Контрольная работа - Болгар дэулэте
Подождите немного. Документ загружается.
Фадлан, мәсәлән, хәтта болгарларны да берничә урында «сакалибә» (саклаблар) дип
атаган.
Халыкара товар алмашуда әһәмиятле арадашчы буын буларак, Идел Болгары бу
сәүдәне үз кулында тоткан. Аңа аннан файда күп кергән. Шуның өстенә болгар әмире,
халыкара килешенгән кагыйдә нигезендә, һәр чит илнең су һәм коры җир
кәрваныннан үз дәүләте файдасына товарларьшың уннан бер өлешен алып калган.
Шул ук вакытта болгар маллары үзләре дә Евразия сәүдә әйләнешендә яхшы бәя
тотканнар, аннан да дәүләткә зур файда килгән, илнең икътисады үскән. Бу сәүдәдә
көмеш тәңкәләр әһәмиятле урын тоткан. Башта, югарыда инде әйтелгәнчә, гарәп
дирһәмнәренә охшатып ясалган тәңкәләр, ә соңрак Болгарның үзендә сугылган
акчалар әйләнештә йөргән. Бу акчалар Болгар җирләрендә генә түгел, аннан еракта да
—Урта Азиядә, Русьта, Балтик буе һәм Скандинавия илләрендә табылды. Билгеле
булганча, алар X йөздә генә сугылганнар. XI—XII гасырлар Идел Болгарында гына
түгел, күрше дәүләтләрдә дә акчасыз чор булган. Әмма болгарлар ничектер җаен
тапканнар, мәсәлән, элеккеге тәңкәләрне файдаланганнар. Әл-Гардизи дә аларның бу
акчаларны кисәкләргә сындырып, һәр кисәген аерым акча итеп йөртүләрен язган. Ә
Гардизинең XI йөздә яшәгәнлеге безгә мәгълүм инде.
Акчалы сәүдәдән тыш, Идел Болгары ерак төньяктагы фин-угор халыклары белән
турыдан-туры товар алмашып сәүдә иткән. Болгарларның алар белән ничек алыш-
биреш ясаганлыклары турында әйтеп киттек инде. Тагын шуны гына өстисе кала,
мондый төр сәүдә шактый озак яшәгән һәм, X—XI йөзләрдәге рәвешеннән әллә ни
үзгәрмәгән килеш, берничә йөз ел дәвам иткән. Мәшһүр гарәп сәяхәтчеләре әл-
Гарнатый белән Ибне Баттута, болгарларда үзләре булып һәм аларның төньяк
кабиләләре белән мөнәсәбәтләре турында күп тапкырлар ишетеп, XII һәм XIV
йөзләрдә дә шул ук алмашлы сәүдә ысулы яшәве хакында язып калдырганнар. Әл-
Гарнатыйның болгарлар үз товарларына, мәсәлән, диңгез балыклары тоту өчен
эшләгән гарпуннар һәм кайбер башка тимер әйберләренә алмашка төньяк
кешеләреннән «кеш тиресе алып кайтып гаять күп табыш җыялар» дигән сүзләре бу
сәүдәнең файдалы булуын раслыйлар. Болгарлар, төрле сәбәпләр табып, Шәрык
сәүдәгәрләрен төньякка үткәрмичә, йөз еллар буена шул табышлы сәүдәне үз
кулларында юкка гына тотмаганнар, билгеле.
Борынгы Болгарның якын күршеләре—Хәзәр каханлыгы һәм Киев Русе (Борынгы Рус
дәүләте) булган. Болгар үзенең оешу дәверендә Хәзәр иленә аерым бер бәйлелектә
яшәгән, ләкин X йөзнең 60 нчы елларыннан, каханлык таркалганнан соң, ул Идел
буенда бердәнбер феодаль дәүләт булып калган.
