Беларуская мова. Прафесійная лексіка: дапаможнік для студэнтаў усіх спецыяльнасцей

Подождите немного. Документ загружается.

жалез…, збыткоўнасць цынк..., перанос электрон…, электрахіміч-

нага патэнцыял…, акісленне метал…, рэакцыя электроліз..., раства-

ральнік... солі, р эакцыя цеплаабмен... .

г Аплата адпачынк..., адносіны абмен..., адлічэнні ад пры-

бытк..., рынкі капітал..., страхавога запас..., таварнага дэфіцыт...,

працоўнага калектыв..., фінансавага план..., гаспадарчага разлік...,

кашт оўнага чэк..., эканамічнага с уверэнітэт..., асартымент... прадук-

цыі, брыгаднага падрад..., унутрызаводскага абарот..., дапаможна-

га цэх..., грамадскага прадукт... .

Заданне 5. Якімі ас аблівасцямі х арактарызуецца націск у

бе ларускай і рускай мовах? Пастаўце націск у наступных словах.

 Смарагд, статуя, гаметафіт, ант эрыдыі, монасомія, ізагамія,

інтрадукцыя, касмапаліты, клубень, заростак, завязь, амія, амнезія,

амежнік, спіна, касцяны, кветнік, камель, жылкаванне, жаўцізна,

бульбяны.

◊ Парафазія, перымет рыя, нянавісць, абс эсія, наркаманія,

індукцыя, істэрыя, канфабуляцыя, кінестэзія, адлюстраванне, вы-

кліканне (унушэнне), гіперамнезія, смакавы аналізатар, апраксія,

трызненне, актаграфія, афазія, эхапраксія.

 Ізамерыя, арбіталі, тэтраэдр, канфармацыя, рэагент, каро-

зія, спектраметрыя, ма трыца, адзінаццаць, выпадак, гліняны, шэсць-

дзесят, вадзяны, стр умень, дазіметр, кісліць, засень, чатырнаццаць.

г Ав ансаванне, авіза, агент, б язвыпла тна , дэбіторск ая запазыча-

насць, дэ-факта, дэ-юрэ, жыра, індасамент, інкаса, менеджмент, пеня,

сацыяльнае забеспячэнне, фак сіміле, хабар, бартэрная здзелка, біржа-

вы курс, дагавор, заво дскі сабек ошт, касавыя ордэры, крэдыторск ая

запазычанасць, ліміт, менеджэр, нарміруемы час, аптовы гандаль, га-

ліна народнай гаспадаркі, ценявая экано мік а, ста тут прадпрыемств а.

Заданне 6. Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову.

* Смеяться над взяткодателем, удивляться цене, беспокоиться

о приватизации, знать о финансовом плане, радоваться успеху, по-

б лагодарить бизнесмена, не сделал из-за кон к урента, обраща ться за

по мощью, идти за выр учкой, простить менеджера, простите меня,

послать за деньгами, спрашив ать о государственном заказе, г оворить

о готовой про дукции, забыть про денежные фонды, по причине за-

нят ости диспетчера, удивляться темпам эконо мического развития.

Заданне 7. Карыстаючыся «Руска-беларускім фізічным слоў-

нікам» (Гродна, 1999), перакладзіце на беларускую мову наступ-

ныя тэрміны, параўнайце іх родавую прыналежнасць.

☺ Альбедо, беспорядок, бутыль, вес, винт, влияние, водо-

подъём, воздух, вскипание, в спышка, вычитаемое, гамма-источник,

гиперповерхность, глицерин, давление, движение, доказательство,

дробь, дюйм, закись, затвор, зрачок, зрение, избыточность, изобра-

жение, источник, качество, керосин, кирпич, коромысло, луна, ма-

зут , насос, область, обогрев, перекись, препятствие, разделение, свет,

число, электричество, явление, сырьё, точка, тяжесть, усилие, це-

почка, среда, средство, струя, сковка, следствие, состояние, ящик.

