàòè»
1190
. ͳæèíñüêèé ãðåê – äîâ³ðíèê ². Ìàçåïè ïîìåð ó ê³íö³
1708 ð. ó Ðîìíàõ
1191
, òîä³øí³é ðåçèäåíö³¿ Êàðëà XII òà ². Ìàçåïè.
____
4.4.
____
ÕÀÐÅÂÈ× ÞвÉ
Óïåðøå ïð³çâèùå ãåòüìàíñüêîãî äâîðÿíèíà ÿê ïîñëàíöÿ çàðÿñí³ëî
â äîêóìåíòàõ äîáè ². Ìàçåïè íà ïî÷àòêó 1690-õ ðð.
1192
. Âèõ³äöþ ç
Ïðàâîáåðåææÿ
1193
ãåòüìàí äîðó÷àâ ð³çíîìàí³òí³ çàâäàííÿ. Òàê, â³í
¿çäèâ ç ëèñòàìè òà ïîâ³äîìëåííÿìè ç ãåòüìàíñüêî¿ ñòîëèö³ äî Ìî-
ñêâè (1691 ð.), äî Çàïîðîçüêî¿ Ñ³÷³ (1691, 1708 ðð.), Êàçèêåðìåíà
(1691 ð.)
1194
. Òàêîæ éîìó äîðó÷àëèñü ³ ãîñïîäàðñüê³ ñïðàâè. ³í,
íàïðèêëàä, áóâ äîçîðöåì «Êîíîòîïñüêèõ ìëèí³â ïàíñüêèõ»
1195
. Óæå
òîä³ Þ. Õàðåâè÷ ñòàâ çíà÷íèì â³éñüêîâèì òîâàðèøåì.
Ó ñåðïí³ – âåðåñí³ 1708 ð. â³í ðàçîì ç ìîñêîâñüêèì ïîñëàíöåì
Ô. Äóðîâèì âîçèâ æàëóâàííÿ çàïîðîæöÿì. Îòàìàí êèñëÿí³âñüêîãî
êóðåíÿ îáóðèâñÿ, ùî éîìó ïåðåïàëè ñîáîë³ ç â³äð³çàíèìè ùîêàìè.
Íåâäîâîëåí³ çàïîðîæö³ ïðèêóâàëè Þ. Õàðåâè÷à äî ãàðìàòè ³ «çà áîðîäó
äðàëè è âûãîâàðèâàëè åìó, ÷òî êàê îí ïðèåõàë â Ïåðåâîëî÷íþ, íå äàë
èì çíàòü è íå äîæäàëñÿ èõ ïîåõàë äî Ñå÷è»
1196
. Ìîæëèâî, âñå öå áóëî
ðîç³ãðàíå äëÿ Ô. Äóðîâà, àáè òîé ïåðåêàçàâ ìîñêîâñüêèì óðÿäîâöÿì,
ÿê òðåáà øàíóâàòè çàïîðîæö³â. Òîä³ æ, ÿê äîâ³äóºìîñÿ ç äîïèòó êàí-
öåëÿðèñòà Î. Äóáëÿãè, Þ. Õàðåâè÷ ïåðåäàâ êîçàêàì Çàïîðîçüêî¿ Ñ³÷³
ïðîõàííÿ ². Ìàçåïè, «÷òîá îíè, çàïîðîæöè øëè ê íåìó, ãåòìàíó, íà
ïîìîùü, êîãäà îí èõ òðåáîâàòü áóäåò, è çàïîðîæöû, äå â òîì åâî
ãåòìàíà êàê îí, Äóáëÿòà, ñëûøàë, îáíàäåæèëè»
1197
.
____
4.5.
____
ÍÀÕÈÌÎÂÑÜÊÈÉ ÔÅIJР²ÂÀÍÎÂÈ×
(? – 1758)
Îäèí ç íàéàêòèâí³øèõ áîðö³â çà â³ëüíó Óêðà¿íó â 1715–1755 ð.,
ñîðàòíèê Ïèëèïà òà Ãðèãîð³ÿ Îðëèê³â Ôåä³ð Íàõèìîâñüêèé ðîçïî÷àâ
ñâîþ ïîë³òè÷íó êàð’ºðó ïðè äâîð³ ²âàíà Ìàçåïè. ³í ïîõîäèâ ç Ëóáåí-
ñüêîãî ïîëêó
1198
.
