Контрольная работа - Болгар дэулэте
Подождите немного. Документ загружается.
Елъязмалар шушы Олуг шәһәрне («Великий город») Черемисан елгасы буенда итеп
күрсәтәләр. Әлеге елга—Кече Чирмешән, ә аның сул ягында бүгенге көнгә кадәр
сакланган Биләр шәһәрлеге—Олуг шәһәр дип йөртелгән тарихи Бүләр шәһәре була
инде. Аның беренче тапкыр 1164 елда телгә алынуы һич тә очраклы түгел, нәкъ менә
шул чакларда халыкара хәлләр киеренкеләнеп китә, көнбатыштан үзсүзле һәм
рәхимсез кенәз Андрей Боголюбский җитәкчелегендә походлар башлана.
Андрей Боголюбский — Владимир-Суздаль кенәзе, Төньяк-Көнчыгыш Русьның бөек
кенәзе (1157—1174), Юрий Долгорукийның улы, Русьның үзендә дә сугышчанлыгы
һәм кансызлыгы белән танылган, рус шәһәрләренә каршы да походлар оештырган
кеше; 1169 елда, мәсәлән, Киевне басып алган. 1174 елда боярлар фетнәсе
нәтиҗәсендә үтерелгән: фетнәгә Кучковичлар — бояр Кучканың уллары җитәкчелек
иткән. Ә Кучканың үзен элек Андрейның атасы Юрий Долгорукий үтерткән булган.
Боголюбскийга каршы күтәрелештә аның үз хатыны да катнашкан. Кенәзнең хатыны
исә, чыгышы белән болгар кызы, Тверь елъязмасы хәбәр итүенчә, «күп тапкырлар
болгар җирен басып алганы һәм болгарларга күп явызлыклар эшләгәне» өчен иренә
үч тоткан булган.
Көнбатыштан һөҗүмнәр ешаю аркасында Идел һәм Кама буйлары куркыныч
урыннарга әйләнгән. Болгарның бу ике елга кушылган җирдәге элекке башкаласы
илнең эченәрәк—ераграк һәм тынычрак булган Чирмешән буена күчерелгән. Хәер, бу
турыда бер генә чыганакта да берни дә язылмаган. Шул чордан башлап Идел Болгары
тарихына башкала дәрәҗәсен гәүдәләндереп «Олуг» дип аталган шәһәр килеп
өстәлгәнгә күрә фараз кылып әйтү генә бу.
Югарыда китерелгән вакыйгалардан соң рус елъязмаларында Олуг шәһәр тагын
берничә тапкыр телгә алынган: 1220 елда кенәз Святославның болгар шәһәре Ашлыга
яу чыгуы, монголларның 1232 елда Болгарга беренче тапкыр һөҗүм ясап караулары
турында язганда һәм, ниһаять, 1236 елда монгол гаскәренең Идел Болгарына һөҗүм
итүен, «шөһрәтле Олуг болгар каласы»ның басып алынуын сурәтләгәндә. Шул
вакытта шәһәр җимерелгән, әмма яшәүдән туктамаган. Алтын Урда чорында башка
шәһәрләр шикелле торгызылып, акча сугу үзәгенә әверелсә дә, ул инде үзенең
электәге куәтен югалткан. Хәзерге Биләр төбәгендә, ягъни Бүләр шәһәре урынында
һәм шул тирәләрдә табылган тәңкәләрнең иң соңыннан сугылганы 1431 елга карый.
Күп еллардан соң, Казан ханлыгы басып алынуга йөз ел чамасы вакыт үткәч,
борынгы Бүләр урынына рус укчылары («стрелецлар») килеп утырган. Борынгы
шәһәр истәлегенә бераз гына үзгәртелеп Биләр (русча Биляр) дип исемләнгән рус
авылы үсеп чыккан. Республикабызның хәзерге Алексеевский районындагы бу авыл
борынгы кала урынының бер өлешен биләп тора.