Заданне 8. Прачытайце наступныя пары тэрмінаў на рус-

кай і беларускай мовах. Растлум ачце выкарыстанне суфіксаў у

беларускамоўных адпаведніках.

☺ Самоиндуктивность – с амаіндуктыўнасць, самаіндук-

цыйнасць; продувочный – прадзімальны, поправочный – папраўка-

вы, покоящийся – у спакоі, спакоевы; воздухоочиститель – павет-

раачышчальнік, возд ухоулавливатель – паветраўлоўнік, воспроиз-

водящий – узнаўляльны, газоноситель – газаносьбіт, принтер –

прынтар, гибридер – гібрыдар, горелка газовая – газоўка, гравита-

ционный – гравітацыйны, гранулированный – грануляваны, дви-

жущий – рухальны, движущийся – рухомы, пустотный – пустота-

вы, деформирование – дэфармаванне, дистрибутивность – дыстры-

бутыўнасць, дыстрыбуцыйнасць; колебательно-вращательный –

вагальна-вярчальны, прямоточный – праматокавы, коленчатый –

каленцавы, конденсировать – кандэнсаваць, корреляционный – ка-

рэляцыйны, легирование – легіяванне, нарастающий – нарасталь-

ны, наэлектризованный – наэлектрызаваны, осколочный – асколка-

вы, отклоняющий – адхільны, охлаждающий – ахаладжальны.

ЛЕКСІКА БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ ПАВОДЛЕ

СФЕРЫ ЎЖЫВАННЯ

Лексіка (грэч. lexikos – які адносіцца да слова, слоўнікавы) –

гэта сукупнасць слоў мовы, яе слоўнікавы склад, а таксама сукуп-

насць слоў, якія ўжываюцца ў пэўнай с феры дзейнасці або ў творах

асобнага пісьменніка. Лексіка – найбольш адкрыты і пранікальны

для змен раздзел мовы, таму дакладна падлічыць колькасць слоў,

якія існуюць у мове, немагчыма: па самых сціплых падліках, слоў-

нікавы склад сучаснай беларускай мовы налічвае каля паўмільёна

літаратурных і дыялектных слоў.

Раздзел мовазнаўства, які вывучае лексіку, г. зн. слоўнікавы

склад мовы, лексічныя значэнні слоў, іх паходжанне, развіццё і

ўжыванне, называецца лексікалогіяй.

Лексіка беларускай мовы ў залежнасці ад характару функцы-

янавання дзеліцца на дзве вялікія групы: агульнаўжывальную і аб-

межаваную сферай ужытку.

У першую групу ўваходзяць словы, выкарыстанне якіх не аб-

межавана ні тэрыторыяй распаўсюджання, ні родам дзейнасці лю-

дзей; яны складаюць аснову слоўнікавага складу беларускай мовы.

Значэнне такіх слоў зразумела кожнаму носьбіту мовы.

Да лексікі абмежаванага ўжытку адносяцца словы, ужыванне

якіх абмежавана: 1) якой-небудзь мясцовасцю (дыялектная лексі-

ка); 2) родам заняткаў ці інтарэсаў (жаргонная лексіка); 3) прафе-

сіяй (спецыяльная лексіка).

Дыялектная лексіка (грэч. dialektos – дыялект, гаворка) – гэта

асаб лів асці гаворак, якія не адпавядаюць нормам літаратурнай мовы.

Асобнае дыялектнае слова, уведзенае ў літаратурны тэкст, але не

асвоенае літаратурнай мовай, называецца дыялектызмам. Дыялек-

тызмы бытуюць, у асноўным, у вусным маўленні сялян; у афіцый-

ных абставінах носьбіты дыялектаў звычайна пераходзяць на агуль-

нанародную мову. Дыялекты адрозніваюцца ад літаратурнай мовы

рознымі рысамі: фанетычнымі, марфалагічнымі, асаблівым слова-

ўжываннем і зусім арыгінальнымі словамі, невядомымі літаратур-

най мове: певень – кабан, файны – прыгожы, хунт – фунт, картоп-

ля – бульба.