146
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
Î÷åâèäíî, ïåðåä ïîÿâîþ â îòî÷åíí³ ãåòüìàíà Ô. Íàõèìîâñüêèé
îòðèìàâ íåïîãàí³ çíàííÿ â Êèºâî-Ìîãèëÿíñüê³é êîëå㳿, îñê³ëüêè
íåîäíîðàçîâî âèêîíóâàâ äèïëîìàòè÷í³ äîðó÷åííÿ ÿê ². Ìàçåïè, òàê ³
Ï. Îðëèêà. Ïðè÷îìó çà ¿õí³ì ïðîõàííÿì ñêëàäàâ âàæëèâ³ òàºìí³ äå-
ïåø³. Äàíèëî Àïîñòîë ðîçïîâ³äàâ, ùî ç Áàõìà÷à íà ïî÷àòêó ëèñòîïàäà
1708 ð. ãåòüìàí òà Êàðë XII ïîñëàëè Ô. Íàõèìîâñüêîãî äî ïîëüñüêîãî
êîðîëÿ Ñòàí³ñëàâà Ëåùèíñüêîãî
1199
. ϳñëÿ ïîëòàâñüêî¿ ïîðàçêè 1709 ð.
â³í áóâ ãåíåðàëüíèì áóí÷óæíèì, à ïîò³ì (ç 1730-õ ðð.) ãåíåðàëüíèì
ïèñàðåì Ï. Îðëèêà
1200
.
Ïðîæèâàþ÷è â Òóðå÷÷èí³, Øâåö³¿, Ïîëüù³, àêòèâíî áîðîâñÿ çà
óêðà¿íñüêó ñïðàâó. Íàâ³òü íà ñõèë³ ë³ò ó 1750-õ ðð. Ô. Íàõèìîâñüêèé
ïëàíóâàâ ï³äíÿòè àíòèìîñêîâñüêå ïîâñòàííÿ â Óêðà¿í³. Ñèí Ï. Îðëèêà
Ãðèã³ð Îðëèê ç ïîøàíîþ ïèñàâ ïðî íüîãî ó 1753 ð.: «Öåé ñòàðøèíà
áóâ äóæå êîðèñíèé ïðè ëèñòóâàíí³ ãåòüìàíà ². Ìàçåïè ç íåá³æ÷èêîì
øâåäñüêèì êîðîëåì (Êàðëîì XII). Éîìó äîâ³ðÿëè â íàéòàºìí³øèõ
ì³ñ³ÿõ, ³ ì³é áàòüêî êîðèñòóâàâñÿ íèì ó íàéäåë³êàòí³øèõ ñïðàâàõ»
1201
.
Ãåíåðàëüíèé ñåêðåòàð ì³í³ñòåðñòâà çàêîðäîííèõ ñïðàâ Ôðàíö³¿ Òåðñ³ºð
òåæ â³äçíà÷àâ ó 1752 ð. çä³áíîñò³ Ô. Íàõèìîâñüêîãî: «Öåé ñòàðøèíà
äóæå ðîçóìíà ëþäèíà, ñèëüíî ïðèâ’ÿçàíà äî ñâîáîäè ñâ áàòüê³â-
ùèíè…»
1202
. Ó ãðóäí³ 1755 ð. â³í ðàçîì ç Ô. Ìèðîâè÷åì ó Áàõ÷èñàðà¿
çóñòð³÷àâñÿ ³ç çàïîðîçüêèì êîçàêîì Âàñèëåì Ðîìàíîâñüêèì ³ ïîïðîñèâ
éîãî ïåðåäàòè íà ѳ÷, ùî âîíè ïåðåáóâàþòü ó Êðèìó, àáè «â³éñüêî
Çàïîðîçüêå íèçîâå â³ä Ðîñ³éñüêî¿ äåðæàâè â³äâåðíóòè é íàâåðíóòè äî
õàíà êðèìñüêîãî»
1203
íà âèã³äíèõ óìîâàõ. Âçàãàë³ æ, çà ñâ³ä÷åííÿì
ñ³÷îâèê³â ²âàíà Îðëîâñüêîãîã òà Îìåëÿíà ×åðåâèêà, ÿê³ áà÷èëèñÿ
ç åì³ãðàíòàìè, îñòàíí³ äóæå ðîçðàõîâóâàëè íà ñîþç ïðóññüêîãî,
ôðàíöóçüêîãî, øâåäñüêîãî ³ ïîëüñüêîãî êîðîë³â ó áîðîòüá³ ç Ðîñ³ºþ,
¿õ òàºìíó çãîäó â ãðóäí³ 1755 – ñ³÷í³ 1756 ðð. ñï³ëüíî ç êðèìñüêèì
õàíîì ðîçïî÷àòè â³éíó ç íåþ
1204
. Òà çàäóìè îáîõ ìàçåïèíö³â çàëè-
øèëèñÿ ç íåçàëåæíèõ â³ä íèõ îáñòàâèí íåðåàë³çîâàíèìè.
Ôåä³ð ²âàíîâè÷ Íàõèìîâñüêèé ïîìåð ìàéæå îäíî÷àñíî ç
Ô. Ìèðîâè÷åì ó 1758 ð.
____
4.6.