XVIII йөз азагында һәм XIX йөз башында Биләр шәһәрлеге мәйданында археологик
күзәтүләр ясау нәтиҗәсендә борынгы архитектура корылмаларының хәрабәләре, алар
арасында бер зур мәчет урыны барлыгы ачыкланган. Шул вакытта һәм бераз соңгарак
анда бик күп әйберләр: алтын боҗра алкалар, көмеш беләзекләр, җиз көзгеләр,
тимердән коелган сугыш балталары һ. б. истәлекләр табылган. Узган гасыр азагында
һәм безнең гасырның беренче чирегендә Биләр шәһәрлегендә беренче археологик
казулар үткәрелгән, ә 60 нчы еллар азагыннан бирле анда археолог, профессор А. X.
Халиков җитәкчелегендә тикшеренүләр алып барылды. Күп кенә гыйбадәтханә һәм
торак корылмаларының нигезләре, борынгы шәһәрнең хәрби ныгытмалары
өйрәнелде, күп санлы көнкүреш әйберләре һәм керамик материал җыелды. Бу
археологик мәгълүматлар ниндидер дәрәҗәдә китапларда һәм аерым мәкаләләрдә
инде яктыртылса да, алар әле тагын да тирәнрәк һәм чын фәнни нигездә аңлатуны
таләп итә.
Без сезне Идел Болгарының тарихта мәгълүм иң зур өч шәһәре белән кыскача
таныштырдык. Әлбәттә, болардан башка шәһәрләр дә, әйтик, аерым кенәзлекләрнең
үзәкләр дә, һөнәрчелек һәм сәүдә учаклары сыйфатындагы шәһәрләр дә булган. Сәяси
әһәмиятләре ягыннан аларны шәһре Болгар белән дә, Суар яки Олуг шәһәр белән дә
чагыштырып булмый булуын, әмма алар җәмгыять үсешенең төрле чорларында
билгеле бер урын тотканнар. Иделнең уңъяк ярын урнашкан Ашлы шәһәренең
язмышы фаҗигале. Идел Болгарының көнбатыш җирләрендәге зур гына билекнең
үзәге булып саналган бу шәһәргә 1220 елда Всеволод III нең бертуганының улы
Святослав һөҗүм иткән һәм җимергән, шуннан соң шәһәр яшәүдән туктаган.
Елъязмаларда Ашлының хәрби ныгытмалары турында кызыклы хәбәрләр сакланган.
Алар болгарларда хәрби-инженерлык эшенең югары дәрәҗәдә булганлыгы турында
сөйлиләр.
Кашан шәһәре Каманың уң ягындагы бер билек-кенәзлекнең үзәге булган. Бу
шәһәрнең монголларга кадәрге чоры хакында тарихи мәгълүматлар сакланмаган
булса да (алар Алтын Урда чорына карый), археологик материаллар аның төньяк
төбәктә бик әһәмиятле мәдәният һәм сәүдә үзәге булганлыгын раслыйлар. Кама
буйлап чак югары, аның сулъяк биек яры өстенда Җүкәтау шәһәре утырган. Аның
турындагы тарихи мәгълүматлар шулай ук Алтын Урда чорына караса да, археологик
яктан Җүкәтау элегрәк чорга барып тоташа. Идел Болгарының көнчыгыштагы
шундый үзәкләреннән берсе итеп Шушма елгасы буена урнашкан Тубылгытау
шәһәрен дә атарга кирәк. Алтын Урдага кадәрге шәһәрләр арасында Кама аръягында
Болгар дәүләтенең үзәк өлешендәге Төрек, Тукчын һәм Нократ шәһәрләренең
булганлыгы да мәгълүм.
Безнең буын кешеләре хәзерге Алабуганың көнбатышында, биек яр өстендә «Шәйтан
каласы» дигән сәер исем белән атала торган шәһәрлек калдыгын, бәлкем, яхшы
беләләрдер. Бик күп риваятьләр сөйлиләр бу шәһәр хакында. Менә шуларның берсе.
...Биек тау башындагы иске шәһәрдә бер ялгызы «шәйтан» яшәгән (христиан рухание
мөселман изгесен кимсетеп шулай дип атаган). Борынгы болгарлар шунда гыйбадәт
кылырга йөргәннәр намаз укыганнар. Соңрак «Шәйтан» янына Казан кешеләре дә
килә башлаганнар, хәлләрен җиңеләйтүдә ярдәм сораганнар. «Шәйтан» ярдәмен
кызганмаган, кешеләрне төрле бәлаләрдән коткарган. Көннәрдән бер көнне, кяферләр
белән сугыш башлангач, Казан сәете әлеге шәһәрчекнең хуҗасына килеп, изге
сугышка фатиха бирүен сораган. «Шәйтан» ун көн буена намаз укыган, унберенче
көнне мөнбәрдән тавыш биргән: «Мин сезгә, шәфкать ияләре, ярдәм итә алмыйм
инде. Пәриләр мине моннан куалар. Мин моннан барып җиткесез ерак җирләргә
мәңгелеккә китәм». Шәһәр эченнән кара төтен ургылган, өермәләнеп күккә
күтәрелгән, шул төтен эченнән галәмәт зур елан килеп чыккан һәм ут булып
көнбатышка атылган...
