Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

вян на пустуючыя ўчасткі ўладанняў балтаў. Але з гэтым цяжка

пагадзіцца. Устаноўлена, што на рубяжы VII—VIII стст. большасць

умацаванняў балцкага насельніцтва банцараўска-тушэмлянскай

культуры загінула ў выніку пажараў. Супраціўленне балтаў новым

прышэльцам і прывяло да гібелі іх умацаванняў. Славяне ішлі на

Беларусь з розных бакоў і балтам не было куды ўцякаць. Хоць,

вядома, нельга і поўнасцю адмаўляць перамяшчэнне іх у паасоб-

ных месцах. Магчыма, што ў Волга-Окскае міжрэчча балты

праніклі ў выніку славянскага націску з поўдня і з захаду. Толькі

пасля ўжо, калі было зламана супраціўленне балтаў, і, калі яны

былі з усіх бакоў акружаны славянамі, маглі ўстанавіцца больш-

менш мірныя адносіны паміж прышэльцамі і мясцовымі жыхарамі.

Трэба заўважыць, што спробы шэрагу даследчыкаў устанавіць

пэўныя межы паміж балцкім і славянскім насельніцтвам у той ці

іншы час з'яўляюцца марнымі. Нельга ўяўляць славянскую асімі-

ляцыю балтаў прамалінейнымі працэсамі. У літаратуры зусім

слушна ўказваецца, што "асімілёўвалі не толькі славяне балтаў, але

і ў шэрагу выпадкаў славяне былі асіміляваны балтамі". Толькі у

канчатковым выніку перамагла славянская стыхія. Гэты працэс пра-

цягваўся доўга і нават тады, калі фарміравалася беларуская нацыя.

Як падкрэслівалася, рассяленне ўсходніх славян на тэрыторыі

Беларусі практычна супала па часе з разлажэннем першабытнага

грамадства і развіццём на беларускіх землях пераважна феадаль-

ных адносін, звязаных непасрэдна з раннім сярэднявеччам. Пісьмо-

выя крыніцы сведчаць, што ў крывічоў-палачан, радзімічаў і дры-

гавічоў ужо ў VI—VIII стст. былі свае "княжанні", склаўшыяся на

аснове этнічных супольнасцей. Гэта былі даволі ўстойлівыя этнаг-

рафічныя аб'яднанні, якія ўтварыліся стыхійна. На думку Г.В.Шты-

хава, яны ўяўлялі сабой не плямёны, як у раннім жалезным веку, а

саюзы плямён, склаўшыяся протанароднасці ("народцы") і аднача-

сова дзяржаўныя ўтварэнні ці прота - дзяржавы. "Княжанні" скла-

даліся з валасцей-княстваў, былых радавых абшчын. У кожнай во-

ласці-княстве меліся свае веча і свае князі з дружынамі. Заканадаў-

чая ўлада ў воласці належала веча - народнаму сходу. Яно збірала-

ся ў галоўным горадзе воласці. Веча выбірала князя і адмаўляла

яму ў даверы, калі ён парушаў пастаўленыя ўмовы, абвяшчала

вайну і заключала мір з суседзямі. На веча назначаліся "ўраднікі"

на свабодныя пасады, прымаліся пастановы, рэгулюючыя гаспа-

дарчыя і грамадска-прававыя адносіны ў межах воласці.

Валасныя князі, як правіла, рэкрутаваліся з былых радавых ста-

рэйшын. Яны ажыццяўлялі выканаўчую ўладу ў воласці. Разам з

дружынаю яны абаранялі тэрыторыю воласці ад знешніх ворагаў,

ахоўвалі гандлёвыя шляхі і купецкія караваны, якія праходзілі праз

тэрыторыю воласці, ажыццяўлялі ваенныя паходы ў суседнія землі,

чынілі суд і расправу над сваімі супляменнікамі.