____
ÂÅËÅÖÜÊÈÉ ÂÀÑÈËÜ ÉÎÑÈÏÎÂÈ×
(? – 1721)
². Ìàçåïà ïîì³òèâ ñâîãî ìàéáóòíüîãî äîâ³ðåíîãî äèïëîìàòè÷íîãî
ïîñëàíöÿ ùå çà æèòòÿ íà Ïðàâîáåðåæí³é Óêðà¿í³. Â. Âåëåöüêèé áóâ
ñèíîì ïîëêîâíèêà, ÿêèé ñëóæèâ ó ïîëüñüêîìó â³éñüêó. ßê ³ áàãàòî
ñòàðøèí, â³í ïåðåéøîâ íà ˳âîáåðåææÿ «ñ ïîëüñêèõ êðàåâ»
1205
. Çà
ïëå÷èìà ó íüîãî âæå áóâ ïåâíèé äîñâ³ä, íàâ÷àííÿ ó Êèºâî-Ìîãèëÿíñüê³é
êîëå㳿, ðîáîòà â ãåòüìàíñüê³é êàíöåëÿð³¿
1206
. Ïåâíî, ïðàâîáåðåæåöü
ÿêèéñü ÷àñ ïîáóâ ó ïîëîí³ â êðèì÷àí, àäæå íàäàë³ ãåòüìàíè âèêîðèñòî-
âóâàëè éîãî ÿê òëóìà÷à ó ïåðåãîâîðàõ ç íèìè.
147
÷àñòèíà I²I
•
ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ ÃÅÒÜÌÀÍÀ
³äðàçó ï³ñëÿ ñêèíåííÿ ². Ñàìîéëîâè÷à áà÷èìî Â. Âåëåöüêîãî â
êîë³ íàáëèæåíèõ äî ãåòüìàíà. Ó æîâòí³ 1687 ð. ². Ìàçåïà ïîñëàâ éîãî
äî Ñòàðîäóáà ðåâ³çóâàòè êîíô³ñêîâàíå ìàéíî ïîëêîâíèêà ßêîâà
Ñàìîéëîâè÷à
1207
. Ó ñêëàäåíîìó ïî öüîìó çâ³ò³ Â. Âåëåöüêèé íàçèâàâñÿ
ãåòüìàíñüêèì êàíöåëÿðèñòîì. 1688 ð. ². Ìàçåïà, «ç ïåâíèõ ðåñïåêòîâ
çàõîâóþ÷è íà äàëíèé ÷àñ äî óñëóã âîéñêîâèõ ïàíà Âàñèëèÿ Âåëåöêàãî»,
âçÿâ éîãî ï³ä «ðåéìåíòàðñêóþ îáîðîíó, àáû îí ÿêî äî âîéñêà è ãäå
ïîõîä âîåííûé îêàæåòñÿ – ïðè áîêó ãåòìàíñêîì ïîä áóí÷óêîì
íàéäîâàëñÿ, òàê è äî ñóäà âîéñêîâîãî, à íå äî ïîëêîâîãî, íàëåæàë â
ïðèëó÷àþùèõñÿ ðàñïðàâàõ»
1208
.
Ìàþ÷è ïîìåøêàííÿ â Ãàäÿ÷³, äîâ³ðíèê ãåòüìàíà çàëó÷àâñÿ ïðè
íàãîä³ äî âàæëèâèõ ñïðàâ ãåòüìàíñüêîãî óðÿäó. Çîêðåìà, ó 1692 ð.
². Ìàçåïà âèêëèêàâ éîãî â Áàòóðèí ³ äîðó÷èâ ñóïðîâîäæóâàòè ï³ääÿ÷îãî
Ïîñîëüñüêîãî ïðèêàçó Âàñèëÿ Àéòåìèðîâà, ÿêèé ¿õàâ ó Êðèì âåñòè
ïåðåãîâîðè ïðî óêëàäåííÿ ìèðíîãî äîãîâîðó.
Ó Êðèìó Â. Âåëåöüêèé ïðîáóâ ðàçîì ç ðîñ³éñüêèì äèïëîìàòîì äî
1695 ð. Ïðè÷îìó ùå 1692 ð. çóñòð³÷àâñÿ ç Ïåòðèêîì, ÿêèé ïîâ³äîìèâ
éîãî, «÷òî äå Öàðñêîãî Âåëè÷åñòâà ïîñëàííîé çàäåðæàí áóäåò â Êðûìó
íàäîëãî»
1209
.
Â. Âåëåöüêèé «äðóãèé ðàç ðîêó 1699 â Êðèìñêîì õàíñòâå áûë æå
è òîãî æ ðîêó îòòóäîâà è ïîâåðíóëñÿ»
1210
. Êð³ì äèïëîìàòè÷íèõ çàâäàíü,
â³í ùå é âèêîíóâàâ îáîâ’ÿçêè ãàäÿöüêîãî ïîëêîâîãî ñóää³ (1697–1711),
íàêàçíîãî ïîëêîâíèêà (1705)
1211
.
