Контрольная работа - Болгар дэулэте
Подождите немного. Документ загружается.
РОССИЯ ФЕДЕРАЦИЯСЕ МӘГАРИФ ХӘМ ФӘН МИНИСТРЛЫГЫ МЭГАРИФ ЭШЕ
БУЕНЧА ФЕДЕРАЛЬ АГЕНТЛЫК
РОССИЯ ДӘҮЛӘТ СӘҮДӘ-ИКЪТИСАД УНИВЕРСИТЕТЫНЫҢ
КАЗАН ИНСТИТУТЫ (ФИЛИАЛЫ)
ГУМАНИТАР ФӘННӘР КАФЕДРАСЫ
ШИФР У-07266
ВАТАНЫМ ТАРИХЫ БУЕНЧА КОНТРОЛЬ ЭШ
Темасы: Болгар дэулэте
Тикшэрде: _________________
КАЗАН 2007
ЭЧТӘЛЕК
1. Идел буендагы беренче болгарлар. Яңа болгар дәүләте—Идел Болгары оешу
2.Болгар дәүләтенең җире, халкы, күршеләре
3.Хуҗалык итү, һөнәрчелек һәм хәрби эшләр
4. Иҗтимагый-сәяси төзелеш
5.Болгар шәһәрләре. Болгар һәм Суар
6. Бүләр һәм башка шәһәрләр. Авыллар
7. Мәдәният һәм мәгърифәт
8. Тышкы элемтәләр
ИДЕЛ БУЕНДАГЫ БЕРЕНЧЕ БОЛГАРЛАР. ЯҢА БОЛГАР ДӘҮЛӘТЕ—ИДЕЛ
БОЛГАРЫ ОЕШУ
Болгарларны, урыннарыннан кубып, Идел буйлап югары күтәрелергә һәм үзләренең
элекке дала киңлекләрен урман-далаларга алыштырырга нәрсә мәҗбүр иткән? Бу
хакта кызыклы фикерләр яши. Мәсәлән, С. А. Плетнева болгарларның күченүен яһүд
диненә мәҗбүр итү һәм шул сәбәпле Хәзәр каханлыгында ыгы-зыгылар кубу белән
бәйләп карый.
Болгарлар Урта Иделгә берничә кабилә бергә җыелып килгәннәр. Икенче төрле
әйткәндә, чын болгарлар белән бергә барсиллар да, бәләнҗәрләр дә, савирлар да
булган. Тик X йөзнең тарихи чыганакларында бу кабиләләр яңа җирдә чак кына
башкачарак аталганнар — бирсула, бәрәнҗәрләр һәм суарлар дип йөртелгәннәр.
Соңгылары — суарлар хакында төрле фикерләр яши: күпчелек тикшеренүчеләр
аларны нәкъ шул күченеп килгән савирлар дип саныйлар, ә кайбер тарихчылар
суарлар бөтенләй башка кабилә кешеләре булган дигән фикер әйтәләр. Әлбәттә, Урта
Идел буена югарыда аталган кабиләләр берсе дә калмыйча күченеп утырган дип
булмый. Күпчелек савирлар, барсиллар, бәләнҗәрләр туган илләрендә утырып
калганнар, Хәзәр каханлыгы халкының зур өлешен тәшкил иткәннәр.
Болгарларның Урта Иделгә күченеп килгәнлеген археологик мәгълүматлар раслый.
Татарстанда һәм аңа янәшә төбәкләрдә, мәсәлән, Ульяновск өлкәсендә тикшерелгән
матди культураларның калдыклары көньякта Азов-Кубан буендагы болгар
җирләрендә табьшган археологик истәлекләрнең материаллары белән бик охшаш. Ул
бигрәк тә элгәре болгарларның каберлек материалларында ачык күренә. Ике төбәктә
дә—көньяк-көнбатыштагы протоболгар дөньясында һәм Урта Иделдә яңа болгар
җирләрен—мәетне җирләү рәвешләре һәм каберлекләрдән табылган әйберләр (кием
һәм корал калдыклары, йола савытлары һ. б) бер-берсен кабатлыйлар яисә бер-
берсенә нык охшаганнар.