Жаргонная лексіка (франц. jargon – умоўная гаворка) – гэта

разнавіднасць мовы, якая выкарыстоўваецца вузкім колам людзей,

аб’яднаных агульнасцю інтарэсаў, заняткаў, становішчам у грамад-

стве. Яна ствараецца на аснове агульнаўжывальных слоў шляхам

іх эмацыянальна-прафесійнага пераасэнсавання. Існуе, напрыклад,

жарг он к амп’ю таршчыкаў, спартсменаў, гандляроў і інш. У сучаснай

мове выдзяляюць маладзёжны жарг он, або сленг (анг л. slang – словы і

выразы, якія ўжыв аюцца лю дзьмі пэўных прафесій ці ўзроставых гр уп),

папулярны сярод студэнтаў і в учняў. Ж арганіз мы, як правіла, маюць

адпаведнікі ў літара турнай мов е: шпоры – шпаргалк а, хвост – акадэ-

мічная запазычанасць, пятух – выдатна (адзнака) і г. д.

Адной з разнавіднасцей жаргонаў з’яўляецца арго (франц.

argot – замкнуты, нядзейсны) – мова сацыяльна замкнутых груп

грамадства (зладзеяў, жабракоў, тур эмшчыкаў і інш.). Гэта засак-

рэчаная мова крымінальнага свету, вядомая толькі вузкаму колу

людзей. Асобныя аргатызмы атрымліваюць распаўсюджанне за

межамі арго: блатны, макрушнік, пяро (нож), раскалоцца, шухер,

фраер і пад., але пры гэтым яны практычна пераходзяць у разрад

прастамоўнай лексікі. Ужыванне жаргоннай лексікі робіць маўлен-

не не толькі грубым, непрыстойным, але і неахайным, невыразным,

ацэньваецца як рэзка адмоўная з’ява, якая сведчыць пра прымітыў-

насць мыслення, нізкі культурны ўзровень развіцця асобы.

Спецыяльная лексіка – гэта словы і спалучэнні слоў, звязаныя

з прафесійнай дзейнасцю людзей. Сярод спецыяльных слоў выдзя-

ляюць прафесійную лексіку (прафесіяналізмы) і тэрміны. Некато-

рыя вучоныя выдзяляюць у асобную групу наменклатурныя назвы

[1, с. 112].

Да прафесійнай лексікі адносяцца словы і выразы, якія выка-

рыстоўваюцца ў розных сферах вытвор часці, тэхнікі, што не сталі,

аднак, агульнаўжывальнымі. У адрозненне ад тэрмінаў – навуковых

назв аў спецыяльных паняццяў – прафесіяналізмы функцыянуюць

пераважна ў вусным маўленні як «паўафіцыйныя» словы, якія не

маюць строгага навуковага характару. Прафесіяналізмы служаць для

абазначэння розных вытворчых працэсаў, сыравіны, выпушчанай

прадукцыі і пад. Напрыклад, у мове паліграфістаў выкарыст оўв аюц-

ца прафесіяналізмы: к анцоўка (графічнае ўпрыг ожанне ў к анцы кнігі),

вусік (канцоўка з патаўшчэннем у сярэ дзіне), хв ост (ніжняе знеш-

няе поле старонкі). Прафесіяналізмы характэрны для мовы спарт-

сменаў, шахцёраў, урачоў, рыбак оў, паляўнічых і інш.