Âàæëèâ³ñòü âèêîíàííÿ ì³ñ³¿ äî Êðèìó âïåâíþº, ùî âîíà áóëà
äîðó÷åíà ëþäèí³ ². Ìàçåïè. Íå âèïàäêîâî Ïåòðèê øóêàâ êîíòàêòó ç
Â. Âåëåöüêèì. Ãåòüìàíñüêèé êàíöåëÿðèñò, íà íàøó äóìêó, îáåð³ãàâ
öàðñüêîãî ïîñëà â³ä ³íôîðìàö³¿, ùî ìîãëà çàøêîäèòè ãåòüìàíó, ñïðèÿâ
ïîÿâ³ ïîâ³äîìëåíü äëÿ Ìîñêâè, âèã³äíèõ ². Ìàçåï³.
Ó ñ³÷í³ 1711 ð. Ãàâðèëî Ãîëîâê³í ³íôîðìóâàâ ². Ñêîðîïàäñüêîãî
ïðî òå, ùî «ñóäüÿ ãàäè÷ñêèé Âåëåöêèé óøåë ê íåïðèÿòåëþ, êàê î òîì
â îñîáëèâîì ïèñüìå ê Âàøåé Âåëüìîæíîñòè ïèñàë»
1212
. Ó ëþòîìó
òîãî æ ðîêó ç’ÿâèëèñÿ ÿê³ñü íîâ³ ïîäðîáèö³ ïðî éîãî â÷èíîê. «Ïîíåæå
î ñóäüå ãàäè÷ñêîì Âàñèëüå Âåëåöêîì,– ïèñàâ Ã. Ãîëîâê³í,– èç
ñâèäåòåëüñòâ, êîòîðûÿ ïðèâåç ñþäû ñåêðåòàðü Âàñèëèé Ñòåïàíîâ,
óñìîòðåëè ìû, ÷òî ÿâèëîñü èíàêî, íå òàê êàê îá íåì çäåñü ïðîíåñëîñü:
òîãî ðàäè èçâîëèòå, Âàøà Âåëüìîæíîñòü, åãî ñóäüþ âçÿòü ñ ñîáîþ â
Êèåâ, äàáû íàì î òîì äåëå èçóñòíî îò íåãî ñëûøàòü, è î òîì ðåøåíèå
ó÷èíèòü»
1213
. ßê â³äîìî, â ñ³÷í³ 1711 ð. ñîþçí³ â³éñüêà Êðèìó òà
Ï. Îðëèêà ðîçïî÷àëè àêö³þ âèçâîëåííÿ Óêðà¿íè. Íàñåëåííÿ ïðèõèëüíî
çóñòð³÷àëî îðëèê³âö³â, ìàñîâî âëèâàþ÷èñü ó ¿õí³ ðÿäè. Ìîñêîâñüê³
óðÿäîâö³, àáè ïîïåðåäèòè ïîøèðåííÿ ðóõó â³äñòóïíèöòâà, âäàëèñÿ äî
çàõîä³â çàñòåðåæåííÿ. Ã. Ãîëîâê³í òàê ïðî öå ³íôîðìóâàâ ãåòüìàíà:
«Õîòÿ Åãî Öàðñêîå Âåëè÷åñòâî íå èìååò ñóìíåíèÿ â âåðíîñòè Âàøåé
Âåëüìîæíîñòè è âñåé ñòàðøèíû, îäíàêî æ, ÷òîá íå áûëî â òîì ÷èñëå
òàêèõ, êîòîðûå áû ìîãëè áûòü ëåãêîìûñëåííû, òî-íå áåç ñóìíåíèÿ:
òîãî ðàäè, äàáû òîëü áåçîïàñíåå íà îáîèõ ñòîðîíàõ è âíå âñÿêàãî
ñóìíåíèÿ áûòü, ðàçñóäèë Åãî Öàðñêîå Âåëè÷åñòâî çà áëàãî, äàáû âñåõ
148
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
ïîëêîâíèêîâ è ñòàðøèíû ãåíåðàëüíîé è çíàòíîé ïîëêîâîé æåíàì ïî
Âàøåì âûõîäå èç Ãëóõîâà áûòü â Ãëóõîâå. È äàáû â òîì íå áûëî îíûì
ñòàðøèíàì îñêîðáëåíèÿ: òîãî ðàäè èçâîëü, Âàøå Âåëüìîæíîñòü â òîì
äëÿ îáùåé ïîëüçû ïîêàçàòü ñîáîþ îáðàç, è îñòàâèòü æåíó ñâîþ â
Ãëóõîâå, ñîâåòóÿ è ïðèêàçûâàÿ, äàáû è îíè æåí ñâîèõ â Ãëóõîâå
îñòàâèëè»
1214
. Î÷åâèäíî, çãàäàíå, à òàêîæ íåóçãîäæåí³ñòü ä³é
ñîþçíèöüêèõ â³éñüê Êðèìó òà Ï. Îðëèêà íåãàòèâíî âïëèíóëè íà
âèçíà÷åííÿ ïîçèö³é ë³âîáåðåæíî¿ ñòàðøèíè. Â. Âåëåöüêîìó âäàëîñÿ
øâèäêî çíàéòè àðãóìåíòè, ÿê³ ðåàá³ë³òóâàëè éîãî â î÷àõ Ìîñêâè.