Татарстан җирендә элгәреге болгарларның каберлекләре Тәтеш районының Олы
Тархан, Спас районының Танкеевка һәм Алексеевский районының Зур Тигәнәле
авылы, шулай ук Ульяновск өлкәсенең Кайбелы авылы янында табылдылар. Олы
Тархан һәм Кайбелы каберлекләре чын Салты-Маяк культурасы истәлекләре булып
исәпләнәләр, ә Танкеевка каберлегендә, борынгы болгарлык билгеләре белән бергә,
көнчыгыш һәм төньяк-көнчыгыштан килгән икенче кабиләләрдән калган әйберләр дә
табылды. Бу табылдыклар Урал арты халкының угор төркеменә хас. Гомумән,
угорлар һуннар баскыны чорында төрки дөньясына ныграк сыенганнар. Нәкъ менә
һуннар, көнбатышка таба хәрәкәт иткәндә, үзләре белән Көнбатыш Себер һәм Көньяк
Уралдагы угор кабиләләрен ияртеп алып килгәннәр. Шуңа күрә угорлар, һуннар
урдасына кушылгач та һәм шуннан соң Идел-Урал төбәгендә борынгы төркиләр
арасында яшәгәндә дә, бик нык төркиләшкәннәр. Төньякта яңа болгар дәүләте
халкының оешуында аларның катнашы ярыйсы ук көчле булган. Менә шушы хәл
Танкеевка һәм шулай ук Зур Тигәнәле каберлекләре материалларында ачык күренә дә
инде.
Каберлекләрдән тыш, соңгы берничә дистә ел дәвамында күп кенә башка борынгы
археологик истәлекләр өйрәнелде. Алар арасында авыл калдыклары һәм кайбер
шәһәрлекләр бар. Барлык бу истәлекләр археологлар кулына урта гасырларның
башлангыч чорындагы Урта Иделнең матди культурасы турында өр-яңа
мәгълүматлар бирде. Мәсәлән, балчыкны изеп ясаган савыт-саба арасында рәвешләре
һәм төшерелгән бизәкләре ягыннан өр-яңалары табылды. Алар көньяк-көнбатыштагы
протоболгарлар каберлекләрендә һәм авыл урыннарында очрый торган керамикадан
бик нык аерылалар. Алар башка этник дөнья— угызлар, бәҗәнәкләр һәм кыпчаклар
дөньясы өчен хас билгеләр. Шул рәвешчә, Урта Иделдә бу борынгы чорда ук, болгар
кабиләләреннән тыш, башка этник төркемнәр дә яшәгән. Алар арасында Урал буеның
төркиләшкән угорлары һәм Урал аръягы-Арал буеның бераз соңрак яшәгән угыз-
кыпчак кабиләләре дә булган.
Алай гына да түгел. Без югарыда күреп үткәнчә, бу якларда болгарлар килгәнче үк
төрки телле башка төркемнәр яшәгәннәр.Әмма барлык бу кабиләләр өчен бер
уртаклык бар—алар барысы да борынгы төркиләр, бөтенесе дә диярлек чыгышлары
һәм монда килеп утырулары белән теге яки бу дәрәҗәдә һуннарга бәйле. Әлбәттә,
борынгы Татарстанда һәм күрше районнарда, югарыда әйтелгәнчә, җирле кабиләләр
—фин кабиләләре дә яшәгән. Болгарларга кадәрге һәм болгар чорындагы төрки телле
халыклар, монда урнашкач, алар белән киң этник һәм мәдә элемтәләргә кергәннәр.
Төрки халыкларда бер аллалыкның башлангычы саналган тәңречелек яшәсә дә, алар
барыбер әле мәҗүсиләр булып калганнар, һәр кабилә иске йола нигезендә үз
тотемына табынуын дәвам иткән. Дөрес, болгар җәмгыятендә Урта Азиядән кабул
иткән ислам диненең беренче яралгылары күренә башлаган. Мәсәлән, тарихта
мәгълүм беренче болгар бие Алмас мөселман булган. Болгарларның кайсыдыр бер
өлеше көньякта хәзәрләр арасында яшәгән чорда бу яңа дин белән танышкан.
