Контрольная работа - Болгар дэулэте
Подождите немного. Документ загружается.
җитте. Барча кеше Идел буйлап Болгарга бардылар, һәм дә бодай, һәм дә ризык
(икмәк, бөртек) алып кайттылар вә шуның белән җан саклап калдылар».
Кыскасы, Болгарда ашлык җитәрлек булган. Илдә игенчелекне үстерүгә болгарларга
кадәр яшәгән җирле кабиләләрнең җир эшкәртү тәҗрибәсе дә ярдәм иткән. Җир
эшкәртүдә болгарлар пар системасы кулланган дип исәпләнелә. Кайбер тарихчылар
исә андый ук система булмаган, җирне ташлап тору (перелог) тәртибе генә яшәгән
дип язалар.
Игенчелектә пар системасы — чәчү әйләнешенең бер төре ул. Бу ысул белән
эшләгәндә басуның зур өлешенә ашлык чәчелә, ә кечерәге туфракның уңдырышын
тергезү өчен парга калдырыла. Пар җире бер ел яз чәчелми, буш тотыла. Шул чор
эчендә эшкәртелгән, чүптән арындырылган җирдә туфракның уңдырышы, дым саклау
мөмкинлеге арта.
Игенчелекнең ташлау җире дип аталган төре дә булган. Анысы — җир эшкәртүнең иң
гади, примитив ысулы. Бер басуда күп ел рәттән иген иккәч, туфрак уңдырышы
яңадан кайтсын дип, аны ун еллар чамасы ташлауга калдырганнар, эшкәртми
тотканнар.
Игенне ураклар белән урып җыйганнар; әйтергә кирәк, археологик тикшерүләр
вакытында ураклар еш табыла. Шулай ук череп бетмәгән бодай, арпа һ. б. ашлык
калдыкларына юлыгасың. Аерым шәһәрләр һәм авыл урыннарын казыганда имән
такталар белән эчләнгән ашлык саклау базлары да табыла. Ашлыкны балчыктан
ясалган махсус зур чүлмәкләрдә дә саклаганнар.
Игенчелектән башка терлек асраучылык белән дә шөгыльләнгәннәр: ат, сыер һәм вак
хайван тотканнар. Болгарлар сунарга да йөргәннәр, сусар, тиен, кондыз һәм башка төр
җәнлекләр аулаганнар. Аларда тире һәм мех мул булган. Болгарлар аларны
кирәкләренә дә калдырганнар, читкә дә чыгарганнар. Гәрчә кыйммәтле мехларның
шактый өлешен үзләренең күршеләреннән, беренче чиратта төньяк кабиләләрдән
алып кайтсалар да, үзләре дә яхшы аучылар булганнар. Алар шулай ук балык тоту
һәм бал җыю белән, ягъни урманда агач куышлыкларындагы корт ояларын карау
белән кәсепләнгәннәр. Идел һәм Кама суларында, аларның күп санлы
кушылдыкларында һәм якын-тирә күлләрдә балык, ә урманда бал корты күп булган.
Бу байлыкның да бер өлеше башка илләр белән алыш-биреш итүгә тотылган.
Болгарда төзү эше һәм һөнәрчелек нык алга киткән. Мәгәр IX—X йөзләр чигендә
ярым күчмә тормыш сакланып, җәйләрен кешеләр тирмәләрдә яшәүгә күчсәләр дә,
шәһәрләр барлыкка килү белән акрынлап архитектура үсә башлаган, төзү эше колач
җәйгән. Кирпечтән һәм ак таштан сарайлар, мәчетләр, җәмәгать мунчалары, хәтта
торак йортлар да салганнар. Ләкин корылмаларның күп өлеше агачтан булган. Шул
ук вакытта балчык сылап эшләнгән һәм яртылаш җиргә кергән өйләрдә дә яшәгәннәр.
Металлургия, беренче чиратта тимер эшкәртү, зур үсеш алган. Тимердән күп санлы
эш кораллары һәм тормыш-көнкүреш әйберләре: балта, пычкы, чүкеч, чалгы, урак,
кискеч, өтерге, борау, боҗра, күгән, кадак, йозак, кармак һ. б. ш. нәрсәләр ясаганнар.
Тимерчеләр арасында сугыш кораллары ясаучылар аеруча дан тоткан. Алар барлык
төрдәге диярлек коралларны ясый белгәннәр һәм ясаганнарының бер өлеше, мәсәлән,
тимер кием-көбә хәтта чит ил базарларына да чыгарылган.