____
4.7.
____
ÂÎËÎØÈÍ ÏÅÒÐÎ
Íà Ïðàâîáåðåæí³é òà ˳âîáåðåæí³é Óêðà¿í³ ó XVIII ñò. ñåëèëîñÿ
áàãàòî ïðàâîñëàâíèõ âèõ³äö³â ç Ãðåö³¿, Âàëàõ³¿, Ñåð᳿. Âîíè íàéìàëèñÿ
òóò íà ñëóæáó, ïðîâàäèëè ãîñïîäàðñòâî. Ï. Âîëîøèí, ÿê ñâ³ä÷èòü éîãî
ïð³çâèùå, áóâ çà ïîõîäæåííÿì âîëîõîì. Îñê³ëüêè ïðè ². Ìàçåï³ â³í
ðàõóâàâñÿ ó Ïðèëóöüêîìó ïîëêó êîçàêîì
1215
, òî ìîæíà ïðèïóñòèòè,
ùî éîãî ð³äíÿ îïèíèëàñÿ â êîçàöüêîìó ñåðåäîâèù³ çà ïðàâë³ííÿ
². Ñàìîéëîâè÷à ï³ñëÿ ïîä³é 1674 ð., êîëè áàãàòî íàéìàíö³â, êîçàê³â,
ìåøêàíö³â ïðàâîáåðåæíèõ ì³ñòå÷îê ïåðåéøëè íà ˳âîáåðåææÿ.
Ó 1666 ð. ñåðäþöüêèì ïîëêîâíèêîì ó Ï. Äîðîøåíêà çãàäóâàâñÿ Âàñèëü
Âîëîøèí
1216
. Ìîæëèâî, öå éîãî áàòüêî àáî æ áðàò, ÿêèé ïåðåéøîâ íà
˳âîáåðåææÿ. Êîçàê çíàâ òàòàðñüêó ³ ìîëäàâñüêó ìîâè, êîðèñòóâàâñÿ
äîâ³ð’ÿì ÿê ó ïðèëóöüêîãî ïîëêîâíèêà Ä. Ãîðëåíêà, òàê ³ â ãåòüìàíà,
ÿêèé íåîäíîðàçîâî çàëó÷àâ éîãî äî âèêîíàííÿ ñåêðåòíèõ äèïëîìàòè÷íèõ
ì³ñ³é. Òàê, óë³òêó 1693 ð. ². Ìàçåïà â³äïðàâèâ Ï. Âîëîøèíà äî Êðèìó ç
ëèñòàìè äî êðèìñüêîãî õàíà. Ö³êàâî, ùî â Ïåðåêîï³ â³í í³áè
«îáðîíèë»
1217
öàðñüêå ïîñëàííÿ «è èùåò»
1218
. ². Ìàçåï³ áóëî âèã³äíî,
àáè ì³æ Êðèìîì òà Ìîñêâîþ òðèâàëà âîðîæíå÷à, à òîìó é âòðàòó
ëèñò³â ñë³ä ðîçãëÿäàòè ó öüîìó êîíòåêñò³.
Ö³êàâî, ùî öàðñüêîãî ïîñëàíöÿ Â. Àéòåìèðîâà êðèì÷àíè
óòðèìóâàëè ï³ä îõîðîíîþ ç 1692 ïî 1695 ðð., íå äàþ÷è éîìó ìîæëèâîñò³
ïîâåðíóòèñü íà áàòüê³âùèíó.  òîé æå ÷àñ ó ëèñòîïàä³ 1693 ð. Ï. Âî-
ëîøèíà áóëî â³äïóùåíî äîäîìó
1219
.
Ó 1695–1696 ðð. ãåòüìàí â³äðÿäèâ éîãî «äëÿ âèâ³äàííÿ â³ñòåé äî
âîëîñüêîãî ãîñïîäàðÿ Êîíñòàíòèíà Äóêè»
1220
. Ï. Âîëîøèí, ÿê ñïîâ³-
ùàâ Ñ. Âåëè÷êî ó ë³òîïèñó, áóâ çàòðèìàíèé ó õàíñüêîãî ãåòüìàíà,
«Ñòåöèêîâîãî áðàòà»
1221
³ í³áè «âò³ê äî ßññ»
1222
.
Çàçíà÷èìî, ùî ó õàíñüêîãî ãåòüìàíà Ñòåöèêà, ÿêèé ìàâ ðåçèäåíö³þ
â Êàãàðëèêó, ó 1693 ³ 1695 ðð. ïèñàðåì áóâ Ïåòðèê (Ñóëèìà). Ïðî öå
ñâ³ä÷èâ ó Ìîñêâ³ öàðñüêèé ïîñîë äî Êðèìó Â. Àéòåìèðîâ
1223
. Ìîæëèâî,
Ï. Âîëîøèí çíîâó æ òàêè ïîãîäæóâàâ ó òàêèé ñïîñ³á ç íèì òà õàíñüêèì
ãåòüìàíîì ÿê³ñü 䳿.