Ләкин барлыкка килгән идарәче сыйныфларның хакимиятен ныгыту, патшаның
дәрәҗәсен күтәрү, ниһаять, болгар ыруын һәм башка кабиләләрне бер гомуми
сыйнфый дин, бердәм идеология җирлегендә аерым бер дәүләткә тәмам берләштерү
өчен ислам динен бөтен халыкның кабул итүе кирәк була. Ә моны дөньядагы барлык
мөселманнарның башлыгына мөрәҗәгать итеп кенә эшләргә мөмкин. Ул кеше —
Багдад хәлифәсе була. Алмас, аңарга илчеләр җибәреп, үз илендә ислам тәртипләрен
урнаштыруда ярдәм итү һәм болгарларга мөселман динен өйрәтү өчен үзенә фәкыйһ
—шәригать хокукларын яхшы белүче кеше җибәрүне үтенгән.
Болгар биенең үтенече канәгатьләндерелгән: 922 елда Багдадтан Урта Азия аша
болгарларга илче Сусан әр-Расси һәм илчелекнең сәркатибе Әхмәт ибне Фадлан
җитәкчелегендәге вәкиллек килеп җиткән. Нәкъ менә илчелекнең асылда төп
вазифасын үтәүче Ибне Фадлан Багдадка әйләнеп кайтканнан соң үзенең «Рисалә»сен
язган. (Рисалә—берәр мәкалә, кечерәк китап дигән сүз.) Авторның үз кулъязмасы
әлегәчә табылмаган, әмма аның аерым күчермәләре безгә кадәр килеп җиткән, һәм
менә мәшһүр гарәп сәяхәтчесенең китабы безгә илчелекнең болгар җиренә ничек
барып җитүе вакыйгасын күзалларга, шулай ук болгарлар тормышыннан бик тә
кызыклы хәлләр белән танышырга мөмкинлек бирә. Илчелек борынгы болгарлар
иленә һиҗри белән 310 елның 121 мөхәррәмендә аяк баса. Бу безнеңчә ел исәбе белән
922 елның 12 маена туры килә.
Һиҗри (Һиҗрәт)—гарәпчә «күчеп китү» дигән мәгънәдә — 6221 елда Мөхәммәт
пәйгамбәрнең туган шәһәре Мәккәдән Мәдинә шәһәренә күчеп китүен аңлата. Шул ел
башы бүгенге көнгә кадәр ай календаре нигезендә мөселман елы исәбен алып баруда
башлангыч нокта булып тора. Мөселманнарның ай елы христианнарның кояш елына
караганда 11 көнгә кыскарак, чөнки анда 31 көннән торган айлар юк. Айлар 29 (так
сан) һәм 30 (җеп сан) көннән тора. Әгәр Европаның кояш календарена күчерсәң, ай
елы башы — беренче хәррәм (ягъни яңа ел) — һәр елны 11 көнгә алдарак бара.
Болгар патшасы Алмас (Ибне Фадлан аны, дәүләт башлыгы буларак, «мәлик» дип
атый, гарәпчә патша дигән сүз) илчелекне ифрат зур тантана белән кабул иткән.
Гарәпләр аңа кыйммәт бүләкләр һәм хәлифәнең яклавы билгесе итеп дәүләт байрагы
тапшырганнар. Берничә көннән, җомга көнне, тантаналы төстә гыйбадәт кылганнар,
хөтбә, ягъни җомга намазы укыганнар. Мөселман динен тотуда ул гаять зур йола
булып санала. Ике айдан соң, бөтен болгар халкы корылтаен җыеп, шул ук Багдад
илчеләре алдында Алмас исламны кабул итүне рәсми төстә бөтен халык исеменнән
игълан иткән.
Шул рәвешчә, дәүләт дине итеп исламны кабул итү болгар һәм аларга кардәш
кабиләләрне берләштерүне төгәлләр чоры, төньякта болгарларның үзәкләштерелгән
яңа дәүләтенең—Идел Болгарының тәмам оешып җитү вакыты булып санала.