Тэрмін (лац. terminus – граніца, мяжа) – спецыяльнае слова ці

слов азлучэнне, створанае для дакладнага выражэння спецыяльных

паняццяў і абазначэння спецыяльных прадметаў [9, с. 136]. Кожнае

слов а-тэрмін мае дакладнае вызначэнне, зафіксаванае ў спецыяль-

ных навук овых даследаваннях ці тэр міналагічных слоўніках паняц-

це. Тэр міны і прафесіяналізмы даюцца ў тлумачальных слоўніках з

паметай «спецыяльнае», зрэдку ўказваецца сфера прымянення таго

ці іншага тэрміна: фіз., мед., мат. і г. д. Кожная вобласць ведаў мае

сваю тэр міналагічную сістэму. Адрозніваюць тэрміны шырокаўжы-

вальныя (агу льназразумелыя) і вузк аспецыяльныя. Зна чэнне шыро-

каўжыв альных тэрмінаў вядо м а і неспецыялісту. Найперш гэта агу ль -

нанавуковыя тэрміны, якія выкарыстоўваюцца ў розных галінах на-

вукі і належаць навуковаму стылю мовы ў цэлым : эксперымент, ад эк-

ватны, эквівалент, прагназаваць, гіпатэтычны, прагрэ сіраваць, рэ-

акцыя і г. д. Гэтыя тэрміны ўтв араюць паняційны фонд розных навук

і характарызуюцца найбольшай частотнасцю ўжыв ання.

Адрозніваюцца і спецыяльныя тэрміны, якія замацаваны за

пэўнымі навуковымі дысцыплінамі, галінамі вытворчасці і тэхнікі,

напрыклад, у лінгвістыцы дзейнік, фанема, морф; у медыцыне міё-

ма, парадэнтыт, кардыялогія і інш.

Тэрміналагічная лексіка, як ніякая іншая, інфар матыўная. Таму

ў мове навукі тэрміны незамяняльныя, бо дазваляюць коратка і мак-

сімальна дакладна сфармуляваць думку.

Ад знакай нашага часу стала распаўсюджанне тэрмінаў за

межы навуковых прац, што дае падставы гаварыць пра тэрмінала-

гізацыю нашага маўлення. Так, многа слоў, што маюць тэрміналагіч-

нае значэнне, атрымалі шырокае распаўсюджанне: сайт, электа-

рат, вердыкт, кансэнсус, перпендыкуляр.

Такім чынам, словы абмежаванага ўжытку можна паказаць у

наступнай табліцы.

Лексіка абмежаванага

ўжытку

Дыялектная

лексіка

Спецыяльная

лексіка

Жаргонная

лексіка

Прафесіяналізмы Тэрміны

ТЭРМІН І ЯГО АСАБЛІВАСЦІ

Тэрмін абазначае пэўнае паняцце якой-небудзь спецыяльнай

вобласці навукі, тэхнікі ці мастацтва. Паняцце ўводзіцца для апісан-

ня навуковага ўяўлення аб канкрэтным аб’екце або працэсе. Сутнасць

яго заўсёды выражаецца ў канчатковай назве – тэр міне. Тэр мін можа

быць простым, які складаецца з аднаг о слова (песцік, тэарэма), або

складаным, які ўключае два і болей слоў (рэакцыя акіслення, прамы

вугал). Тэрміны, якія складаюцца з некалькіх слоў, могуць мець аб-

рэвіятур у (скарачэнне), напрыклад, цэнтральная нервовая сістэма –

ЦНС, дэ заксірыбануклеінавая кіслата – ДНК і інш.

Адназна чнасць і мнагазначнасць тэрміна.У адрозненне ад звы-

чайных слоў тэрміны непарыўна звязаны з навуковым паняццем.

Паміж некаторымі тэрмінамі і звычайнымі словамі можа існаваць

фанетычнае і графічнае падабенства, але не сэнсавае. Так, некато-

рыя словы з наву ковага пункту гледжання – тэрміны, а ў паўсядзён-

ным жыцці – звычайныя словы, якія маюць іншую сэнсавую на-

грузку (кветка, со ль, кіслата, ліст). Значыць, словы і тэрміны мо-

гуць быць падобнымі, але не абсалютнымі. Напрыклад, у навуцы

кветка – орган палавога размнажэння раслін, а ў быце ім называ-

юць і штучна створаную кветку, і кветку ў гаршку.