26 ëèñòîïàäà 1696 ð. ². Ìàçåïà â³äðÿäèâ Ï. Âîëîøèíà äî öàðÿ, àáè
éîãî ïîñëàíåöü äåòàëüí³øå îïîâ³â ïðî ñèòóàö³þ íà Âîëîùèí³, â ßññàõ.
149
÷àñòèíà I²I
•
ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ ÃÅÒÜÌÀÍÀ
____
4.8.
____
ÐÓÑÈÍÎÂÈײ
Ðîñ³éñüêèé ðåçèäåíò ó Âàðøàâ³ ². Âîëêîâ ó 1690 ð. ä³çíàâñÿ, ùî ç
Ïîëüù³ â Óêðà¿íó òàºìíî õîäèòü ÷åðíåöü ²ðàêë³é Ðóñèíîâè÷ ³ ïåðåäàº
ïîâ³äîìëåííÿ êîðîëþ
1224
. Ó ñâîþ ÷åðãó éîãî í³áèòî ³íôîðìóþòü ñëóãè
². Ìàçåïè. Ïîëüñüêà æ ñòîðîíà ó ñâî¿é òàºìí³é êîðåñïîíäåíö³¿ íàçèâàëà
÷åíöÿ Ïå÷åðñüêîãî ìîíàñòèðÿ ². Ðóñèíîâè÷à «âåëèêèì àãåíòîì
*
ï. Ìà-
çåïè»
1225
. ³í ìàâ ïîãîäèòè ïèòàííÿ ïðî ïîâåðíåííÿ Ñîëîìîíà. Î÷åâèäíî,
Ðóñèíîâè÷³ áóëè ðîäîì ç Ïåðåÿñëàâùèíè. Êîçàê Ïåðåÿñëàâñüêîãî ïîëêó
(1663 ð.) Ïàâëî Ðîñòàíîâè÷ (Ðóñòàíîâè÷) ìàâ ê³ëüêà ñèí³â
1226
. Çà ïî-
õîäæåííÿì â³í áóâ ãðåêîì. Ó 1687 ð. çãàäóâàâñÿ ³ãóìåí Ìãàðñüêîãî
ìîíàñòèðÿ Ìàêàð³é Ðóñèíîâè÷
1227
, ÿêîìó ². Ìàçåïà äîïîìàãàâ ðîçáóäóâàòè
îáèòåëü. Ë. Áàðàíîâè÷ ó ëþòîìó 1689 ð. ïîñèëàâ äî öàð³â «íàìåñòíè-
êà ñâîåãî îòöà Ïàëèåõòà Ðóñèíîâè÷à»
1228
. Â. Êî÷óáåé ó ñâîºìó äîíî-
ñ³ ñâ³ä÷èòü, ùî 7 âåðåñíÿ 1707 ð. «ì³ùàí÷óê ëâîâñêèé» Ðóñèíîâè÷
«â Áàòóðèí³ ïîâ³äàë, æå «îí îò Ñåíÿâñêîãî, Òàðëà, Õîìåíòîâñêîãî è
Ïîòîöêîãî, ñòàðîñòè Ðóáåøîâñêîãî è èíøèõ, ëèñò ïðèâåçë äî åãî ìèëîñòè,
ïàíà ãåòìàíà. Ïðàâäà (ìîâèò) íà äîðîç³ ê Çàñëàâþ ðåâ³äîâàëè ìåíå
ìîñêàë³, àëå ÿ øòó÷íå îíèå ëèñòè ñõîðîíèë è â ö³ëîñòè äî ðóê åãî
ìèëîñòè äîâåçë. Õîòåë æå åãî ìèëîñòü, ïàí ãåòìàí, ÷åðåç ìåíå: (ìîâèò),
è îòâ³òè äî ïîìÿíóòûõ îñîá ïîñèëàòè, àëå ÿ (ìîâèò) îòïðîñèëñÿ, æåáû
êòî èíøèé òèå ðåñïîíñè ïîîòâîçèë, ñàì îáàâëÿþ÷èñü, ÷òîá ó ìåíå îíèõ
ëèñòîâ íå ïåðåíÿòî, ÿêî (ìîâèò) ñþäà ³äó÷îãî ìåíå â òîì íàñòðàøåíî â
ïîìÿíóòîì Çàñëàâ³». Ãîâîðèë è òîå îí, Ðóñ³íîâè÷, æå è Ñåíÿâñêèé, ãåòìàí
êîðîííûé, ìîâèë åìó: «Âèâ³äàéñÿ, ùî íà Óêðàèí³ ä³åòñÿ, à îñîáëèâå, ÷è
ñêëîíèè ê íàì, ïîëÿêîì, êîçàêè, ÷è ëè íè, è ïðåäëîæè (ìîâèò) ñàìîìó
åãî ìèëîñòè, ïàíå Ìàçåï³, ãåòìàíó, íåõàé íàì áóäóò çû÷ëèâèè, åñòüëè õîòÿò,