Болгарларда бакыр һәм сөяк эшкәртү, чүлмәк ясау, тире иләү, эрләү һәм туку, ташка
сурәт төшерү вә башка шундый һөнәрләр югары дәрәҗәдә үсеш алган. Алтын һәм
көмештән бизәнү әйберләре ясаучы осталар бик-бик еракларда шөһрәт казанганнар. X
йөздә ике зур мәшһүр шәһәрдә — Болгар белән Суарда көмеш акчалар сукканнар.
Болгарлар баштарак читтән кергән акчалар — гарәп дирһәмнәре белән эш иткәннәр,
соңрак аларны үз шәһәрләрендә суга башлаганнар, ә аннары олуг биләре — әмирләре
исеменнән үз акчаларын коюны да җайга салганнар. Идел Болгарында X йөздә үк
акча сукканнар, ләкин ул шуннан соң тукталып торган, һәм XI—XII йөзләрне хәтта
акчасыз гасырлар дип тә йөртәләр. Әмма бу хәлгә әле һаман да фәнни аңлатма
бирелмәгән.
Болгар илендә хәрби ныгытмалар төзүгә аеруча игътибар бирелгән. Шәһәр һәм
кирмәннәр биек җир өемнәре һәм тирән чокырлар белән әйләндереп алынган, өемнәр
өстенә ике рәтле имән стена—кура һәм шактый биек башнялар (машлар) эшләнгән
булган. Бу хакта Суар, Болгар, Бүләр һәм башка кайбер шәһәрләрнең урыннарын
казып тикшерү вакытында табылган материаллар, шулай ук Ашлы, Бүләр
шәһәрләренең хәрби ныгытмалары турында рус елъязмалары калдырган
мәгълүматлар сөйли.
Идел белән Каманың биек ярларында, чик буйларында һәм кәрван юллары очрашкан
урыннарда андый җирләрне һәм юлларны саклау максатында хәрби кирмәннәр —
форпостлар төзелгән. Ә чик буе һәм эре шәһәрләр тирәсендә урыны-урыны белән
хәтта унар чакрымнарга сузылган махсус ныгытмалар тезелеп киткән.
Кораллар ясау, гомумән, кораллану тиешле дәрәҗәдә торган. Ибне Рустә болгарлар
атка атланып йөриләр, көбә кием кияләр һәм баштанаяк коралланганнар дип язып
калдырган. Болгар шәһәрләрен һәм авылларын казып тикшергәндә кылыч, сугыш
балтасы, кистән, ук һәм сөңге очлары, дошманның атлы гаскәр һөҗүм итеп килгәндә
аяк астына ташлау өчен өч япьле чәнечкеле тимерләр, типке (шпора), көбә, шишәк
кебек барлык төр кораллар һәм хәрби киемнәр дә табыла.
ИҖТИМАГЫЙ-СӘЯСИ ТӨЗЕЛЕШ
Идел Болгары гадәти феодаль дәүләт булган. Илдә әмир хакимлек иткән. Дәүләт
оешкан башлангыч чорларда аның башлыгы эльтебер дип аталган. Әле Төрки
каханлыгында ук, соңрак Хәзәр илендә кабилә берләшмәләренең гаскәр
башлыкларын нәкъ шулай дип йөрткәннәр. Бу сүзнең төгәл мәгънәсе ачыкланып
бетмәгән, алай да аның тамыр сүзе «эль» борынгы төркиләрдә кабиләләр берлеге,
дәүләт яки ил дигәнне белдергән. Ул бүгенге төрки халыклардагы «ил» дигәнгә туры
килә, һәм «эльтебер» сүзе илтабар дигән мәгънәне аңлаткан булса кирәк (Урта Азия
төркиләрендә, мәсәлән, Илтотмыш дигән хан да булган). Соңгырак чорда,
мөселманлык киң таралганнан соң, бу терминны «әмир» дигән гарәп сүзе
алыштырган. Шул ук вакытта кайбер авторлар, беренче чиратта Ибне Фадлан, гарәп
дөньясында гомуми кабул ителгәнчә, болгар хакимен уртак термин белән патша,
падиша мәгънәсендә «мәлик» дип тә атаганнар.