Болгарның Киев Русе белән тышкы-сәяси мөнәсәбәтләре, аз-маз каршылыкларны
исәпләмәгәндә, үзара татулыкка нигезләнгән булган. 985 елда Киев кенәзе Владимир
үзенең гаскәр башы Добрыня белән (рус былиналарындагы баһадир Добрыня
Никитич) Болгар иленә яуга барган. Славяннар болгарларны җиңгәннәр Һәм бәрелеш
азагында солых төзелгән. Рус елъязмачылары теркәп калдырганча, шунда болгарлар:
«Ташлар йөзеп йөреп, колмак суга бата башласа гына, безнең арада дуслык бетәр»,—
дигәннәр, имеш. Бу аларның үз күршеләре белән ихлас күңелдән дус яшәргә
теләгәнлекләрен күрсәтә. Һәм шуннан соң болгарлар белән борынгы руслар арасында
берничә тапкыр сөйләшүләр булган, тынычлык килешүләре төзелгән. 1006 елда,
мәсәлән, сәүдә килешүе ясалган, шуның нигезендә ике якның да сәүдәгәрләре Болгар
һәм Русьның шәһәр һәм авылларында бернинди тоткарлыксыз алыш-биреш итәргә
рөхсәт алганнар. Болгарларның, югарыда инде әйтелгәнчә, 1024 елда рус җиренә
ачлык килгәч, русларга ярдәм итүләрен дә шундый ук дуслык гамәле дип карарга
кирәк.
Киев Русеның Идел Болгары белән сәяси мөнәсәбәте нигездә тынычлыкка корылган
булса да, XII йөздә, үзәге Владимирга урнашкан Төньяк-Көнчыгыш Русе оешу белән,
рус-болгар мөнәсәбәтләре тарихында яңа дәвер башланган. Атап әйткәндә, ул Андрей
Боголюбский һәм аның варисларының Болгарга бер-бер артлы яуга чыгулары белән
башланып киткән. Киев Русе шулай да Болгардан ерактарак яшәгән, аның сәяси үзәге
Днепр буенда булган. Ә менә башка Русь, үзәге Югары Иделдә булган Төньяк-
Көнчыгыш Русь барлыкка килгәч, көнчыгышка һәм көньякка таба юнәлештә,
Иделдән Каспийга кадәр һәм шуннан бөтен Шәрык дөньясына юл бөтенләй диярлек
ачылган. «Бөтенләй диярлек» дип әйтергә туры килә, чөнки бу юлда, Идел буйлап чак
кына түбәндә, Шәрык капкасын ябып, Болгар дәүләте аркылы утырган. Менә шуңа
күрә дә Боголюбский башлап җибәргән яулар Болгарга ябырылган.
1172 елда болгар җирләренә Андрейның улы Мстислав җитәкчелегендә рус
гаскәрләренең яңа һөҗүме ясала, аңа Муром һәм Рязань кенәзләре дә кушыла.
Болгарлар моңа 1209 һәм 1218 елларда Рязаньга һәм Устюгка яу җибәрү белән җавап
кайтаралар. 1220 елда Ашлыга Святослав явы килә. 1221 елда килешү ясала, ә 1229
елда тынычлык солыхына имзалар куелып ныгытыла. Ике якның да сәүдәгәрләренә
дәүләткә пошлина түләп тоткарлыксыз сәүдә итәргә ирек бирелә, сугыш әсирләре азат
ителә һәм алда нинди дә булса аңлашылмаучылык чыккан очракларда
мөнәсәбәтләрне уртак тырышлык белән җайга салырга дип килешенә. Шуңа өстәп
1229 елда, Русь илендә яңадан ачлык башлангач, икмәк белән тагын ярдәм итүне һәм
бер елдан соң болгар осталарының, Юрьев шәһәренә барып, русларга искергән
чиркәүләре урынына яңа чиркәү салып бирүләрен, төзелеш өчен ташны да үзләре
алып баруларын әйтергә кирәк. Җыеп әйткәндә, тыныч мөнәсәбәтләрне саклау өчен
әйбәт җирлек әзерләнә. Әмма бөтен Көнчыгыш Европаны монголларнын басып алуы
аркасында бу ике илнең һәм ике халыкның язмышы башка төрлерәк юнәлеш ала.
Болгар үз бәйсезлеген югалта һәм яңа дәүләт—Алтын Урдага кушыла, Русь иле дә
Урдага буйсындырыла.
Кулланган китаплар:
1.Равил Фәхретдинов татар халкы хэм Татарстан тарихы
2.Риза Бариев. Древние и средневековые государства Булгар
3.Фаргат Нурутдинов. История города Булгара
4.Шихабетдин Марджани. Россия тарихыннан сәхифәләр
5.Юрий Бегунов. Булгары и русы в древности