Племянныя князі выбіраліся з ліку валасных па праву старшын-

ства, па маральных якасцях, ваенных здольнасцях. Акрамя прад-

стаўнікоў мясцовай фармацыі мелі месца прызванні на княжацкі

пасад і прышлых людзей. Яны вербаваліся з нармана-варажскіх

элементаў, якія часта праходзілі праз беларускія землі з поўначы на

поўдзень. Як вербаваўся ў князі прышлы элемент сведчыць летапі-

снае паданне аб прызванні ў Наўгародскую зямлю Рурыка з сям'ёю

і скарбам. У некаторых жа мясцовасцях варагі бралі ўладу ў свае

рукі і сілай зброі, прымушаючы падначаленае насельніцтва плаціць

ім даніну. Прадэманструем гэтую акалічнасць на прыкладзе Полац-

кай зямлі, якая аб'ядноўвала суседнія воласці-княствы і цэнтрам

якой быў г. Полацк. Княжылі тут князі мясцовай дынастыі недзе з

VI ст, аб чым сведчыць адна са скандынаўскіх сагаў. На жаль,

нельга назваць іх імёны, таму што яны не ўпамінаюцца ў пісьмо-

вых крыніцах. Першым, з вядомых па летапісе князёў, быў Рагва-

лод, які княжыў у апошняй чвэрці X ст, а з'явіўся на Полаччыне,

як гаворыць "Аповесць мінулых гадоў", дзякуючы прызванню на

княжацкі пасад у Ноўгарадзе Рурыка. Уладкаваўшыся, Рурык пачаў

раздаваць гарады мужам сваім, у тым ліку і Полацк. Але нельга

адвяргаць і меркаванне аб тым, што Рагвалод быў патомкам мясцо-

вай княжацкай дынастыі. Тое ж самае можна сказаць і адносна

першага летапіснага князя дрыгавічоў - Тура, радзімічаў - Радзіма.

Полацкія крывічы плацілі даніну варагам. У 862 г. крывічы ра-

зам з другімі плямёнамі прагналі варагаў за мора, адкуль яны

прыйшлі. Аднак потым, як паведамляе летапіс, чудзь, наўгародскія

славяне і крывічы заклікалі да сябе варажскіх князёў. У час паходу

князя Алега (907 г.) і Ігара (944 г.) супраць грэкаў прымалі ўдзел і

крывічы. А ў канцы X ст. на аснове племяннога княжання крывічоў

склалася буйное Полацкае княства - самастойная дзяржава на тэ-

рыторыі паўночнай Беларусі.

Галоўным заняткам усходніх славян было земляробства. Асноў-

нымі прыладамі для апрацоўкі зямлі былі саха і рала. Жалезныя

нарогі для рала, знойдзеныя на паселішчы каля Хатомеля, адносяц-

ца да VII—VIII стст. На тэрыторыі Беларусі часцей ужывалася

саха, з дапамогай якой верхні пласт зямлі ўзрыхляўся, але не пера-

варочваўся, як плугам.

Ацэньваючы ролю сельскай гаспадаркі ў жыцці продкаў белару-

саў, можна гаварыць аб поспехах раёнаў лясной паласы ў развіцці

папаранага земляробства, аб дасягненнях у асваенні двухпольнай і

трохпольнай яго сістэм. Падсека паступова выцяснялася, але па-

колькі стараворныя глебы былі мала ўрадлівымі і патрабавалі ўгна-

ення, яна яшчэ доўгі час была неабходнай сістэмай земляробства.

Асноўнымі сельскагаспадарчымі культурамі ў той час на тэры-

торыі Беларусі былі жыта, проса, пшаніца, ячмень, лён. Усходнім

славянам былі вядомы таксама бабы, гарох, сачавіца і асабліва

рэпа. Важную ролю ў гаспадарцы земляроба займала жывёлагадоў-

ля. Усходнія славяне разводзілі буйную і дробную рагатую жывёлу,

свіней, а таксама коней. Распаўсюджаны былі лясныя і рачныя

промыслы. Палявалі на лася, зубра, бабра, ваўка, дзіка, зайца, мяд-

зведзя, на розных птушак. Мела значэнне лясное пчалярства. Пра-

дукт бортніцтва - воск побач з футрай і мёдам складаў вельмі

істотную частку вывазу пры гандлі з іншымі краінамі.

У весцы існавалі свае рамеснікі, якія забяспечвалі патрэбнасці

сельскага насельніцтва ў некаторых вырабах. Занятак рамяством

для вясковых майстроў меў падсобнае значэнне. Сяляне самі шылі

адзенне і абутак, рабілі прадметы побыту, посуд, будавалі жыллё.