Бу риваять Казан ханлыгын җимергәннән соң бер рус рухание язып калдырган «Казан
тарихы» дигән елъязмада китерелә. Аның язуына караганда, Казанны басып алганчы
ул анда 20 ел яшәгән булган. Шунда әлеге риваятьне язып алган. «Казан тарихы» аша
риваять руслар арасына да таралган. Шуңа күрә алар шәһәрлекне үзләренчә «Шәйтан
каласы» дип атаганнар.
Бүгенге көнгә Урта Идел буендагы урта гасыр шәһәрлекләренең җыелма исемлеген
төзү тәмамланды. Бу тарихи-археологик җыелма 161 истәлектән тора. Алар өч
төркемгә бүленәләр: 38 шәһәрлек—элекке шәһәр яки шәһәр кремле калдыклары, 73
феодал кирмәне, 39 хәрби ныгытма-крепость (мәгълүматлар тулы булмау сәбәпле 11
истәлекнең билгеләмәсе ачыкланмаган). Дөрес, барлык бу шәһәрләр, кирмәннәр һәм
ныгытмалар борынгы Болгар чорына гына карамый. Аларның байтагы Алтын Урда
чорында да яшәвен дәвам иттергән, шәһәрләрнең бер өлеше Алтын Урда дәверендә
барлыкка килгән, Казан ханлыгы чорына кагылышлы шәһәрләр дә юк түгел.
Болгар дәүләтендә шәһәрләрдән тыш бик күп авыллар да булган. Бүгенге көнгә 900
дән артык авыл урыны билгеле. Аларның кайберләре шәһәр кремле ныгытмасыннан
тышта, бистә сыйфатында барлыкка килгән. Әмма күбесе мөстәкыйль авыллар булып
утырган. Кайберләре бик зур булган, 80—100 гектарга якын җир биләгән, ә
күпчелегенең мәйданы 3—6 гектардан артмаган. Андый авыллар уртача 20—40
йорттан торгандыр. Югарыда әйтелгән 900 дән артык авылның өчтән икесе Болгар
чорына карый, башкалары, кайбер шәһәрләр шикелле үк, соңгырак дәвердә—Алтын
Урда һәм Казан ханлыгы чорында барлыкка килгәннәр.
МӘДӘНИЯТ ҺӘМ МӘГЪРИФӘТ
Болгарда шәһәрләр төзү һәм, гомумән, шәһәр мәдәнияте шактый югары дәрәҗәдә
торган. Монументаль, икенче төрле әйткәндә, зур колачлы кирпеч-таш
корылмаларның калдыклары археологлар тарафыннан төрле елларда һәм төрле
урыннарда җентекләп өйрәнелде. Югарыда Суардагы ике катлы кирпеч сарай
калдыгы хакында әйтелгән иде инде. Бу гаҗәеп корылманың түбәнге каты X—XI
йөзләргә карый һәм, шулай итеп, борынгы болгарларның казып табылган таш
архитектура истәлеге булып санала. Кирпечтән төзелгән йортлар һәм җәмәгать
корылмаларының калдыклары Самар тугаендагы «Муром шәһәрчеге»н, Татарстанда,
Иделнең уң ягындагы Хулаш, Чуашиядәге Зур Тояба шәһәрлекләрен һәм безгә инде
мәгълүм булган шәһре Бүләрне казып өйрәнү вакытында табылды. Биләрдә күп еллар
буе барган тикшерүләр аеруча нәтиҗәле булды, анда борынгы болгарлар дәвереннән
калган төзелеш сәнгатенең шактый күп истәлекләре: мәчетләр, җәмәгать мунчалары,
йортларның нигезләре һәм башка төзелеш калдыклары ачылды. Шәһре Болгарның
җир өстендә сакланган архитектура истәлекләре XIII—XIV йөзләргә карый, һәм без
алар белән Алтын Урда тарихына һәм мәдәниятенә багышланган аерым бүлектә
киңрәк танышырбыз.