æåáû èì æå áûëî äîáðå, áî (ìîâèò) ìû ïåâíå â³äàåì, æå ãîñóäàðü øâåäîâ
íå âèäåðæèò, òî òåæ è êîçàêè, åñëè ïðè íåì çîñòàâàòèìóòü, ïîãèíóòü; ç
íàìè áû çàñü áóäó÷è, â ö³ëîñòè è ïðè ñâîèõ âîëüíîñòÿõ íàéäîâàëèñÿ». Êãäû
òåäû ÿ (ìîâèò) äîíîñèë òîå åãî ìèëîñòè, ïàíó ãåòìàíó, îòâ³òîâàë â òèå ñëîâà:
«Áîã ñàì ñâèäèòåëü, òîé íåõàé òàê ïîäàåò ìí³ ñèëó è êð³ïîñòü â çäðîâþ
ìîåì, êîòîðîå ì³þ ñëàáîå, æå åñòåì ïàíîì ïîëÿêîì çû÷ëèâûé… Âèæó ÿ è
ñàì, ÿê ãîñóäàð îñêîðáèë Ïîëùó, àëå òåæ è Óêðàèíó íàòòî îáòÿæèë. ß è
ñàì íå çíàþ, ùî ç ñîáîþ ÷èíèòè, åñëè äî ÷îãî ïðèèäå; ÿ íå çìîãó óäåðæàòè
êîçàêîâ, ÿê íà êîòîðóþ ñòîðîíó ñõîòÿò óäàòèñÿ»
1229
.
Íà æàëü, ³íøèõ ïîäðîáèöü ïðî ä³ÿëüí³ñòü àãåíò³â ². Ìàçåïè Ðóñè-
íîâè÷³â â³äøóêàòè íå âäàëîñÿ.
____
4.9.
____
²ÂÀÍÎÂÑÜÊÈÉ ÎËÅÊÑÀÍÄÐ
Ðîñ³éñüêèé ï³ääÿ÷èé Ãåðàñèìîâ, ÿêèé áóâ íà ñëóæá³ â ðîñ³éñüêîãî
ðåçèäåíòà ïðè ïîëüñüêîìó äâîð³, çóñòð³â íà ðèíêó êîçàêà. ßê ç’ÿñóâàëîñÿ,
* Äåòàëüí³øå ïðî éîãî ì³ñ³þ äèâ. ó ðîçä³ë³ 4 (4.1.).
150
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
öå áóâ Î. ²âàíîâñüêèé, ùî ñëóæèâ ó ². Ìàçåïè
1230
. ³í í³áèòî ïðè¿õàâ
äî êîðîííîãî ãåòìàíà ßáëîíîâñüêîãî ç ïðîõàííÿì âèñëàòè Ñîëîìîíà
â Ñìîëåíñüê. Ðàçîì ç òèì ³ç ñâ³ä÷åííÿ Ãåðàñèìîâà âèïëèâàº, ùî
ãåòüìàíñüêèé ïîñëàíåöü áà÷èâñÿ ç Ñ. Ãðîäñüêèì (Ñîëîìîíîì) ó
Æîâêâ³
1231
. Ó ëèñò³ æ äî îñòàííüîãî â³ä 15 áåðåçíÿ ². Ìàçåïà çàçíà÷àâ:
«È îáúâëÿåì ÷åñòíîñòè òâîåé ñèì ëèñòîì íàøèì, ÷òî ïîñëàë ê ïàíó
Ëèçîãóáó ñâîè ëèñòû, çà ïå÷àòüìè âåëèêèìè è çà ìîåþ ïå÷àòêîþ ìàëîþ
òâåðäî çàïå÷àòàíû, ÷òîá íèêòî íå äîçíàëñÿ, ÷òî çà ëèñòû è ê êîìó
ïîøëè, è ïàí Ëèçîãóá ïîøëåò ñâîåãî ÷åëÿäíèêà ê ÷åñòíîñòè òâîåé â
Æîëêâó, à òîò ÷åëÿäíèê èìååò ñâîèõ ïðèÿòåëåé â Îñòðîãå (…) À òå
ëèñòû íàëåæàò îäèí êîðîëþ å. ì., à äðóãîé ê å. ì. åïèñêîïó Ëüâîâñêîìó,
à òåáå òðåò³é»
1232
. Íà íàøó äóìêó, ÷åëÿäíèê ß. Ëèçîãóáà – Î. ²âàíîâ-
ñüêèé, ÿêèé ïåðåäàâ Ñîëîìîíó ïðîõàííÿ ãåòüìàíà ñâ³ä÷èòè, í³áè â³í
ïðèéøîâ ó Ïîëüùó çà íàìîâîþ Ìèõàéëà Ãàäÿöüêîãî, êîëèøíüîãî
ãàäÿöüêîãî ïîëêîâíèêà. Ñàìå òàêî¿ âåðñ³¿ ï³çí³øå äîòðèìóâàâñÿ
ñï³éìàíèé ÷åðíåöü.