Рэлігіяй славян было язычніцтва з сістэмай мнагабожжа. Яны

абогатваралі навакольную прыроду - сонца і месяц, камяні і горы,

рэкі і азёры, дрэвы і розныя расліны. Іх "духам" прыносілі ахвяры.

Паступова складалася ўяўленне аб бажаствах, якія ўвасаблялі са-

бой стыхійныя з'явы прыроды. Богі ўяўляліся ў выглядзе людзей.

Сварог - бог неба, Ярыла, Дажбог, Велес - сонечныя бажаствы,

Пярун - бог грому і маланкі.

2 Зак. 82

Старажытныя светапогляды праяўляліся ў святкаванні Дзядоў,

Радаўніцы. Абрадамі каляндарнага цыкла было гуканне вясны, па-

хаванне "стралы" (зброі Пяруна), Купалле, Каляды. У купальскую

ноч (7 ліпеня) на берагах рэк шугала полымя вогнішчаў, хлопцы і

дзяўчаты вадзілі вакол іх карагоды, скакалі, спявалі абрадавыя

песні. На досвітку дзяўчаты кідалі ў ваду вянкі. У магічных уяў-

леннях старажытных людзей знаходзяцца вытокі валачобных пе-

сень, своеасаблівай каляндарнай паэзіі.

Паводле язычніцкіх вераванняў агонь быў свяшчэннай ачыш-

чальнай сілай. Яму аддавалі цела памёршага разам з рэчамі, якімі

ён раней карыстаўся. Лічылася, што ўпрыгажэнні, прылады працы,

зброя спатрэбяцца нябожчыку ў замагільным жыцці. Памёршага

любога ўзросту па традыцыі адносілі да ліку "дзядоў", продкаў.

Насельніцтва, асабліва ў вёсцы, у ХІ-ХІП стст. працягвала хаваць

нябожчыкаў пад курганамі, але ў хуткім часе пасля прыняцця хрыс-

ціянства з канца X ст. іх больш не спальвалі.

Язычніцкімі культавымі збудаваннямі былі капішчы (свяціліш-

чы), дзе адбываліся старажытныя абрады. Паводле падання каля

Полацка на беразе Валовага возера знаходзілася капішча Пяруна.

Рэшткі свяцілішча сельскай абшчыны X ст. адкрыты каля в.Хода-

савічы Рагачоўскага раёна. Тут стаяў драўляны ідал, вакол якога ў

час святкаванняў распальваліся вогнішчы.

Фарміраванне племянных "княжанняў" ва ўсходніх славян пра-

ходзіла адначасова з працэсам утварэння дзяржавы з цэнтрам у г.

Кіеве. Яно было выклікана тым, што славянскія плямёны пасяліліся

побач з ваяўнічымі суседзямі - варагамі і хазарамі, якія прымусілі іх

плаціць дань. Каб супрацьстаяць агрэсіўным памкненням суседзяў,

яны вымушаны былі аб'ядноўвацца. Летапісы сведчаць, што ўжо ў

пачатку IX ст. існавалі два саюзы ўсходнеславянскіх плямён: паўноч-

ны - з цэнтрам у Ноўгарадзе і паўднёвы - з цэнтрам у Кіеве. Пазней

гэтыя саюзы аб'ядналіся і ўтварылі адну дзяржаву - Кіеўскую Русь.

Калі ж і пры якіх абставінах беларускія землі ўвайшлі ў склад

Кіеўскай Русі? Адказаць на гэтае пытанне складана, бо пісьмовых

сведчанняў аб гэтым вельмі мала. Полацкая зямля, як вынікае з

"Аповесці мінулых гадоў", была далучана да ўладанняў наўга-

родскіх князёў яшчэ да аб'яднання паўночных усходнеславянскіх

зямель з паўднёвымі. Магчыма ў гэты ж час да наўгародскіх ула-

данняў былі далучаны землі дрыгавічоў. На гэта ўказвае С.Салаўёў,

аналізуючы Іакімаўскі летапіс. Там ёсць указанне на тое, што дры-

гавічы разам з крывічамі ўдзельнічалі ў "прызванні" нарманскіх

князёў у Ноўгарадзе. Аднак у 867 г. кіеўскія князі Аскольд і Дзір

ажыццявілі паход у землі палачан і далучылі іх да сваіх уладанняў.