1989 елда — Һиҗри белән 1410 да — Идел Болгарында ислам кабул итүнең 1100
еллыгы (1410—310= 1100) тантаналы төстә билгеләп үтелде. Тантаналар Идел буенда
Болгар шәһәрлегендә дә үткәрелде. Бу зур юбилейда катнашу өчен Шәрыкның 20 дән
артык мөселман иленнән һәм шулай ук Көнбатыш Европаның байтак илләрендәге
ислам җәмгыятьләреннән вәкилләр килде. 1100 ел электәге кебек үк, гаҗәеп күп
җыелган халык алдында, азан әйтелгәннән соң, хөтбә укылды. Бу вакыйга Татарстан
һәм күрше республикаларның рухи тормышында бик зур бәйрәм төсен алды.
БОЛГАР ДӘҮЛӘТЕНЕҢ ҖИРЕ, ХАЛКЫ, КҮРШЕЛӘРЕ
Идел Болгары заманына күрә зур мәйдан биләгән. X—ХI йөзләрдә аның төньяк чиге
Каманың уңъяк яры, көнбатышта сул тармаклары белән бергә Зөя елгасы,
көнчыгышта Шушма елгасы буйлап үткән, ә көньяк чикләре хәзерге Самар тугаена—
Жигули таулары янында Иделнең зур борылышына кадәр барып җиткән.
XII йөздә дәүләтнең социаль-икътисадый һәм сәяси үсеше нәтиҗәсендә аның чикләре
киңәйгән. Мәсәлән, төньяк чикләре Казан елгасына кадәр күтәрелгән—соңгы вакытта
без анда нәкъ менә шул гасыр ахырлары тирәсендә барлыкка килгән бераз авыл
урыннары таптык. Чама белән шул ук чорда Болгарның җирләре көньяк-көнчыгышка
таба да киңәйгән. Иң борынгы рус елъязмаларыннан берсе—Лаврентий елъязмасында
1229 елда Жаек (Урал) елгасы буенда болгар сакчыларының монголлар белән
бәрелеше турында әйтелә. Кайбер соңгырак чыганакларда, мәсәлән, XVI йөздәге
«Казан тарихы» дигән русча язмада, татар тарихи чыганагы булган «Дәфтәри
Чыңгызнамә»дә Идел белән Камадан Җаекка кадәрге җирләр болгар җирләре дип
аталган. Биредә, әлбәттә, болгарларга буйсынган җирләр, Болгарның дәүләт чикләре
турында сүз алып барыла. Болгарлар үзләре яшәгән җирләр, икенче төрле әйткәндә,
этник территория аңарчы да һәм бу чорда да көнчыгышта Шушма елгасы чигеннән
үтмәгән. Көньяк-көнчыгыш тарафта, дала ягында бу чик Олы Чирмешән елгасының
югарыгы агымына барып җиткән һәм көньякка таба Иделнең сулъяк ярында бер тар
аралык булып Самар тугае буйлап сузылган. Кыскасы, болгарлар яшәгән җирләр X—
XI йөзләрдәге чикләрдә сакланган. Аннан ары археологларга болгарлар тупланып
яшәгән башка урыннар очраганы юк әле. Тик Алтын Урда чорында гына Самар һәм
Кинәл елгаларының түбәнге агымында кайбер авыллар барлыкка килгән. Көньякка
һәм көньяк-көнчыгышка таба сузылган далалар Болгар иленең этник территориясенә
кермәгән, әмма алар күчмә халыкларның һөҗүмнәреннән саклану өчен даими күзәтү
астында тотылган.