Без югарыда телгә алган «Шәйтан каласы»ндагы таш кальганың почмак манарасы—
монголларга кадәрге Болгар дәүләтенең өлешчә исән калган архитектура
истәлекләреннән бердәнбере. Бу ныгытманың планын узган йөздә Алабугада бөек рус
рәссамы И. И. Шишкин эшләп калдырган. Кальга буе 21,3 м, иңе 19,17 м булган
дүртпочмак рәвешендә. Аның һәр почмагында шундый берәр манара, ә һәр дивар
уртасында тагын берәр ярым манара басып торган. А. П. Смирновның раславынча,
үзенең зурлыгы (400 кв. м) һәм куәте ягыннан «Шәйтан каласы» урта гасырдагы
Кавказның хәрби крепостьларыннан өстен торган.
Ул чорларда башлыча эре шәһәрләрнең кальга-ныгытмаларында, бәлки, кайбер
кенәзлек үзәкләрендә һәм бик мөһим хәрби-стратегик пунктларда гына корылмалар
таш-кирпечтән эшләнгән булган. Шәһәрләрдәге биналарның күпчелеге—йортлар,
мәчетләр, каралты-кура һәм башкалар, авыллар турында әйтеп тә тормастан, нигездә
агачтан төзелгән. Археологик казулар вакытында кайбер йортларның нинди
булганлыгы да ачыкланды. Мәсәлән, Суарда казылган бер агач йортның түбәсе ике
кыеклы, идәне такта һәм өй асты базы да булган. Агач өйләрдән тыш, казып эшләнгән
җир яки ярым җир, землянкасыман өйләр яисә балчык диварлы йортларның
калдыкларына да юлыгалар археологлар. Мондый гади өйләрнең мичләре дә йомшак
комташтан гына, бик сирәгендә кирпечтән чыгарылган.
Йорт җиһазлары, тормыш-көнкүреш әйберләре һәм савыт-саба турында язма
чыганакларда хәбәрләр аз булса да, аларны шул ук археологик табылдыклар
тулыландыра. Ризык әзерләү өчен бронза һәм тимер казаннар, аш-су өчен кирәк
булган башка төрле металл савытлар, гади һәм бизәкле балчык савыт-саба, әйтик,
тәпәннәр, чүлмәк, кувшин, тәлинкә, табак, җамаяклар, тимер пычаклар, агач
кашыклар һ. б. шуның ише әйберләр төрле еллардагы казу вакытында табылдылар.
Без югарыда болгарлардагы һөнәрчелек хакында сөйләгәндә, аларның тормыш-
көнкүреш әйберләренең, эш һәм сугыш коралларының күптөрле булуын әйткән идек
инде. Болардан тыш археологик эшләр вакытында, бигрәк тә очраклы рәвештә
табылган бай хәзинәләр составында, борынгы акчалардан тыш, алтын, көмеш, җиз,
бакыр, сөяк һәм пыяладан ясалган бик бай һәм төрле-төрле бизәнү әйберләре чыга.
Алар арасында беләзекләр-йөзекләр, алкалар һәм балдаклар, муенса-күкрәкчәләр,
төймәләр вә тәңкәләр, каптырма-прәшкәләр, көзгеләр, бил каешы бизәкләре кебек
хәтта бүгенге ювелирлык сәнгате өчен дә үрнәк булырлык камил һәм гаҗәеп оста
эшләнгәннәре бар. Мондый әйберләрне ясау һәм матурлау техникасы да бик төрле
булган. Алар әйбергә алтын-көмеш йөгертү, бөртекләү, каралту, чүкү, үрү, асылташ
һәм энҗе беркетү, металлга чокып һәм сугып бизәк төшерү кебек төрле ысулларны
белгәннәр. Идел болгарларының зәркән (ювелирлык) сәнгате монголларга кадәрге
чорда да, Алтын Урда дәверендә дә зур үсешкә ия булган.