У Ніканаўскім летапісе аб гэтым гаворыцца: "Ваявалі Аскольд і

Дзір палачанаў і многа зла натварылі". Напэўна разам з Полацкай

зямлёй да Кіева былі далучаны і землі дрыгавічоў, бо яны ляжалі

на шляху ад Кіева на Полацк.

Праўда, Аскольд і Дзір прасядзелі ў Кіеве нядоўга. У 882 г., як

сведчаць летапісы, сваяк наўгародскага князя Рурыка Алег (879-

912 г.) пайшоў з вялікім войскам на Кіеў і заняў яго. Аскольд і Дзір

былі забіты. Зрабіўшы Кіеў сваёй сталіцай, Алег пачаў канцэнтра-

ваць вакол яго ўсе ўсходнеславянскія племянныя "княжанні". У

ліку падданых кіеўскаму князю часоў Алега Іпац'еўскі летапіс на-

зывае і крывічоў. Аб падпарадкаванні Кіеву непасрэдна Полацкай

зямлі і зямель дрыгавічоў прамых звестак у летапісах няма, але

гэтыя землі ўпамінаюцца там у сувязі з паходамі Алега на Візан-

тыю ў 907-911 гг. Праўда, як лічаць многія даследчыкі, яны былі не

ў падпарадкаванні Кіева, а яго саюзнікамі.

Пры Алегу ў склад Русі былі ўключаны і землі радзімічаў. У 885 г.

ён ажыццявіў паход у зямлю радзімічаў і прымусіў іх плаціць дань

кіеўскім князям.

Пазней другіх у склад Кіеўскай Русі ўвайшлі землі Панямоння і

Берасцейскага Пабужжа. Вядома, што каля 980 г. заходняя граніца

Кіеўскай Русі праходзіла па лініі Ізборск - Ізяслаў (Заслаўль) - Пінск.

Першыя звесткі аб ваенных паходах кіеўскіх князёў на яцвягаў

адносяцца да 983 г. На рубяжы Х-ХІ стст. пачынаецца інтэнсіўная

славянізацыя яцвяжскага краю. Яна прадаўжалася і ў ХІІ-ХІІІ стст.

На асвоеных у гэты час славянамі яцвяжскіх землях пачалі буда-

вацца апорныя пункты кіеўскіх князёў - гарады. Ужо ў першай

палове XI ст. былі заснаваны Бярэсце (сучасны Брэст), Гародня

(сучаснае Гродна), Ваўкавыск, Навагрудак, Драгічын, Турыйск,

Слонім і інш. У канцы XI - пачатку XII ст. усё Брэсцкае Пабужжа і

Панямонне становяцца састаўной часткай Кіеўскай Русі.

ЛЕКЦЫЯ 3

ВЁСКА I ЯЕ ГАСПАДАРКА Ў ІХ-ХІІІ стст.

•

Сялянскі быт і сацыяльныя адносіны.

• Стан сельскай гаспадаркі.

Сялянскі быт і сацыяльныя адносіны

У ІХ-ХІІІ стст. на тэрыторыі сучаснай Беларусі жылі ўсходнесла-

вянскія (крывічы, дрыгавічы, радзімічы) і роднасныя ім па паход-

жанню з адзінай індаеўрапейскай асновай балцкія (літва, яцвягі, дай-

нова) плямёны. Лінгвісты даказваюць, што з распадам індаеўрапейс-

кай супольнасці з яе спачатку выдзелілася балта-славянская групоў-

ка, якая потым распалася на 2 галіны. Так гістарычна склалася, што

балты першымі асвоілі беларускія землі, асіміляваўшы сваіх папя-

рэднікаў-даіндаеўрапейцаў і фіна-угорцаў Віцебшчыны, і былі тут

гаспадарамі на працягу III—II тысячагоддзяў да н. э. — VI-VIII стст.

н.э., а на захадзе Беларусі і пазней. К моманту прыходу славян яны

знаходзіліся на апошняй стадыі першабытнасці. Разлажэнне родап-

лемянных адносін у славян ішло больш імкліва, чым у балтаў.

3 VІ-VІІ стст. славянскія плямёны, якія на 2-4 стагоддзі апярэд-

жвалі балтаў у развіцці, пачалі каланізацыю сучаснай Беларусі. На

Гродзеншчыну яны прыйшлі ў Х-ХІ стст. Частка балтаў была адц-

існута на паўночны захад, але асноўная маса засталася на раней-

шых месцах. Славяне засноўваюць гарады. Балты жывуць у вёсках,

спавядаюць паганства і размаўляюць мовай блізкай да славянскай.