Болгарларда дәүләткә салым түләү ат яки башка йөк терлеге бирү белән генә
чикләнмәгән. Ибне Фадлан шундый бер күренешкә игътибар иткән: «Кем дә кем туй
ясый яки мәҗлес үткәрә икән, мәҗлеснең күләменә карап, ул патшага салым түләргә
бурычлы». Бу «салым»ны гарәп сәяхәтчесе шәрехләп биргән, аның бал эчемлегеннән
торуын һәм шуның өстенә тагын күпмедер күләмдә бодай бирелүен әйткән. Улыңны
өйләндерәсең яисә кызыңны кияүгә бирәсең килсә — үз хәлеңә карап дәүләткә дә
өлеш чыгарасың. Дәүләттә яшисең, ул сине яклый, син дә аңа булышырга тиешсең, бу
—гражданлык бурычы.
Идел Болгарында феодализм барлыкка килгәч, башта ул дәүләт формасында үсеп
киткән. Ул шуннан гыйбарәт: крестьяннар феодалга бәйлелеккә кергәнче, бәйсез
халык төрле дәүләт йөкләмәләрен үтәгән. Дәүләт файдасына салымнарның югарыда
әйтелгән төрләреннән тыш, илнең бәйсез халкы бүтән төрле мәҗбүри эшләр
башкарырга тиеш булган. Мәсәлән, алар олы юллар өстендә, чик буйларында хәрби
ныгытмалар коруда, гомумән шәһәрләр һәм дәүләткүләм әһәмиятле башка торак
урыннары төзүдә катнашырга тиеш булганнар. Дөрес, бу эшләрдә хәрби әсирләр дә
катнашкан, тик азат халык җилкәсенә дә аз төшмәгән.
Ләкин Болгарда, башка һәр феодаль илдәге кебек үк, аерым бер алпавытка буйсынып
яшәү рәвеше дә булган. Бу хакта язма чыганакларда төгәл мәгълүматлар очрамаса да,
феодаллар (тарханнар) һәм феодаль мөнәсәбәтләр яшәве Болгар дәүләтенең төп
җирләрендә бик күп шәһәрлекләр — феодал кирмәннәренең калдыклары табылу
белән раслана. Алар—мәйданы 3—4 гектардан артмаган, әмма куәтле ныгытмалар
һәм берничә авыл белән уратып алынган зур булмаган шәһәрлекләр. Авылларда
алпавытка, тарханга буйсынган халык көн күргән, ә тархан үзенең кечерәк гаскәре
белән ныгытылган кирмәнендә яшәгән.
Идел Болгарында феодализмның үсүенә дәүләт оеша башлаганда ук бер аллага
табыну дине — ислам кабул ителүе нык ярдәм иткән. 922 елдан соңгы чор—
мөселманлыкның бөтен ил буенча таралыш дәвере. Еллар һәм гасырлар эзлеклелеген
саклап, тарихи чыганаклар белән танышканда моңа берсүзсез ышанырга мөмкин.
Берничә мисал китереп карыйк. Ибне Фадланның замандашы, безгә мәгълүм әл-Бәлхи
болай дип язган: «Илнең исеме Болгардыр, халкы ислам дине тота». X йөз ахырының
«Хөдүд әл-галәм» («Дөнья чикләре») дигән атаклы фарсы язмасы Болгар халкын
шулай ук мөселманнар дип атаган.
Исламның болгарларда рәсми дин сыйфатында таралуы турында 986 елгы тарихи
вакыйгалар уңае белән рус елъязмаларыннан да кызыклы мәгълүматлар табарга
мөмкин. Шул елны Киев кенәзе Владимирга үз диннәрен тәкъдим итеп болгар
илчеләре барганнар. «Кенәзнең: нидән гыйбарәт соң ул динегез?»—дип соравына
болгарлар сөннәтләү кирәклеген, дуңгыз ите ашау һәм аракы эчү тыелуын
әйткәннәр... Елъязмачылар раславынча, Владимир үзенә, янәсе, сөннәтләнү һәм
дуңгыз ите ашауны тыю гамәленең ошамавын әйткән, ә аракы хакында өзеп: «Русь
эчмичә, күңел ачмыйча яши алмый», дигән. Болгарлардан соң Киевкә немецлар, хәзәр
яһүдләре, греклар килгәннәр һәм барысы да үз диннәрен мактаганнар. Олуг кенәз
икенче елны үзенә боярларны җыйган да алардан киңәш сораган. Боярлар шул
илләргә кешеләр җибәреп анда ни барын үз күзләре белән күреп кайтырга киңәш
иткәннәр. Шулай эшләгәннәр дә. Киев илчеләре Болгарга килгәннәр, анда
мөселманнарның үз мәчетләрендә дога кылуларын карап торганнар, тезләнеп җиргә
иелүләре аларга ничектер сәер: «гел сагыш, күңел ачулар юк», булып күренгән.