Болгарларның зәркән сәнгате белгечләрдә дә, борынгы әйберләрне яратучы
һәвәскәрләрдә дә һәрвакыт соклану тудырган. Мәсәлән, үрдәкле боҗра алкалар
турында күпләрнең ишеткәне бардыр. Бу алкалар хакында фәнни һәм популяр
әдәбиятта шактый күп язылды. Әлеге ядкәр-истәлекләр Мәскәү, Петербург һәм Казан
шәһәрләрендәге зур музейларның иң кыйммәтле хәзинәләрендә саклана. Аларның
затлылыгы һәм таң калырлык оста эшләнүе күптәннән инде телгә кергән. Шундый
хикәят бар. Уралның бер бик бай рус эшмәкәре заманында Әби патшага, ягъни
Екатерина II гә кыйммәтле бүләк бирергә ниятли, борынгы болгар алкаларын
тапшырмакчы була. Ләкин аңарда алка берәү генә була. Сыңар алка бүләк итмәссең
бит инде. Бай үтенече буенча, Пермь ювелирлары аңа нәкъ болгарларныкы шикелле
итеп ике алка ясап биргәннәр. Императрица да ошаткан аларны, рәхмәт әйтеп алган.
Ләкин соңыннан, алар инде музейга эләккәч, алкаларның ясалма булуы ачыкланган.
Пермь осталары барыбер андагы күп санлы алтын бөртекләрен болгарлар кебек оста
итеп бер-берсенә беркетә алмаганнар.
Алканың боҗрасы эчендә утырган, томшыгына алтын бөртеге капкан үрдәкнең тирән
мәгънәсе бар. Ул халыкның бер легендасын чагылдыра: бик борынгы заманнарда
бөтен дөнья очсыз кырыйсыз дәрьядан гына торган. Дәрья өстендә бер ялгыз үрдәк
йөзеп йөргән. Менә ул чумган да дәрья төбеннән бер бөртек балчык кабып алып
чыккан, һәм шул балчыктан җир хасил булган. Әлеге риваять татар авылларының
берсендә язып алынган. Нәкъ шуңа охшашлы легенда Дунай болгарларында таралган
булган.
Монголларга кадәрге болгарларның тарихи этнографиясе турында язма
чыганаклардагы кайбер мәгълүматлар аерым әһәмияткә ия. Ибне Фадлан һәм әл-
Гарнатый болгарларның төп ризыклары итеп икмәк (бодай күмәче), ит, тары һәм
балны атыйлар. Мәшһүр Багдад илчесенең болгар патшасы үткәргән аш
мәҗлесендәге кайбер күзәтүләре кызыклы. Кыздырылган итне пычак белән кискәләп
ашаганнар. Хәлбуки, ул чакта чәнечке-фәлән булмаган әле. Чәнечкене Кытайдан
Европага беренче булып XIII йөзнең атаклы итальян сәяхәтчесе Марко Поло алып
килгән.
Болгарлар идәнгә утырып ашаганнар, әмма һәркайсының алдында ризык тулы
тәбәнәк өстәл торган. Җәмгыятьнең югары катлавы үткәрә торган аш мәҗлесләрендә
шулай булган, ләкин мондый тәртип башкалар өчен дә хас булган дип санарга
мөмкин. Икенче бер урында Ибне Фадлан болгарларның Шәрыктагыча аяк бөкләп
түгел, ә тезләнеп, аяклары өстендә утырулары турында язган. Андый кыяфәттә
утырып ашаганда каршында тәбәнәк өстәл торырга тиеш, әлбәттә.
Болгарларда кеше үтергән, зина кылган һәм әйбер урлаган өчен үлем җәзасы
бирелгән. Җәзалау тәртибе бик рәхимсез булган — гаепле кешенең кул-аякларын
дүрт баганага тарттырып бәйләгәннәр дә буеннан-буена урталай ярып төшергәннәр.
Ибне Фадлан борынгы болгарларның башка гореф-гадәтләре һәм йолалары турында
да байтак кызыклы хәбәрләр калдырган. Аларның күбесе, борынгы мәҗүсилек белән
бәйләнгәннәре, ислам кабул ителгәч, җәмгыять мөселманлашкан чорда
югалган.Ислам белән бергә гарәп язуын кабул иткәнче, VIII—IX йөзләрдә
болгарларда язу булган. Ул безгә Төрки каханлыгы тарихының таныш рун язуы. Аны
башта хәзәрләр кулланганнар, аннары алардан болгарларга күчкән.