Як лічаць В. Пануцэвіч, П. Урбан і інш., мова старажытнай літвы

наогул належала да сям'і славянскіх моў, што знаходзіць пацвярд-

жэнне і ў крыніцах. У Цвярскім летапісе, напрыклад, літва пераліч-

ваецца ў ліку славянскіх плямёнаў: "...а от Ляхов прозвашася По-

ляне, Ляхове же друзіи Лютици, а инiи Литва, инiи Мозавшене,

инiи Поморане ".

Трывалай, стабільнай этнічнай мяжы паміж славянамі і балтамі

не было. Кожны з іх жыў сваім кампактным этнічным масівам,

паміж якімі мелася вялікая кантактная зона, у якой этнасы жылі

"чересполосно" ці адзін пры другім. Узаемаадносіны славян і бал-

таў у гэтай зоне насілі цесны міралюбівы характар. Сведчаннем

таму з'яўляецца захаванне славянамі балцкай гідраніміі (назваў рэк

і азёр) і шырокае распаўсюджванне змяшаных шлюбаў.

Адбываецца этнічная інтэграцыя русі (усходнеславянскіх пля-

мёнаў) з літвой і астатнімі балтамі, у выніку чаго ідзе сціранне

этнічнай мяжы паміж этнасамі, у якім перамогу (найперш этна-

культурную) атрымлівае носьбіт больш высокай культуры. Ідзе асі-

міляцыя балтаў славянамі. Чым далей на паўночны захад, тым

менш адчувальны быў гэты працэс. Жамойты захавалі сваю балц-

касць. Славянізацыя балтаў у гэтай кантактнай зоне актыўна ішла

да XII—XIII ст, але не была завершанай і працягвалася ў наступныя

стагоддзі, набыўшы ўжо форму беларусізацыі.

3 другога боку, славяне ўбіралі ў сябе элементы культуры і мовы

балцкіх народаў. Існавалі перадумовы, як адзначаюць этналінгві-

сты, каб на тэрыторыі сучасных Беларусі і Летувы сфарміраваўся

адзіны славянскі этнас. Гэтыя перспектывы былі зусім рэальнымі

да канца XIV ст, да каталіцкага хрышчэння Літвы.

Яшчэ доўгі час сярод славян-прышэльцаў заставаліся значныя

астравы мясцовага насельніцтва, а польскія медыевісты Лаўмяньскі

і Ахманьскі зафіксавалі акружаныя літоўскім насельніцтвам астра-

вы сялян уздоўж усяго правага берага Нёмана ад Гродна да вусця

Бярэзіны. Так, востраў старажытнага балцкага насельніцтва, па-

поўнены ў другой палове XIII ст. прусамі-перасяленцамі, захаваў-

шага да нядаўняга часу свой дыялект, меўся ў ваколіцах Дзятлава

(Гродзенская вобл.).

Істотнай рысай развіцця ўсходніх славян і балтаў на тэрыторыі

Беларусі быў зацяжны характар шматукладнасці іх грамадскай гас-

падаркі. Тут у IX—XIII стст, а месцамі яшчэ пазней, ужываліся і

перапляталіся тры асноўныя сацыяльна-эканамічныя ўклады: ро-

даплемянны, рабаўладальніцкі і феадальны, які паступова станаві-

ўся пануючым.

У гістарыяграфіі Беларусі ў пасляваенныя гады ўсталяваўся стэрэ-

атып, паводле якога сацыяльна-эканамічныя адносіны ў IX—ХПІ стст.

былі феадальнымі, а феадалізм як фармацыя пачаўся на Беларусі

менавіта з IX ст. Гэты стэрэатып грунтоўна аспрэчваецца некато-

рымі гісторыкамі. Так, развіццё феадальных адносін у жыўшых на

Беларусі балтаў пачалося пазней, чым у славян. У канцы XII- пачат-

ку XIII ст. яны толькі знаходзіліся на стадыі складвання раннефеа-

дальнага грамадства. Відавочна, праблемы сацыяльна-эканамічнай

гісторыі IX—XIII стст. яшчэ далёкія ад навуковай распрацаванасці.