___
4.10.
___
ÇÅËÅÍÑÜÊÈÉ (ÐÅÊÒÎÐ, ÊÑÜÎÍÄÇ)
Ó 1666 ð. áðàöëàâñüêèì ïîëêîâíèêîì áóâ Ìèõàéëî Çåëåíñüêèé.
28 êâ³òíÿ òîãî æ ðîêó â³í ¿çäèâ äî Âàðøàâè íà ñåéì ÿê êîçàöüêèé
ïîñîë
1233
. Ó ². Ìàçåïè ëóáåíñüêèì ïîëêîâíèêîì ó 1701–1708 ðð. áóâ
éîãî ñâîÿê Äìèòðî Çåëåíñüêèé. Î÷åâèäíî, ïîñëàíåöü ãåòüìàíà Çå-
ëåíñüêèé ìàâ ç íèì ÿêèéñü ðîäèííèé çâ’ÿçîê. Éìîâ³ðíî, ãåòüìàí çíàâñÿ
ç íèì ùå çà ÷àñ³â ïåðåáóâàííÿ ó Âàðøàâ³ àáî â Äîðîøåíêà. Ó âñÿêîìó
ðàç³, çóñòð³÷ ². Ìàçåïè ³ç Çåëåíñüêèì ó êâ³òí³ 1707 ð. áóëà íå ïåðøîþ,
òîìó ùî, ÿê çãàäóâàâ Ï. Îðëèê, ãåòüìàí çðàä³â éîãî ïîÿâ³
1234
, ³ âîíè
«íà åäèí³ ñ ñîáîþ çàòâîðèâøèñÿ, î ÷îì ÷åðåç äîëãîå âðåìÿ êîíôåðîâàëè,
ñàì Áîã â³ñòü»
1235
. Òîä³ æ ². Ìàçåïà ïîñëàâ ñï³âðîçìîâíèêà â Ñàêñîí³þ
«äëÿ ïðîâ³äîâàíüÿ, ÿê ñêîðî îòòóëü âîéñêà øâåäñêèå ðóøàòü»
1236
.
Çåëåíñüêèé, çà îäíèìè äàíèìè,– ðåêòîð êîëå㳿 ó ³ííèö³, à çà ³íøèìè –
êñüîíäç
1237
, ó âåðåñí³ 1707 ð., ÿê ñâ³ä÷èâ Â. Êî÷óáåé, ïåðåêîíóâàâ
ñòàðøèí ó Êèºâ³ íå áîÿòèñÿ øâåä³â: «Âû (ìîâûòü) ïàíîâå êîçàêè,
í³÷îãî íå áîéòåñÿ âçãëÿäîì øâåäà, êîòîðèé íå íà âàñ ãîòóåòñÿ, àëå íà
Ìîñêâó»
1238
. ³í òàêîæ ïðè¿æäæàâ òàºìíî â Áàòóðèí
1239
, ïðèâîçèâ
ëèñòè â³ä ïîëüñüêèõ êîðåñïîíäåíò³â, êîðîëÿ. Øâåäñüêèé îô³ö³éíèé
á³îãðàô Êàðëà XII Ã. Íîðäáåðã ó ñâî¿õ íîòàòêàõ çà æîâòåíü 1707 ð.
ïîâ³äîìëÿâ ïðî ïîñëàíöÿ â³ä ãåòüìàíà äî êîðîëÿ Ñòàí³ñëàâà Ëåùèí-
ñüêîãî ç ñîþçíèöüêèìè íàì³ðàìè, «ÿêùî â³í ä³ñòàíå ï³äòðèìêó é ïîì³÷
â³ä øâåäñüêîãî êîðîëÿ»
1240
. ². Ìàçåïà çàïåâíèâ Êàðëà XII: «Ø³ñòü ÷è
ñ³ì òèñÿ÷ ìîñêâèí³â, ÿê³ çíàõîäÿòüñÿ â îêîëèö³ éîãî ïîñòîþ, â³í ëåãêî
çë³êâ³äóº ³ òèì ñïîñîáîì ïîêëàäå ïîì³ñò äëÿ øâåä³â»
1241
.
Öèì ïåðåäàâà÷åì íàäòàºìíî¿ ³íôîðìàö³¿ ÿâíî áóâ Çåëåíñüêèé, áî
â³í ô³ãóðóâàâ ó äæåðåëàõ ÿê ïîñëàíåöü ². Ìàçåïè.