Тэрмін адлюстроўвае змест паняцця і коратк а абазначае яго, без

паняцця тэрмін не існуе. Для кожнай галіны навукі на пэўным этапе

яе развіцця існу е пэўная колькасць паняццяў і адпаведная ім коль-

касць тэр мінаў. З фарміраваннем новых паняццяў з’яўляюцца і но-

выя тэрміны. Кожны тэрмін павінен абазначаць то лькі адно паняцце

ў навуцы ці тэ хніцы, а кожнаму паняццю павінен адпавядаць толькі

адзін тэрмін. Імкненне да адназначнасці з’яўляецца абавязковай умо-

вай існавання тэрміна, і, адпаведна, ідэальны тэрмін адназначны.

У той жа час тэрміналогія не ізаляваная ад агульналітаратур-

най мовы і ў ёй маюць месца тыя працэсы, якія адбываюцца ў мове.

Пры рэальным функцыянаванні тэрміна ў мове закон адназначнасці

парушаецца, і гэта знаходзіць сваё выражэнне ў такой з’яве, як мна-

газначнасць тэрміна. Напрыклад, аўтагамія ў біялагічнай тэрміна-

логіі азначае: 1) самаапыленне, пападанне пылку на рыльца песці-

ка сваёй кветкі і 2) самаапладненне, зліццё двух ядраў, якія ўтва-

рыліся ўнутры адной клеткі; успрыманне ў псіхалогіі абазначае:

1) суб’ектыўны вобраз прадмета, з’явы або працэсу, які непасрэдна

ўздзейнічае на аналізатар або сістэму аналізатараў; 2) працэс фар-

міравання суб’ектыўнага вобразу; 3) сістэма дзеянняў, накіраваных

на азнаямленне з прадметам, які ўздзейнічае на органы пачуццяў.

Мнагазначнасць з’яўляецца істотным недахопам тэрміна, бо

перашкаджае правільнаму разуменню сутнасці навуковых з’яў, якія

абазначаны адным і тым самым тэрмінам.

Адсутнасць экспрэсіі. Нав уковы стыль характарызуецца яснас-

цю выказвання, дакладнасцю ў вызначэнні паняццяў, таму вобраз-

нае ўжыванне слоў не ўласціва навуковаму стылю. Аднак навуко-

вай мове ўласцівы і метафарычныя выразы, без якіх яна была б

сухой і невыразнай (ламаркаўскія жырафы, паўлаўскі жалудачак).

Пры ўстанаўленні паходжання тэрміна можна выявіць выра-

жэнне экспрэсіі ці эмоцыі. У розных галінах ведаў выкарыстоўва-

юцца тэрміны, утвораныя па рознага роду асацыяцыях: па знешнім

падабенстве да назваў асобных частак цела чалавека: нос (мыс),

галоўка, во чка, шыйка, плячо. Тэрміны ўтвараюцца таксама ад на-

зваў жывёл, прадметаў адзення, дамашняга абіходу і г. д., ад усяго,

што акружае чалавека: крыло – у авіяцыі, люлька – у будаўніцтве.

У нав уковай мове тэрміны не могуць несці эмацыйнай афарбоўкі.

Т аму ў якасці тэрмінаў не выкарыстоўв аюць фор мы слоў, утвораныя з

дапамогай су фік саў, якім у ласців а памяншальнае ці гр убае зна чэнне.