Кыскасы, киевлеләргә мөселманлык ошамаган, кайткач, кенәзләренә үзләре
күргәннәрне җиткергәннәр, һәм ислам кире кагылган. Тагын бер ел үткәч, ягъни 988
елда, Русь христианлыкны кабул иткән.
XI йөз авторлары Болгарның шулай ук мөселман иле булуын әйткәннәр. Харәземнең
энциклопедик галиме Бируни һәм XI—XII йөзләрдә яшәгән, инде безгә мәгълүм
булган әл-Мәрвази Болгар җирен нәкъ шулай дип, ә болгарларның үзләрен
мөселманнар дип атаганнар. XII йөзнең мәшһүр испан-гарәп сәяхәтчесе әл-Гарнатый,
1135 һәм 1150 елларда Болгар җирендә булып кайткач, китап яза һәм шуңа бер хикәят
тә кертә. Ул аны болгарлы Йакуб ибне Ногманның «Болгар тарихы» дигән китаптан
укыган булган. Бу хикәяттә сүз шул хакта бара: Бохарадан килгән, медицинаны да
яхшы белгән бер фәкыйһ—мөселман диненә өндәүче — болгар патшасын һәм аның
хатынын дәваларга була, тик аларга ислам диненә күчү шартын куя; «алар савыгалар
һәм ислам кабул итәләр, һәм ул илнең халкы да исламга күчә». Әлеге фәкыйһнең
исеме, аның кайсы вакытта булуы бу китапта әйтелмәгән (Ибне Ногманның хезмәте
безнең көннәргә кадәр сакланмаган). Вәгазьченең мөселман иленнән килүе һәм
патшадан соң бөтен халыкның исламны кабул итүе турында сүз барганлыктан, бу
фәкыйһ Ибне Фадлан бульш күз алдына баса: ул да фәкыйһ була һәм Болгарга Бохара
аша килә бит. Ә әл-Гарнатыйның Болгарда булу вакыты—бу дәүләттә
мөселманлыкның тагын да ныграк таралган дәвере. Шуның өстенә, болгарлар үзләре
һәм Суар кешеләре Түбән Иделдәге Саксын шәһәрендә Җамигъ мәчетле мәхәлләләр
тотканнар. Җыеп әйткәндә, ислам Идел Болгарына да гомумдәүләт күләмендә,
хакимлек итүче идеологиягә әйләнгән.
Әмма шул ук Болгарда, бигрәк тә аның башлангыч чорында, мәҗүсилек тә яшәгән.
Анда мәҗүсилек белән беренче буларак Ибне Фадлан очрашкан һәм аны үзенең
рисаләсендә тасвирлап калдырган. Мәсәлән, кемнедер ялгыш үтергән кешегә мондый
җәза биргәннәр: аны бер әрҗәгә кертеп япканнар, аңар ризык куйганнар («өч
кабартма вә бер савыт су»), әрҗәне кадаклап баганага асканнар, кеше шунда
акрынлап үләргә тиеш булган. Яки менә тагын бер мәҗүсиләрчә җеназа ысулы: кеше
үлгәч, аны вакытлыча тирмәнендә калдыралар. Аның ишек катына ирләр киләләр дә
үксеп-үксеп елый башлыйлар. Ибне Фадлан бу кешеләрнең ислам кануннарына бәйле
булмауларын әйтә. Алар елаудан туктагач, коллар килеп җитәләр һәм үзләрен камчы
белән кыйнарга тотыналар. Аннары мәрхүм тирмәненең ишеге төбенә байрак элеп
куялар. Җирләгәннән соң кабер әйләнәсенә аның коралларын тезеп чыгалар һәм ике
ел буена мәрхүм истәлегенә елауларын дәвам иттерәләр. Шулкадәр вакыт үткәч,
байракны урыныннан алалар һәм туган-тумачасы «аш мәҗлесе» җыя — искә алу
табыны үткәрә. Әгәр мәрхүмнең хатыны булса, шуннан соң ул икенче тапкыр кияүгә
чыгу хокукы ала. Ибне Фадлан искәрмә ясый, бу йолалар мәрхүм «башлык булган»
очракта гына тулысы белән үтәлә. Гади кешенең җеназасында йолаларның бер өлеше
генә башкарылган.