Відаць, родаплемянное грамадства на тэрыторыі Беларусі зна-

ходзілася да VII ст. на стадыі ваеннай демакратыі. У ім ужо былі

зародкі будучай сацыяльнай няроўнасці: грамадскі падзел працы, а

таксама патрыярхальнае рабства ўзятых у палон іншапляменнікаў.

Гэтыя зародкі атрымліваюць далейшае развіццё ў VІІ-Х стст. ва

ўмовах масавага рассялення славян сярод старажытных балцкіх і

фіна-угорскіх плямёнаў. На тэрыторыі Беларусі знойдзена звыш 40

скарбаў таго часу, назапашаных багатай знаццю.

Дынаміка развіцця славян і балтаў была такая, што цяжка выс-

ветліць, калі канчаецца ваенная дэмакратыя і пачынаецца феа-

далізм. Утваралася шматукладнае грамадства, дзе феадальны ўклад

паступова пераважаў над іншымі (родаплемянным і рабаўла-

дальніцкім). Сацыяльная рознаўкладнасць - характэрная рыса

многіх грамадстваў, якія ў сваім развіцці выйшлі за межы перша-

бытнай абшчыны.

Існуюць сведчанні аб вялікай колькасці рабоў з краін Усходняй

Еўропы, у тым ліку славянскіх, у IX—X стст. Але адсутнічаюць

даныя аб значным выкарыстанні працы рабоў у сельскагаспадар-

чай вытворчасці. Праца рабоў тут, відавочна, не магла канкурыра-

ваць з працоўнай дзейнасцю вольных земляробаў.

Асноўны пласт старажытнабеларускага грамадства складалі ся-

ляне. Яны сяліліся ў невялікіх сёлах-"весях". Адміністрацыйным і

рэлігійным цэнтрам некалькіх весяў было вялікае сяло-пагост.

Жыллём служылі невялікія наземныя зрубы, радзей - паўзямлянкі.

У кутку ля ўваходу размяшчалася нізкая глінабітная печ без трубы,

якая тапілася "па-чорнаму".

Сялянская гаспадарка ("дым") вялася сям'ёй. Спачатку гэта была

вялікая патрыярхальная сям'я, ці "дворышча", калі бацькі і іх жана-

тыя сыны сумесна вялі гаспадарку на зямлі. Вялікія сем'і месцамі

захоўваліся на Беларусі на працягу некалькіх стагоддзяў феадальнай

эпохі. У другой палове тысячагоддзя назіраецца працэс распадзення

вялікіх сем'яў. Жанатыя сыны аддзяляюцца ад бацькоўскай гаспа-

даркі і ўтвараюць малыя сем'і, якія вядуць самастойную гаспадарку.

Для гаспадарчага жыцця вясковай сям'і быў характэрны нату-

ральны ўклад. Сельскі жыхар сам задавальняў свае асноўныя патрэ-

бы. Сяляне не толькі выраблялі ўсе неабходныя прадукты харчаван-

ня, але пралі і ткалі, шылі адзенне і абутак, будавалі жыллё і гаспа-

дарчыя пабудовы, рабілі няхітрую мэблю, посуд і г.д. Разам з тым

частку неабходных прылад працы, інструментаў, упрыгажэнні сяля-

не набывалі ў рамеснікаў і дробных гандляроў, абменьвалі іх на

вырабленыя ў сваёй гаспадарцы прадукты харчавання.

Земляробчае насельніцтва было арганізавана ў абшчыны

("верв", "грамада"). Яны складаліся з усіх сем'яў адной або не-

калькіх вёсак. Абшчына выконвала адміністрацыйныя і судовыя фун-

кцыі. Яна прыйшла на змену бацькоўскаму роду, які распадаўся.

Абшчыннікі былі звязаны паміж сабой кругавой парукой (сумеснай

адказнасцю) за злачынствы, учыненыя на яе тэрыторыі, калі злачын-

ца невядомы, пакрывалі нанесеныя гаспадарцы ці рэчам ўладальніка

страты, супольна адказвалі за выкананне дзяржаўных, а потым і

панскіх павіннасцей. Паступова абшчына пападала пад "апеку" феа-

далаў, якія выкарыстоўвалі яе арганізацыю ва ўласных інтарэсах.