Болгарның этник составы X—XI йөзләрдә, ягъни бу дәүләтнең башлангыч чорында,
шактый чуар булган. Безгә мәгълүм болгар, бирсула, суар, бәрәнҗәрләрдән тыш, X
йөз чыганакларында тагын искилләр (эсегеллар) дә телгә алына. Шунда ук
әйтелгәнчә, болгарлар да, бирсулалар да, искилләр дә тормыш итүләре ягыннан бер
үк дәрәҗәдә булганнар. Кайбер зур шәһәрләрнең атамалары шушы төп кабиләләрнең
исемнәре белән бәйле. Мәсәлән, болгарлар — Болгар шәһәре, суарлар — Суар
шәһәре. XVII йөзнең күренекле рус тарихчысы В. Н.Татищев, безнең көннәргә кадәр
килеп җитмәгән кайбер тарихи чыганаклардан файдаланып, Бүләр шәһәрен билирләр
шәһәре дип атый. Ә билирләр Көнбатыш Европа чыганакларыннан да билгеле: X йөз
азагында аларның бер төркеме Хәсән би җитәкчелегендә Венгрия җиренә күченеп
утырган һәм анда Пешт дигән шәһәргә, ягъни бу илнең башкаласы булган
Будапештның икенче өлешенә нигез салган. Шул ук Татищев тагын ниндидер чалмат
кабиләләре булганлыгы турында да яза.
Болгарның этник төрлелеге нигездә дәүләтнең оешу чоры өчен хас. Соңгырак дәвер
сәяхәтчеләре, мәсәлән, XII йөздә бу илгә килгән гарәп әл-Гарнатый һәм башка
географлар, болгарлар арасында без әле генә санап үткән кабиләләрне телгә
алмыйлар. Аларның язмаларында бүтән, яңа кабиләләр турында да мәгълүматлар юк.
XII гасырда «болгарлар» дигән гомуми исемдә бердәм халык оешкан дип карала.
Идел Болгарында, үз халкыннан тыш, аның сәяси, икътисадый һәм мәдәни
йогынтысы астында яшәүче башка кабиләләр да булган. Барыннан да элек болар
болгарларның иң якын күршеләре — фин-угор телләре төркеменә, тагын да төгәлрәге,
фин телләре төркемчәсенә керүче кабиләләр: хәзерге мари, удмурт һәм көнчыгыш
мордва-мукшыларның бабалары. Кайбер төрки телле кабиләләр дә болгарларга
шундый ук бәйлелектә яшәгәннәр. Беренче чиратта Болгар җиреннән көнчыгыштарак
күченеп йөргән маҗарларны атап үтәргә кирәк. X йөз башының танылган гарәп
географы әл-Бәлхи мәгълүматларына караганда, маҗарларның ике мең кешедән
торган (ике мең сугышчыдан дип фараз итү дөрес булыр) бер төркеме болгарларга
буйсынып яшәгән. Шушы мәгълүматка таянып, күпләр аларны борынгы башкортлар
дип язалар. Ләкин бу чыганакта ап-ачык итеп маҗарлар дип әйтелгән (кайбер
язмаларда, дөрес, «башҗар» төре дә очрый, ләкин моны баш хәрефләрнең
контаминациясе, ягъни яңгырашка ярашып алышынуы гына дип карарга кирәк,
мондый хәреф-аваз, хәтта сүзләр чиратлашу күп кенә телләргә хас күренеш). Әлегә
кабиләләр Алтын Урда чорында инде татар һәм башкорт халыкының оешуында
турыдан-туры катнашканнар.
Болгарларның ерактагырак күршеләре дә булган. Якындагылары кебек үк, алар да
болгарларга ясак түләгәннәр. Мәсәлән, болгар җиреннән 20 көннән бер айга кадәр юл
ераклыгында (бер көнлек юл 35 км чамасы саналган) төньякта вису кабиләләре
яшәгән. Алар турында Ибне Рустә белән Ибне Фадланнан башлап күп кенә көнчыгыш
сәяхәтчеләре һәм географлары язганнар. Гарәпчә «вису» дип язу рус елъязмаларының
«весь» дигәненә туры килә. Соңрак бу кабиләләрнең бер өлеше руслашкан, ә бер
өлеше үзенең этник йөзен саклап кала алган. Алар—фин-угор телләре төркеменең
Балтик буе фин төркемчәсенә карый торган хәзерге вепслар, телләре белән
эстоннарга, шулай ук карелларга һәм финнарга якын торалар. Хәзерге вакытта алар
Карелиядә, беразы Ленинград һәм Вологда өлкәләрендә яшәүче 8 мең кешене тәшкил
итәләр.