БОЛГАР ШӘҺӘРЛӘРЕ. БОЛГАР ҺӘМ СУАР
Идел Болгарында беренче шәһәрләр X йөзнең 20 нче еллары башында күренә
башлый. Бу хәл элекке ярымкүчмә тормыштан утраклашып көн итүгә күчү белән
бәйле. Беренче болгар шәһәрләренең үсеп чыгуы ислам кабул итү чорына туры килә.
Бу — очраклылык түгел, ә законлы тарихи процесс. Нәкъ менә дөньяның иң куәтле
диннәре, шул исәптән исламның таралуы шәһәрләр барлыкка килү, цивилизация
үсеше белән бәйле. Болгарда да шулай булган. Бу дәүләттә беренче шәһәрләр үсеп
чыгу белән бергә болгарларның үз акчаларын сугу да башланган.
Урта гасырларның гарәп-фарсы тарихи чыганаклары X йөзнең 20 нче елларыннан ике
болгар шәһәрен — Болгар белән Суарны телгә ала башлыйлар. Бу ике шәһәр, бер-
берсен тулыландыргандай, еш кына янәшә куеп йөртелә, һәм аларның тарихи
язмышлары да, аеруча X—XI йөзләрдә, охшаш булган. Хәзер, вакыт эзлеклелеген
саклап, шул чыганакларның иң билгелеләренә мөрәҗәгать итеп карыйк. Бу шәһәрләр
хакында беренче, бик кыйммәтле мәгълүматларны әл-Бәлхи язмаларыннан укырга
мөмкин. Алдагы бүлектә аның хәбәрләреннән бер өзек китерә башлаган идек, шуны
дәвам иттерәбез: «Болгар — ил исеме, аның халкы ислам дине тота; ул шулай ук
шәһәр исеме дә, анда Җамигъ мәчет бар. Ул шәһәрдән ерак түгел икенче бер шәһәр —
Суар урнашкан, анда да Җамигъ мәчет бар. Мөселман хатибы әйтте: ике шәһәрнең дә
халкы 10 меңгә җитә. Өйләре агачтан һәм аларда кышын торалар; җәен кешеләр киез
тирмәләргә күчәләр. Әлеге хатип җәйге көннәрнең озын һәм кышкы көннәрнең кыска,
ә төннәрнең озын булуын да сөйләде».
Шундый ук хәбәрне X йөзнең 30 нчы һәм 60 нчы елларындагы гарәп авторлары әл-
Истахри һәм Ибне Хәукал да язып калдырганнар. Тик алар әл-Бәлхигә бер әһәмиятле
төзәтмә керткәннәр: Ун мең әлеге шәһәрләрнең гомуми халкы дигәнне аңлатмый, ә
алардагы «ир-ат», икенче төрле әйткәндә, сугышчылар санын белдерә. Бу—
дөреслеккә күбрәк туры килә, чөнки урта гасырларда берәр шәһәрнең күпме халкы
барлыгын аның гаскәре санына карап билгели торган булганнар. Шундый ук хәбәрне
X йөзнең ахырында фарсыча язылган, авторы билгеле булмаган «Хөдүд әл-галәм»
(«Дөнья чикләре») дигән әсәрдә дә укырга мөмкин: «Болгар—зур булмаган бер
төбәкнең шәһәре, ул Идел буенда урнашкан. Аның бөтен халкы да мөселманнар;
аннан 20 мең атлы чыга. Алар кяферләрнең һәр гаскәренә каршы, күпме булуына
карамастан, сугышка чыгалар һәм җиңәләр. Таза, бай җир ул Суар—Болгар янындагы
шәһәр; андагы халыкның дине дә Болгардагы кебек үк».