Словы, утвораныя ад аднакаранёвых фор м аў з да памогай су фік саў, у

навук ов ай лексіцы ўяўляюць сабою самастойныя тэрміны, якія адпа-

вядаюць розным паняццям: кошык і к ошычак, к орань і карнявішча,

вока і вочка. У батаніцы галоўк а – гэта не маленькая галав а, а форма

простага суквецця, у анатоміі жалудачак – не маленькі жалудак

(страўнік), а аддзел сэрца, з якога кроў паступае ў крывяноснае р усла.

Такім чынам, стаўшы тэрмінам, слова губляе сувязь са сло-

вам, ад якога яно ўтварылася, і становіцца адзінкай тэрміналогіі.

Сінонімы. У ідэале тэрмін не павінен мець сінонімаў, бо тэр-

міны не характарызуюць розныя ўласців асці паняцця. У навуковым

стылі трэба прытрымлівацца адназначнасці, інакш сэнс выказван-

ня можа змяніцца. У сувязі з гэтым трэба помніць пра тое, што ў

навуковую мову не павінны пранікаць словы-сінонімы. Сінонімаў

у навуковай тэрміналогіі не шмат. Тлумачыцца гэта тым, што тэрмін

строга прывязаны да свайго паняцця і паміж імі існуе адназначная

сувязь. Тэрміны-сінонімы ў сваёй назве адлюст роўваюць толькі

якую-небудзь адметную рысу зместу паняцця. У цэлым сінаніміч-

ныя тэрміны адпавядаюць аднаму і таму паняццю. Так, у біялогіі

для назвы калоіднага раствору цытаплазмы ўжываюцца тэрміны

гіялапл азма, цытазоль, цытапл азматычны матрыкс, асноўная

плазма. Сінанімічнымі адзінкамі ў эканоміцы будуць словы спон-

сар і фундатар, авуары і маёмасць; у мат эматыцы – рашэнне і раз-

вязак; у псіхалогіі – аферэнтны і пачуццёвы.

У групу тэрмінаў-сінонімаў част а ўключаюць варыянты, або

дублеты, аднаго і таго ж слова. Марфалагічныя дублеты ўяўляюць

сабой аднакаранёвыя словы, якія маюць аднолькавы корань, але

розныя суфіксы (пракарыётны – пракарыятычны, рыбасомны –

рыбасамальны), або розныя прыстаўкі (энтадэрма – эндадэрма).

Дублеты могуць адрознівацца фанетычна: дарзальны – дарсальны,

схізаганія – шызаганія.

Пары дублетаў могуць быць прадстаўлены поўнымі і элептыч-

нымі формамі, заснаванымі на пропуску слоў, што лёгка падразу-

мяваюцца: археазойская эра – архей, юрскі перыяд – юра, аўта-

трофныя арганізмы – аўтатрофы. У іншых выпадках дублеты мо-

гуць прадстаўляць або скарочаную форму (экалагічная ніша – эка-

ніша, рыбануклеінавая кіслата – РНК), або лексічны двайнік (ава-

генэз – аагенэз, полірыбасома – палісома), або сінтаксічны варыянт

(матрычны сінтэз – сінтэз на матрыцы, мендзялееўскія законы –

законы Мендзялеева, светавыя рэакцыі – рэакцыі на святле).

Сінонімы і дублеты – не зусім адно і тое самае. Сінонімы –

розныя словы, дублеты – варыянты аднаго і таго ж слова ці слова-

злучэння. Навуковыя сінонімы часцей за ўсё маюць разнамоўнае

паходжанне. Напрыклад, для абазначэння матрыкса ядра клеткі існу-

юць тэрміны карыяплазма (грэчаскага паходжання), нуклеаплазма

(лацінскага паходжання).

Зрэдку сінонімы ўтвораны ў сістэме адной мовы, але ад роз-

ных слоў, напрыклад, дыплатэна (грэч. diploos – двайны + tainia –

стужка, нітка) і дыпланема (дыпла + грэч. nзma – нітка).