Менә шул борынгы ыруглык җәмгыяте дәрәҗәсендә яшәүче ерак төньяк кабиләләре
Төньяк-Көнчыгыш Европаның беренче феодаль дәүләтенә — Идел Болгарына
буйсынган булганнар. Шулай ук гарәп чыганакларында «йура» дип, ә рус
елъязмаларында «югра» яки «угра» дип аталган кабиләләр дә болгарларга бәйлелектә
яшәгәннәр. Алар тагын да еракта — үзләренең көньяк күршеләреннән өч айлык юл
арырак тормыш иткәннәр. Нуралар хәзерге хантлар (остяклар) һәм мансиларның
(вогулларның) бабалары саналалар.
Болгарлар әлеге төньяк кабиләләреннән ясак та җыйганнар, алар белән сәүдә дә
иткәннәр. Ләкин ул сәүдә үзенчәлекле, алыш-биреш сәүдәсе булган: төньяк
кабиләләрендә ул чорда акча-сәүдә мөнәсәбәтләре булмаган, шуңа күрә алар товарга
товар алыштыруны гына белгәннәр. Мондый алыш-бирешне телсез сәүдә итү дип тә
атаганнар, чөнки әлеге кабиләләр, чит ил сәүдәгәрләреннән куркып, шәхси аралашу,
аңлашу мөнәсәбәтенә кермәгәннәр, кешесенә күренмичә генә, читтән торып, алдым-
бирдем ясаганнар. Бу сәүдә менә ничек барган. Болгарлар йуралар иленә киләләр,
үзләре белән алып килгән малларын билгеле бер урында калдырып, бераз ары китеп,
көтеп торалар. Йура кешеләре киләләр дә үз товарларын чыгарып тезәләр һәм, әгәр
күңелләренә ошаса, болгар әйберләрен алып, үз әйберләрен шунда калдырып китеп
баралар. Әгәр дә инде болгар товарлары ошамаса, алар берни алмыйча читкә китеп
торалар. Сәүдәгәрләр яңадан киләләр һәм, тагын нәрсәдер өстәп, читкә китеп басалар.
Йуралар үзләренең яшеренеп торган җирләреннән чыгалар да, товар ошаса, аны алып,
үзләренекен калдыралар...
Болгарларның көнбатышта фин-угор җирләре артындагы ерак күршеләре Киев
Русеның халкы булган. X—XI йөзләрдә бу ике дәүләт арасындагы мөнәсәбәтләр,
берничә ызгышны: тынычлык килешүе белән тәмамланган 985 елгы рус походын һәм
Идел белән Үкә (Ока) елгасында үзләренең сәүдә кәрванын талаган өчен 1088 елда
болгарларның Муром шәһәрен алуларын исәпкә алмаганда, нигездә, үзара
аңлашучылыкка корылган булган. Идел Болгары белән Борынгы Рус дәүләте
арасындагы киеренкелек бераз соңрак башланган.
ХУҖАЛЫК ИТҮ, ҺӨНӘРЧЕЛЕК ҺӘМ ХӘРБИ ЭШЛӘР
Болгар хуҗалыгының шактый алга киткән төре булып игенчелек саналган. Җирне
авыр сабаннар һәм җиңел сукалар белән сөргәннәр. Бодай, арпа, тары, ясмык
чәчкәннәр. Бу хакта XI йөзнең башында ук әле Ибне Рустә язып калдырган:
«Болгарлар—игенчелек белән көн күрүче халык һәм һәртөрле иген ашлыгы
үстерәләр, әйтик: бодай, арпа, тары вә башкасы». Болгарларның игенчелек
продуктлары һәм гомумән ничек тукланулары хакында шуңа охшашлы сүзләрне аз
гына соңрак Ибне Фадлан да әйткән: «Аларның ризыгы—тары белән ат ите, һәм
[аларда] бодай белән арпа да бик күп, һәм ни чәчкән, аны үзе өчен җыеп ала». XI
йөзнең безгә инде мәгълүм фарсы географы һәм тарихчысы әл-Гардизи бодай белән
арпага ясмыкны һәм шулай ук кайбер бакча үсемлекләрен, мәсәлән, кабак һәм ногыт
борчагын өстәгән. Идел Болгарында феодализмның башлангыч чорында азык-төлек
төрләре менә шулай ярыйсы ук бай булган.