Янәдән әл-Бәлхигә мөрәҗәгать итик. «Итилдән Болгарга тикле дала буйлап бер айлык
чамасы юл; судан барсаң, елгадан югарыга таба ике айлык, түбәнгә таба 20 көнлек
чамасы юл»,—дип яза ул. Моны аңлавы кыен түгел, Болгар шәһәре Идел ярына,
хәзәрләрнең үзәге белән ике арадагы су юлы буена утырган. Әл-Бәлхинен әлеге
сүзләре безгә инде мәгълүм булган «Хөдүд әл-галәм» авторының һәм X йөз
азагындагы атаклы гарәп географы әл-Мөкатдәсинең мәгълүматлары белән дә
раслана. Әл-Мөкатдәси да Болгар шәһәрен Идел буенда итеп күрсәтә.
Болгарның X йөз башыннан, дәүләт оешканда ук, башкала сыйфатында үсеп китүе
табигый булган. Чөнки ул бик уңайлы урынга, Идел белән Кама тоташкан җиргә—
Көнчыгыш Европаның икътисадый һәм стратегик яктан зур әһәмияте булган ике зур
су юлы буена утырган. Башкаланы шундый мөһим урында төзү болгар җирләрен бер
үзәк дәүләткә берләштерүдә, Идел Болгарын һәм аның башкаласын Көнбатыш белән
Көнчыгыш арасында икътисадый һәм мәдәни элемтәләр үзәгенә әверелдерүдә ифрат
зур роль уйнаган. Бу очракта дәүләтнең сәяси үзәге шул дәүләтнең үзенең һәм аның
төп халкының исеме белән аталуы бик тә табигый булган.
XII йөздә Болгарга ике гарәп сәяхәтчесе килеп чыккан. Аның берсе—безгә аз таныш
әл-Җәвалики, икенчесе инде берничә тапкыр телгә алынган әл-Гарнатый. Әл-
Җәвалики Болгарга 1145 елда килгән, тик аның язмалары безнең көннәргә кадәр
сакланмаган. Революциягә кадәрге татар тарихчысы М. Рәмзи Казан, Болгар һәм
татар дәүләтләре турындагы китабында аңардан кайбер өзекләр биргән: «Аларның
(болгарларның) корылмалары Рум (Византия) корылмаларына охшаган. Алар зур
халык, аларның шәһәре Болгар дип атала. Ул бик зур шәһәр».
Әл-Гарнатыйның Болгар шәһәре турындагы мәгълүматлары бераз кыскача, әмма бик
кыйммәтле, чөнки алар шәһәрнең шул чактагы тышкы йөзен сурәтлиләр: «Ә Болгар
да гаять зур шәһәр, ул гел нарат агачыннан гына төзелгән, ә шәһәр дивары —
имәннән». Шәрык географиясендә шулай ук «эчке» Болгардан, ягъни Болгар
шәһәренең үзеннән тыш тагын дәүләтне тышкы дөнья белән бәйли торган сәүдә
урыны сыйфатындагы «тышкы» Болгар турында да хәбәрләр очрый. Анысы—Идел
буендагы атаклы Ага-Базар, зур ярминкә урыны. Тарихи чыганакларда шулай ук
Болгарның аннан 20 көнлек юл арасында урнашкан борынгы Русьның башкаласы
Куябтан, ягъни Киевтән кечерәк булуы әйтелә.
Монголларга кадәрге чорны чагылдырган рус елъязмаларында шәһәр буларак Болгар
исеме очрамый («Бөек Болгар» билгеләмәсе беренче тапкыр XIV йөз азагында
барлыкка килә—ул турыда Алтын Урда хакындагы бүлектә сөйләрбез). «Болгар» сүзе
Алтын Урдага хәтле чорда гомумән болгар җире атамасы буларак кына кулланыла. Ә
борынгы Болгарны 1164 елда Төньяк-Көнчыгыш Русь кенәзенең Идел Болгарына явы
уңаеннан елъязмада телгә алынган Бряхимов (Ибраһим) шәһәре итеп карау гадәткә
кереп киткән. Димәк, Болгар әле ул вакытта башкала булган. Ул XII йөзнең беренче
яртысында да шулай булып калган; һәрхәлдә, әл-Җәвалики һәм әл-Гарнатый аны
илнең баш шәһәре итеп язганнар, алар шул шәһәрдә тукталганнар да.
Болгарның тарихка кереп калган икенче зур шәһәре Суар булган. Бу ике шәһәр
хакындагы төп мәгълүматлар безгә билгеле инде. Тагын икенче төр чыганаклар—
нумизматика материаллары, ягъни борынгы акчалар сезне кызыксындырмый калмас.