Идел Болгарында ислам кабул итү белән гарәп язуы гамәлгә кергән. Балалар
мәктәпләрдә (башлангыч мәктәп) һәм мәдрәсәләрдә (урта мәктәп) укырга-язарга
өйрәнгәннәр, гыйлем алганнар. Югары катлау кешеләренең генә түгел, гади
халыкның, шул исәптән һөнәрчеләрнең дә гыйлемлелеген төрле археологик
табылдыклардагы язулар раслый. Гарәп язуын кабул итү Шәрык белән тыгыз элемтә
урнаштырырга, болгарларда әдәбиятны, мәгърифәтне һәм төрле фәннәрне үстерергә
ярдәм иткән. X—XII йөзләрдәге гарәп-фарсы дөньясының язма чыганакларында
болгар тарихчылары, табиблары, философлары һәм хөкемдарлары турында төрле
хәбәрләр очратырга мөмкин. Мәсәлән, әл-Гарнатый Болгар шәһәрендә казый Йакуб
ибне Ногман язган «Болгар тарихы» китабын укыган. Галим Борһанетдин ибне
Йосыф дарулар ясау турында китап язган, Урта Азия философларының әхлак-этика
турындагы, риторика (сөйләү сәнгате) хакындагы хезмәтләренә аңлатмалар эшләгән.
Болгар дәүләтендә матур әдәбият һәм халык авыз иҗаты үсеш алган. Дөрес,
монголларга кадәрге чор иҗаты турында мәгълүматлар күп түгел. Әмма XI йөздә
болгарларда кайбер гомумтөрки әсәрләр таралу хакында хәбәрләр сакланган.
Мәсәлән, борынгы татар әдәбияты белгечләре 1069 елда Караханилар дәүләтенең
башкаласы Баласагун шәһәрендә Йосыф ибне Хаҗип язган, урта гасырларның иң
күренекле әсәрләреннән берсе булган «Котадгу белек» («Бәхет турында белем»)
әсәренең Болгар дәүләтендә дә киң таралуын әйтәләр. Көнчыгыш Төрки каханлыгы
таркалганнан соң көнбатышка күченеп киткән борынгы татарларның бер өлеше
башлангыч урта гасырдагы кайбер дәүләтләрнең, шул исәптән яңа гына исеме аталган
Караханилар дәүләтенең оешу» ында катнашкан. Шуңа күрә бу чорда, төрки телле
башка халыклардагы кебек үк, борынгы татарларга да һәм борынгы болгарларга да
башлангыч төрки матур әдәбияты әсәрләре яхшы таныш булган.
Мәхмүт Кашгарый дигән Урта Азия телче-галименең шул ук XI йөздә иҗат иткән
«Диване лөгатет-төрек» («Төрки сүзләр җыентыгы») исемле мәшһүр сүзлеге,
шөбһәсез, Идел буенда да таралган булган. Анда кыпчак һәм болгар телләреннән дә
аерым үрнәкләр китерелгән: шигырьләр, мәкаль-әйтемнәр, сүзтезмәләр һ. б.
XII йөз төрки шагыйрьләргә тагын да бай була. Әхмәд Йүгнәки үзенең «Хибәтел
хәкаик» («Хакыйкать бүләге») исемле зур поэмасында кешелеклелек, тугры сүзлелек,
тыйнаклык, юмартлык, белемлелек фикерен алга сөрә. Аның:
«Белек берлә беленер сәгадәт (бәхет) юлы», яки: «Белекле ир үлде, аты (исеме)
үлмәде» дигән сүзләре әле бүген дә бик тә мәгънәле һәм һәр татарга аңлаешлы итеп
яңгырый.
Йүгнәкинең замандашлары Әхмәд Ясәви һәм Сөләйман Бакырганый да шул чорның
атаклы шагыйрьләреннән саналганнар. Беренчесенең «Диване хикмәт», икенчесенең
«Бакырган китабы» исемле шигырьләр җыентыклары заманында да, шактый соңга
таба да күпләргә мәгълүм булган, һәр икесе дә илаһи мәхәббәткә дан җырлаган,
кешеләрне пакьлеккә, шәфкатьлелеккә, игелеклелеккә чакырган.