Ибне Фадлан сүзләреннән тагын шул мәгълүм: болгар кешесе бөтен уңышын үзендә
калдырган. Монда шундый сорау туарга мөмкин: кеше шул дәүләттә иминлектә көн
күрә икән, ул үз табышыннан дәүләткә нинди дә булса салым-мазар түләргә тиеш
бит? Бу сорауга шул ук Ибне Фадлан җавап биргән: әмма «падишаның моңа
(чәчүлеккә) һичнинди хакы юктыр, тик шунысы гына бар, аңар һәр йортның һәр
кешесе исәбеннән бер кеш тиресе түләнә».
Салым сыйфатында дәүләткә кеш тиресе белән түләү галимнәрдә бәхәс кузгатты.
Чөнки кеш дигән җәнлек ул урман-дала төбәгендә яшәмәгән, шуңа күрә һәр болгар бу
төньяк җәнлеге тиресен таба алмаган, әлбәттә. Хикмәт шунда: кайбер гарәп сүзләре
төрле кулъязмаларда төрлечә языла һәм укыла, чөнки хәрефнең астына яки өстенә
куела торган диактрик нокталарның булуы яисә төшеп калуы мәгънәне бик нык
үзгәртергә мөмкин. «Кеш» сүзе белән дә шулай килеп чыккан, гарәпчә кулъязмаларда
язылу чорына һәм күчереп язучысына карап ул төрлечә бирелгән. Ә Ибне Фадланның
үз кулъязмасы әлегәчә табылмаган. Аның китабы безгә төрле күчермәләрдә генә
килеп җиткән. Шул нөсхәләрнең берсендә без моңарчы «кеш» дип укыган сүз гарәпчә
«үгез» дигәнгә туры килә.
Яки менә шул мәсьәлә буенча Ибне Фадланга кадәр нибары 10—15 ел элек язган
кешегә—Ибне Рустәгә мөрәҗәгать итеп карыйк: «Алар (болгарлар) падишага
салымны ат һәм башка терлекләр белән түлиләр». Бу Ибне Рустәнең узган йөздә үк Д.
А. Хвольсон тәрҗемә иткән китабында шулай. Соңгырак чор тәрҗемәчесе, гарәпче
галим Б. Н. Заходер салымның бу төрен «йөк терлеге» дип бирә. Әгәр дә Ибне
Фадландагы үгезне һәм Ибне Рустәдәге атны йөк ташый торган җанвар дип саныйбыз
икән, монда әллә ни зур аерма калмый, һәм салымның мондый төре, «кеш»тән
аермалы буларак, әлбәттә, чынлыкка ныграк туры килә.
Салым—салым инде, тик болгарлар казнаны, әлбәттә, ашлыксыз калдырмаганнар:
үзләреннән артканны алар дәүләткә сатканнар. Рус елъязмаларында тагын шундый
бер вакыйга турында язылган: 1229 елны болгар әмире, ягъни олуг бие, Төньяк-
Көнчыгыш Русьның бөек кенәзе Юрий Всеволодовичка Идел буйлап 30 зур көймәгә
төялгән бодай бүләк итеп җибәргән. Ул чакта Русьта зур ачлык булган, һәм руслар
болгарларга ярдәм сорап килгәннәр. Күршеләре аларга күп итеп ашлык сатканнар.
Бер уңайдан шунысын да әйтеп үтик, Русьта ачлыклар элек еш булып торган, анда да
аларга көнчыгыш күршеләре ярдәм итеп килгәннәр. Мәсәлән, байтак елъязмаларда
1024 ел алдыннан Суздаль җирләрендә зур ачлык булуы турында язылган. Бу очракта
да руслар болгарларга барганнар, алардан ашлык төяп кайтканнар һәм, шулай итеп,
үлемнән котылып калганнар. Шуңа күрә Тверь елъязмасы белән танышу урынлы
булыр. Иске славян теленнән тәрҗемәсе болай була: «Фетнә бик куәтле булды, һәммә
җирдә ачлык котырынды, ир хатынны белмәс булды, адәм ашау галәмәтләренә барып