Мәгълүм булганча, Урта Азиядә Саманилар идарә иткән чорда (IX—X йөзләрдә)
Европа белән Азия арасында сәүдә багланышларында гарәп дирһәмнәре—куфи
көмеш тәңкәләре зур урын тоткан. X йөзнең 20 нче елларыннан башлап болгарлар,
саманиларга охшатып, үз идарәчеләре исеменнән, тик елларын һәм Урта Азия
шәһәрләренең исемнәрен куеп, акчалар сугарга өйрәнгәннәр. Мәсәлән, Микаил ибне
Җәгъфәр атлы болгар әмире исеменнән сугылган, ләкин Сәмәрканд, Шаш (Ташкент),
шулай ук Фарсының, ягъни Иранның Бәлх, Нисабур шәһәрләренең исемнәре куелган
акчалар йөрүе билгеле. Әмма озак та үтмәстән Болгарда, үз шәһәрләрен күрсәтеп,
күпләп үз акчаларын сугу башланган. Мәсәлән, 931, 948—959 елларда Насыйр ибне
Әхмәт һәм Талиб исеменнән сугылган акчалар мәгълүм.
Талибның соңрак идарә иткән улы Мөэмин бер үк вакытта Суарда да, Болгарда да
акча суккан. Аның 976 елда суккан тәңкәләре табылды. Тик шуннан соң, 980 елга
кадәр, акча сугу бүтән Мөэмин—Ибне Хәсән исеменнән бары Болгарда гына алып
барылган. Әлеге хәл Суарның бу вакытка, элекке сәяси куәтен югалтып, илнең
башкаласы булган шәһре Болгарга тулысынча буйсынуын күрсәтеп тора. Шунысын
да әйтергә кирәк, болгар акчаларының таралыш географиясе бик зур булган. Бай
хәзинәләр эчендә алар бер-бер артлы Югары Идел буенда, Новгород һәм Псков
җирләрендә, Балтыйк буенда, Скандинавия илләрендә һәм хәтта Даниядә табылды
(Даниядә табылганы—Суар тәңкәсе).
XI йөздә Суар ике күренекле чыганакта телгә алына. Урта Азиянең атаклы төрки тел
галиме һәм географ Мәхмүт Кашгарый үзенең мәшһүр «Дөнья картасы» дигән
хезмәтендә шулай ук Болгар Һәм Суар шәһәрләрен билгеләп куйган. Ләкин ул Суар
шәһәрен ялгыш Каспий диңгезе буендагы Саксын шәһәре белән бутаган, чөнки аңа
үзенә бу шәһәрләрне күрергә туры килмәгән була. Ә менә икенче бер авторның, әл-
Мәрвәзинең, мәгълүматлары бик кыйммәтле: «Аларның (болгарларның) ике шәһәре
бар. Шуларның берсе Суар дип йөртелә, ә икенчесе Болгар дип атала; ике шәһәр
арасы—бик куе әрәмәләргә төренгән елга яры буйлап ике көнлек юл. Алар анда
дошманнарыннан саклану өчен ныгытмалар төзеп урнашканнар». Бу хәбәр Болгар
һәм Суар шәһәрлекләре калдыкларының бүгенге топографиясенә гаҗәеп туры килә.
Атаклы совет археологы, болгар тарихы белгече профессор А. П. Смирновның 1930
нчы елларда Суар урынында алып барган казу эшләре нәтиҗәсендә бик кыйммәтле
мәгълүматлар тупланды. Эшнең башында ук тикшеренүчеләр уңышка юлыга: алар
шәһәрлек уртасында бер бик зур кирпеч корылма калдыгына килеп чыгалар— анда
бер бай түрәнең таш сарае булганлыгы ачыклана. Сарай ике катлы булган, үзәктән
ягып җылытылган. Бинаның алды бик матур итеп, бизәкләп эшләнгән булган, уң якта
манара калкып торган. Сарай таш стена белән әйләндереп алынган, ишек алдына да
таш түшәлгән. Бу сарай X—XI йөзләрдә төзелеп, монголлар явы вакытында
җимерелгән, әмма тиздән янәдән торгызылган һәм XIV йөздә, шәһәр белән бергә,
яшәүдән туктаган.