Тэрміны адначасова могуць быць не толькі сінонімамі, але і

амонімамі, якія маюць зусім не звязаныя значэнні толькі ў межах

розных дысцыплін. Іх называюць міжнавуковымі амонімамі. Так,

тэрмін аберацыя ў фізіцы выкарыстоўваецца для апісання скажэн-

ня адлюстравання, якое атрымліваюць у аптычных прыборах (сфе-

рычная аберацыя), у астраноміі – для адлюстравання змянення

бачнага палажэння свяціла на нябеснай сферы (сутачная абера-

цыя), у біялогіі – для апісання храмасомных мутацый (храмасом-

ная аберацыя).

Аманімічныя тэрміны звычайна ўзнікаюць у выніку распаду

полісеміі, калі адно мнагазначнае слова ў выніку разыходжання

значэнняў утварае аднолькавыя па гучанні, але розныя па значэнні

два і больш тэрміны. Так, тэрмін аліва мае шматзначны сэнс. Лацін-

скай назве аліва адпавядае славянская назва расліны масліна. Алі-

вай у батаніцы называюць расліну і яе плод, у анатоміі – узвышэн-

не на бакавой паверхні прадаўгаватага мозгу. Назваць гэтую частку

прадаўгаватага мозгу маслінай нельга. Пластмасавы ці металічны

наканечнік рэзінавай трубкі авальнай формы таксама называюць

алівай. У медыцынскай практыцы ніхто не заменіць назву наканеч-

ніка аліва на сінонім масліна. У дадзеным кантэксце словы аліва-

наканечнік і аліва-расліна з’яўляюцца амонімамі, бо абазначаюць

зусім не звязаныя паміж сабой паняцці ў розных тэрмінасістэмах.

Слова аліва з’яўляецца сінонімам толькі для паняцця а ліва-расліна.

Словы-тэрміны, як і словы агульналітаратурнай мовы, могуць

уступаць у антанімічныя адносіны, г. зн. тэрміны могуць абазна-

чаць супрацьлеглыя паняцці. Амаль у кожнай галіне навукі выдзя-

ляюцца антонімы: дамінантнасць – рэцэсіўнасць, асіміляцыя – ды-

сіміляцыя, крохкасць – пластычнасць, пастаянная велічыня – пе-

раменная велічыня.

Антонімы ў тэрміналогіі падзяляюцца на лексічныя і словаўт-

варальныя. Лексічныя антонімы ствараюцца дзякуючы розным лек-

семам з супрацьлеглым паняццем: напрыклад, у батанічнай тэрмі-

налогіі: канвергенцыя – дывергенцыя, лёгкае амалоджванне – моц-

нае амалоджванне, у фізіцы: верхні ліміт – ніжні ліміт, аднаўлен-

не – акісленне, негатыў – пазітыў.

Словаўтваральныя антонімы ствараюцца шляхам выкарыстан-

ня афіксаў ці антанімічных частак слоў. Пры гэтым могуць быць

антанімічныя прыст аўкі: умоўны рэфлек с – безумоўны рэфлекс,

рацыянальны лік – ірацыянальны лік, сіметрыя – асіметрыя; кам-

паненты састаўных тэрмінаў: закрыты грунт – адкрыты грунт,

лопух вялікі – лопух малы, першая квадра – апошняя квадра; анта-

німічныя асновы складаных слоў: аднагадовыя расліны – шматга-

довыя расліны, доўгачасовая рэлаксацыя – кароткачасовая рэлак-

сацыя, аўтафертыльнасць – аўтастэрыльнасць.

Узнікненне ў мове тэрмінаў-сінонімаў, варыянтаў тлумачыцца

сёння нераспрацаванасцю многіх тэрмінасістэм, стыхійнасцю моў-

ных кантактаў, паколькі больш за ўсё розных тыпаў тэрмінаў для

абазначэння аднаго і таго самага паняцця звязана з узаемадзеяннем

слоў уласных і запазычаных.