Санап үтелгән шагыйрьләр чыгышлары һәм яшәешләре белән Урта Азиянең Харәзем
төбәгеннән. Соңыннан бу җирләр Алтын Урданың көнчыгыштагы бер өлешенә—Күк
Урдага кергәннәр. Булсын борынгы татарлар төзегән Караханилар дәүләтендә,
булсын шул ук татарлар белән бәйле булган Күк Урданың башлангыч җирендә—
шунда туган бу ядкәрләр борынгы татар әдәбиятының иң беренче, кадерле үрнәкләре
саналалар. Алар үз заманында да, ягъни XI—XII йөзләрдә, Идел буенда һәм, әлбәттә,
Болгарда да, шулай ук соңга таба татар дөньясында да ифрат киң таралган булганнар.
Алай гына да түгел, әлеге шагыйрьләрнең икенче тарихи чорлар, ягъни Алтын Урда
һәм Казан ханлыгы шагыйрьләренә (Котб, Хисам Кятиб, Сәйф Сарай, Өмми Камал,
Мөхәммәдьяр), соңра Тукайга һәм Дәрдемәндкә дә йогынтылары зур булган. XI—XII
йөз шагыйрьләренең әсәрләре урта гасырда да, XX йөз башында да мәктәп-
мәдрәсәләрдә, һәр татар өендә диярлек көйләп-җырлап укылган. Татар әдәбиятының
бу башлангыч чоры турында сез, кадерле укучылар, киләсе елда, IX класс өчен
язылган «Әдәбият» дәреслегеннән иркенләбрәк танышырсыз (дәреслекнең авторлары:
профессор X. Й. Миңлегулов һәм доцент Ш. А. Садретдинов).
Мәшһүр шагыйрь Кол Гали 1233 елда үзенең «Кыйссаи Йосыф» дигән зур поэмасын
язып бетергән. Анда ул Зөләйха белән Йосыфның эчкерсез саф мәхәббәтен
тасвирлый. Поэмага нигез итеп алынган вакыйгалар ерак Мисырда барса да, аны
болгарлар да, соңрак татарлар да үз иткәннәр. Бу әсәрнең соңгы йөз елда Казанда 80
тапкырга якын басылып таратылуы һич тә юкка түгел бит. Урта гасырлар
әдәбиятының танылган әсәрләре белән бергә, бу китапның озын кышкы кичләрдә
кулдан төшми һәр татар йортында диярлек йотылып укылуы шулай ук бик гыйбрәтле.
Аның авторы, Шәрык поэзиясенең иң зур вәкилләреннән берсе Кол Галинең тууына
800 ел тулу уңае белән соңгы елларда гына үл татар һәм рус телләрендә тагын
берничә тапкыр басылды. Бу юбилей 1983 елда ЮНЕСКО карары белән дөньякүләм
вакыйга төсендә олылап үткәрелде.
ТЫШКЫ ЭЛЕМТӘЛӘР
Идел Болгары урта гасыр дөньясының бик күп илләре һәм халыклары белән җанлы
икътисадый һәм сәяси элемтәләр тоткан. X—XII йөзләрдә яшәгән һәм бу ил турында
язган географлар вә сәяхәтчеләрнең барысы да диярлек беренче чиратта аның киң
сәүдә элемтәләре булганлыгын күрсәтәләр. Көньяктан һәм көнчыгыштан—Хәзәр иле,
Кавказ, Урта Азия, Фарсы (Персия), хәтта Төньяк Һиндстан, төньяктан һәм
көнбатыштан—Төньяк кабиләләре, Русь, Балтик буе һәм Скандинавия илләре,
Византия Болгар белән сәүдә иткәннәр.