Шул ук казулар нәтиҗәсендә, фәндә беренче тапкыр буларак, болгар шәһәрләренең
хәрби ныгытмаларын күзалларлык бай археологик мәгълүмат тупланды. Безнең
көннәргә кадәр сакланган урлар (валлар) өстенә ике рәт биек имән кура, ягъни
ныгытма эшләнгән, рәтләр арасына ныклык өчен балчык төеп тутырылган. Бөтен кура
буйлап, бер-берсеннән аткан ук очып җитәрлек ераклыкта аралар калдырып, хәрби
машлар тезелеп киткән. Тышкы яктан тирән чокыр казылып, аңа су тутырылган һәм
аның төбеннән очлы казык-бүрәнәләр тырпаеп торган. Чокыр артында тагын бер ур
сузылган булган, аның өстендә шулай ук очлы имән бүрәнәләрдән койма
торгызылган. Бөтен кура өстендә сөңгеләр, еракка ата торган җәя һәм уклар белән
коралланган сакчылар басып торган. Менә шушы көчле ныгытма урта гасыр шәһәре
булган Суарны төрле һөҗүмнәрдән саклап килгән.
БҮЛӘР ҺӘМ БАШКА ШӘҺӘРЛӘР. АВЫЛЛАР
Болгарны җимергәннән соң Аксак Тимер Бүләргә юнәлә. Менә аның гаскәрләре
шәһәргә килеп җитә һәм аның куәтле ныгытмалары алдында тукталып кала. Шәһәр
башлыгы аксакаллар белән киңәш кора — бу явыз илбасарның дәһшәтле явына
каршы тора алырбызмы, юкмы? Аксакаллар озак бәхәсләшәләр: сугышыргамы, әллә
дошманнан рәхимлек сорап бирелергәме? Тик уртак бер фикергә килә алмыйлар.
Менә арадан берсе биек манарага күтәрелә һәм, диңгез ташкыныдай ябырылып
килгән дошман явын күреп, юкка кан түкмәскә, ә капкаларны ачарга киңәш бирә.
Дошман шәһәргә бәреп керә һәм халкының күп өлешен кырып бетерә...
Бу—риваять. Әмма моннан тыш Бүләр хакында тарихи чыганаклардан дөреслеккә
якынрак торган мәгълүматлар табарга мөмкин. Мәсәлән, елъязмалар шундый хәбәр
җиткерә: Андрей Боголюбский үзенең улы Мстислав һәм Муром кенәзе белән бергә
1164 елда Идел Болгарына яуга чыккан. Анда әйтелгәнчә, руслар болгарларны
җиңгәннәр. Тик болгар бие үз гаскәре белән Олуг шәһәргә кереп яшеренгән. Ә бу
шәһәрнең кайда булганлыгы анда әйтелмәгән.
Әлеге шәһәрнең урыны шул ук рус елъязмаларында ачыклана төшә: 20 елдан соң,
ягъни 1184 елда, тик бу юлы башка рус кенәзе, Андрей Боголюбскийның энесе
Всеволод (Всеволод III) җитәкчелегендә руслар кабат яуга чыгалар, һөҗүм алдыннан
шундый бер вакыйга булып ала. Мәгълүм булганча, Болгар дәүләте үзенең иң якын
күршесе Русь белән күптән сәүдә багланышлары алып барган. Югары Идел һәм Үкә
елгасы буендагы рус шәһәрләрендә Болгарның сәүдә кешеләре яшәгән. Ләкин Рязань,
Муром һәм кайбер башка шәһәрләрнең ниндидер юлбасарлары болгар сәүдәгәрләрен
талыйлар, җитмәсә, Идел буендагы болгар шәһәрләренә һәм авылларына һөҗүм итә
башлыйлар. Болгарлар, мондый талауларны туктатуны сорап, ике тапкыр Всеволодка
мөрәҗәгать итәләр, ләкин ул юлбасарларны туктата алмый. Талаулар дәвам итә.
Түземлекләре беткән болгарлар Русьның үзенә яу чыгалар, Городец, Муром
шәһәрләрен туздыралар, Рязаньга барып җитәләр. Бу вакыйга 1183 елда була.
Всеволод болгарлардан үч алырга уйлый һәм аларга каршы зур яу җибәрә. Анда
Русьның башкаласы Владимир шәһәренең төп көчләреннән тыш Киев, Чернигов,
Переяславль, Смоленск гаскәрләре дә катнаша. Руслар Олуг шәһәргә, ягъни Бүләргә
кадәр килеп җитәләр, аны ун көн буе камап торалар. Тик ала алмый кире кайтып
китәләр.