Абшчына была ўладальніцай ворнай зямлі, на якую яшчэ не распаў-

сюдзілася ўласнасць феадала, лясоў і вадаёмаў. Агульнымі намаган-

нямі расчышчалі новыя плошчы пад раллю. На працягу многіх ста-

годдзяў эпохі феадалізму гаспадарка сялян вялася на землях, якія

належалі сельскай абшчыне. У ёй спалучалася абшчыннае валодан-

не зямлёй з індывідуальным вядзеннем гаспадаркі. Ворныя землі

былі ў карыстанні асобных двароў. Час ад часу абшчына рабіла іх

перадзел. Сенажаці, лясы, вадаёмы былі ў сумесным карыстанні.

Абшчына садзейнічала згуртаванню сялян у іх адносінах з феада-

ламі. Сяляне былі зацікаўлены ў яе захаванні. У пэўнай меры ў

гэтым былі зацікаўлены і феадалы, якія выкарыстоўвалі кругавую

паруку для стараннага выканання сялянамі панскіх павіннасцей.

Стан сельскай гаспадаркі

Пануючы ў грамадстве клас феадалаў меў сваю іерархію. На яе

вяршыні знаходзіўся князь, ніжэй - князі больш дробных удзель-

ных княстваў-"вотчын", затым ішлі феадалы-ўладальнікі вялікіх і

малых памесцяў. Становішча феадала залежала ад яго радавітасці і

колькасці зямлі, якой ён валодаў. Дробныя феадалы часта ішлі на

службу да больш багатага, рабіліся яго васаламі і карысталіся яго

заступніцтвам. Феадала абслугоўвала залежная ад яго чэлядзь. Ён

меў сваіх целаахоўнікаў і збраяносцаў. Багатыя феадалы мелі ўлас-

нае войска. Акрамя таго, яны атрымлівалі права імунітэту - права

збору падаткаў і правядзення суда ў сваіх уладаннях. Аснову пана-

вання і багацця класа феадалаў складала зямля. Вярхоўным уласні-

кам усёй зямлі лічыўся князь. Ён меў уладанні, раскінутыя па

ўсяму княству. За карыстанне імі насельніцтва абавязана было

плаціць князю даніну грашыма або натурай (прадуктамі, футрай і

інш.). Абкладвалася кожная сялянская гаспадарка ("дым").

Крыніцы Х-ХІІІ стст. называюць наступныя віды феадальнага

землеўладання: княжацкае, баярскае і царкоўнае. Феадальнае зем-

леўладанне было вотчынным ці памесным. Вотчыннае землеўла-

данне давала феадалу права дзяліць і перадаваць па спадчыне сваё

ўладанне. Памеснае - давала часовае карыстанне зямлёй за службу

без права перадачы ў спадчыну. Феадалы харчаваліся за кошт сваіх

вотчын, што ўключалі замак і сёлы, на якія распаўсюджвалася іх

улада. Буйнымі феадальнымі ўласнікамі сталі цэрквы і манастыры.

Яны багацелі за кошт паступлення ў іх распараджэнне царкоўнага

падатку, які складаў 1/10 частку ўсіх даходаў сялянскіх гаспадарак

(царкоўная дзесяціна), а таксама за кошт княжацкіх і баярскіх ахвя-

раванняў як у форме матэрыяльных каштоўнасцей, так і ў выглядзе

ворных зямель з весямі, жыхары якіх вымушаны былі апрацоўваць

манастырскія землі, плаціць феадальную рэнту. Землеўласнікамі

былі таксама сялянская абшчына і асобныя сяляне. Уся эпоха феа-

далізму характарызуецца пастаянным імкненнем феадалаў да макс-

імальнай канцэнтрацыі ў сваіх руках зямельнага фонду. Яны паста-

янна пашыралі свае ўладанні і паступова сабралі ў сваіх руках

лепшыя землі. Па меры развіцця феадальных адносін доля абш-

чыннага і сялянскага землеўладання пастаянна змяншалася.

Закабаленне свабоднага сялянства было абумоўлена ўсімі гіста-

рычнымі абставінамі першых стагоддзяў феадальнай эпохі. Сялян

даводзіла да галечы плата княжацкіх данін, частыя спусташальныя

войны, галодныя і неўраджайныя гады, смерць кармільца, падзёж

жывёлы. У перыяд войнаў сяляне абавязаны былі ісці ў апалчэнне,