Паводле будовы тэрміны суадносяцца са словамі ці словазлу-

чэннямі. Словы-тэрміны ў сваю чаргу падраздзяляюцца ў залеж-

насці ад часцін мовы: назоўнікі, прыметнікі, дзеясловы, прыслоўі.

Асноўную колькасць слоў-тэрмінаў складаюць назоўнікі, як

правіла, агульныя. У якасці тэрмінаў досыць часта выкарыстоў-

ваюцца ўласныя імёны, якія, перайшоўшы ў разрад тэрмінаў, сталі

агульнымі назоўнікамі: ампер, генры, джоўль, ньютан, паскаль,

еўропій.

Прыметнікі ў якасці слоў-тэрмінаў у жываюцца рэдка, паколькі

прыметнік уваходзіць у склад тэрміналагічных словазлучэнняў і

выконвае класіфікацыйную функцыю: верхавое, нізіннае, пераход-

нае балота; малая, вялікая, лабараторная, фармальная, нефармаль-

ная, дыфузная, намінальная, рэферэнтная група; сезоннае, цыкліч-

нае беспрацоўе.

Не ўсе даследчыкі пагаджаюцца з выдзяленнем тэрмінаў-дзе-

ясловаў, аднак адзінкавыя выпадкі іх функцыянавання адзначаюц-

ца ў слоўніках: эк спартаваць, забракаваць, фрахтаваць.

Тэрмінаў-прыслоўяў выкарыстоўваецца няшмат: унутрывен-

на, унакладку, рэгрэсіўна, накрыж.

Словазлучэнні-тэрміны шырока выкарыстоўваюцца ва ўсіх

галінах навукі. Адметнасцю сучаснай беларускай навуковай тэрмі-

налогіі з’яўляюцца трох- і больш кампанентныя тэрміны. Яны аба-

значаюць адно цэлае паняцце, і яго састаўную форму не заўсёды

ўдаецца замяніць простай: абсалютная слыхавая пачуццёвасць, дзя-

ленне каранёвых к лубняў, закон гамалагічных радоў спадчыннай

зменлівасці М.І.Вавілава. Часткова састаўныя тэрміны ўсё ж спра-

шчаюцца, утвараючы складаныя словы-абрэвіятуры, або замяня-

юцца іншамоўнымі словамі: сельскагаспадарчая біялогія – аграбі-

ялогія, геаграфія жывёл – заагеаграфія, камяністы сад – К.С., ку-

рыная слепата – гемералапія.

Тэрміналагічная лексіка неаднародная паводле паходжання.

У яе склад уваходзяць уласнабеларускія і запазычаныя з розных

моў словы. Сярод запазычанняў пераважаюць лексемы лацінскага

(аргумент, аўдытар, ангіна, апендыкс), грэчаскага (аэрафіты,

дымарфізм, гіпербала, арыфметыка), англійскага (бізнес, шопінг,

бестселер), французскага (буцік, бюджэт, мадэрнізм, пейзаж) і

інш. паходжання. Ус е іншамоўныя тэрміны адаптаваліся ў бела-

рускай мове згодна з яе законамі.

Мо жна вылучыць наступныя патрабаванні да «ідэальнага» тэрміна.

1. Адзін т эрмін павінен мець адно значэнне.

2. Адно паняцце павінна мець адну назву.

3. Блізкія паняцці павінны мець падобныя назвы.

4. Паняцці, цесна не звязаныя, павінны мець назвы, якія вы-

разна адрозніваюцца па сваёй знешняй форме і гучанні.

5. Тэрмін павінен больш ці менш тлумачыць сябе.

6. Назва павінна быць простай, выразнай і мілагучнай, па-

збаўленай эмацыянальна-экспрэсіўных значэнняў.

7. Тэрмін не павінен мець сіноніма, не быць перагружаным

малаўжывальнымі словамі іншамоўнага паходжання [1, с. 195–203].