Болгар иленнән чыгарылган яки аңа читтән кертелгән товарларның төрләрен күз
алдына тулырак китерү өчен X йөздәге гарәп географиясе мәктәбенең иң атаклы
вәкилләренә карыйк. Аларның берсе—шул мәктәпкә нигез салган, безгә инде таныш
әл-Бәлхи болай дигән: «Хәзәрдән читкә чыгарыла торган бал, балавыз аларга
(хәзәрләргә) рус һәм болгар җирләреннән китерелә. Шулай ук [Хәзәрдән] мехлары
читкә илтеп сатыла торган кондызлар бары тик Болгар, Русь һәм Куяб (Киев) илләре
елгаларында гына яши, миңа билгеле булганча, аларны бүтән бер җирдә дә очрата
алмыйсың». Икенчесе—әлеге мәктәпнең соңгы вәкиле, X йөз азагы авторы әл-
Мөкатдәси. Узган йөзнең Шәрыкны өйрәнүче немец галиме А. Шпренгер аны
«моңарчы яшәгәннәрдән иң бөек географ» дип атаган. Озак сәяхәтләре һәм бик зур
әдәби-картографик эшләренең нәтиҗәсе буларак, ул 985 елда «Климатларны
өйрәнүдә иң яхшы бүленеш» исемле бик әһәмиятле хезмәтен язган. Анда Урта
Азиянең урта гасырдагы иң зур цивилизация үзәкләреннән берсе булган Харәземгә
Болгардан китерелә һәм аннан Шәрык дөньясына озатьша торган әйберләрнең тулы
исемлеге бар: «Кеш, тиен, ас, сусар һәм урман сусары, төлке, кондыз мехлары; куян
һәм кәҗә тиресе, балавыз, уклар, эре балык, бүрекләр, кырпы җилеме, балык тешләре,
кондыз агынтысы, гәрәбә, йомшак кун, бал, чикләвек, барслар (ау этләре), кылычлар,
көбәләр, каен агачы, славян әсирләре, сарыклар, мөгезле терлек. Болар һәммәсе
Болгардан».
Кырпы җилеме — мәрсин (осетр) балыкларының куыгыннан ясалган, йөзем
шәрабына ачык төс бирү өчен тотылган.
Балык теше — Идел һәм Кама буйларында күпләп табыла торган мамонт теше булса
кирәк. Ул, әл-Гарнатый язып калдырганча, шулай ук Харәземтә чыгарылган; яисә ул
рус елъязмачылары чынлап та балык теше дип аталган морж теше булырга мөмкин.
Болгарлар аны төньяк кабиләләрдән ала торган булганнар.
Кондыз агынтысы — кондызның койрык яны бизләрендә ясала торган исле сыекча.
Аны дару итеп кулланганнар, ислемай һәм яхшы сабын ясауга тотканнар.
Йомшак күн — мөгезле эре терлек тиресеннән иләп югары сыйфатлы итеп эшләнгән
күн. Калынлыгы, чыдамлыгы һәм дым үткәрмәве белән аерылып торган. Чыдамлы
аяк киемнәре, ат дирбиясе — камыт, ияр — тегү өчен кулланылган.
Югарыда әйтелгәнчә, читкә чыгарыла торган бу әйберләрнең берише болгарларның
үзләрендә эшләнгән, кайберләре күршеләреннән, әйтик, төньяк кабиләләреннән,
хәзәрләрдән, кайберләре башкорт, бортас, чирмеш, ар һ. б. кебек якын күршеләрдән
һәм Русьтан кайтартылган. Кайбер мехлар (болгарлар кыйммәтле мехларның
байтагын төньяк кабиләләреннән һәм якындагы фин-угор күршеләрдән алганнар),
куян һәм кәҗә тиресе, терлекнең бер өлеше, уклар, бүрекләр, күн, көбә, бал, чикләвек,
каен агачы болгарларның үзләренеке булган. Башкортлардан сарык, Русьтан ике ягы
да үткен туры кылыч (меч), Балтик буеннан гәрәбә һәм Хәзәрдән затлы балыкның
кайбер төрләрен алганнар.
Әл-Мөкатдәси исемлегендәге кайбер атамалар, мәсәлән, «славян әсирләре» гаҗәпләнү
тудырырга мөмкин. Әгәр дә «әсир» дигәннән «кол»ны күздә тотсак, төньякта
колбиләүчелек булмаганлыгын искә алырга кирәк. Дөрес, сугыш әсирләре булган.
Әлеге сүз гарәпчәдән төгәл тәрҗемә ителмәгән. Кулъязмада ул, гарәп дөньясында
гомумән ак йөзле төньяк кешеләрен атаганча, «сакалибә» дип бирелгән. Сүз дә юк,
алар арасында славяннар да булгандыр, ләкин бу сүз киң мәгънә аңлаткан. Ибне