Беларуская мова. Прафесійная лексіка: дапаможнік для студэнтаў усіх спецыяльнасцей

Подождите немного. Документ загружается.

якую складаюць беларуская, руская і ўкраінская мовы; заходнесла-

вянскую, у якую ўключаюцца польская, кашубская, чэшская, сла-

вацкая, сербалужыцкая і мёртвая палабская мовы; паўднёваславян-

скую, да якой адносяцца балгарская, македонская, сербская, хар-

вацкая і мёртвая стараславянская мовы.

Як лічаць вучоныя, славяне выдзеліліся з індаеўрапейскага

адзінства недзе на мяжы ІІІ і ІІ тысячагоддзяў да н. э. Доўгі час яны

жылі разам. Гэта быў агульны перыяд у жыцці славян – агульна-

славянскі. Мову славян гэтага перыяду называюць агульнаславянс-

кай, або праславянскай. Праславянская мова не была аднолькавай

па ўсёй тэрыторыі. Зразумела, у гэтай мове-аснове адбываліся агуль -

ныя працэсы па ўсёй тэрыторыі, дзе жылі славяне; з другога боку, у

ёй былі, дзеля свайго часу, дыялектныя адрозненні. У апошнія ста-

годдзі да н. э. славяне пашырылі тэрыторыю свайго рассялення.

Яшчэ больш пашыраецца яна ў першыя стагоддзі н. э. Засяленне

славянамі вялікіх абшараў прывяло да паслаблення сувязі паміж

славянскімі групамі, а потым і да распаду агульнаславянскага моў-

нага адзінства. Можна меркаваць, што ў сярэдзіне І тысячагодд зя

н. э. агульнаславянская эпоха закончылася. На аснове ўзаемадзеян-

ня дыялектаў, што былі ў нет рах праславянскай мовы, і гаворак

мясцовага асіміляванага насельніцтва паступова пачалі складвац-

ца славянскія моўныя групы і мовы.

Славянскія плямёны крывічоў, палачан, дрыгавічоў, радзімі-

чаў прыйшлі на Беларусь, на думку вучоных, у VІ ст. н. э. Моўнай

адзінкай племя быў племянны дыялект. Беларуская мова ўтварыла-

ся непасрэдна з племянных дыялектаў. Гэтыя дыялекты ўзаема-

дзейнічалі з балцкімі гаворкамі мясцовага насельніцтва, з часам

асіміляваўшы апошніх.

Старажытныя племянныя саюзы паступова перараслі ў феа-

дальныя княствы, такія, як Полацкае, Віцебскае, Смаленскае і інш.

Моўнай адзінкай замест племянных дыялектаў у межах новых тэ-

рыторый становяцца тэрытарыяльныя дыялекты – гаворкі аблас-

цей, якія аб’ядноўваліся эканамічна і палітычна вакол пэўнага го-

рада. Пры фарміраванні мовы беларускай народнасці сталі вяду-

чымі дв а дыялекты – паўднёва-зах одні (гаворкі Турава-Пінск ага кня-

ства і навагародска-гарадзенскія гаворкі) і паўночна-ўсходні (гаворкі

Полацкага і Смаленскага княстваў).

Усё сказанае вышэй датычыцца беларускай мовы ў яе вусна-

гутарковай форме. Яе гісторыю нельга атаясамліваць з гісторыяй

беларускай літарат урнай мовы. Пісьмовая эпоха ў гісторыі ўсх одніх

славян пачынаецца з Х-ХІ ст., калі разам з прыняццем хрысціян-

ства прыйшла пісьменнасць на стараславянскай, ці царкоўнасла-

вянскай мове. Захавалася надзвычай багатая і разнастайная літара-

тура, створаная ўсходнеславянскімі кніжнікамі. Аднак стараслав ян-

ская мова была ўсё ж чужой для ўсходніх славян, многае ў ёй было

незразумелым для неадукаванага чалавека, таму традыцыі вуснай

моватворчасці народа сталі пранікаць у кніжную пісьмовую мову.

У выніку сінтэзу гэтых дзвюх моўных стыхій паступова выпрацоў-

ваецца свой варыянт пісьмовай (кніжнай) мовы, якая існуе пара-

лельна са шматлікімі мясцовымі гаворкамі ўсходніх славян. Яе тра-

дыцыйна называюць агульнаўсходнеславянскай (старажытнарус-

кай) літаратурнай мовай. На ёй напісаны такія творы, як «Слова аб

палку Ігаравым», летапіс «Аповесць мінулых гадоў» і інш.

У ХІІІ ст. на ўсходне славянскіх землях складваюцца новыя

феадальныя фармаванні: Вялікае княства Літоўскае, Маскоўская

дзяржава. У складзе ВКЛ на працягу ХIV-ХV стст. склалася бела-

руская народнасць і сфарміравалася б еларуская літаратурна-пісьмо-

вая мова, якую ў навуцы доўгі час называлі заходнерускай («запад-

норусским языком»). Цяпер яе называюць старабеларускай літара-

турнай мовай. У помніках гэтая мова пазначалася «русский язык»,

«простая мова», «простый русский диалект». За межамі Княства яе

называлі «літоўскай» мовай.

Стараб еларуск ая літаратурная мов а складвалася на аснов е пісьмо-

вай старажытнай усхо днеславянскай мовы і жывых гаворак плямёнаў

дрыгавічоў, крывічоў, радзімічаў. Яна вык арыст оўв алася ў пісьмовых

зносінах на тэрыторыі ўсяг о ВКЛ, а пак о лькі мела стат ус дзяржаўнай,

таму ўжыв алася ва ўсіх сферах грамадскага жыцця. На белар ускай

мове ств араліся дак ументы дзяржаўнага прызначэння. Гэта Статут

Вялікага княства Літ оўск ага, які меў тры рэдакцыі: 1529 г., 1566 г.,

1588 г., Літоўская метрыка, якая змяшчае больш за 600 тамоў дакумен-

таў. Прымянялася стараб еларуская мова ў дыплама тычнай перапісцы

і прыватным лістав анні, пазней у сферах мастацкай твор часці, нав уцы

і рэлігіі ўключна. Усё гэта дае падставы вучоным называць ХV-

ХVІ стст. «зала тым век ам» у гіст орыі беларускай мовы.

Перыяд развіцця старабеларускай літаратурнай мовы звычай-

на заканчваюць ХVІІ ст., калі пасля аб’яднання Вялікага княства

Літоўскага з Польшчай і ўтварэння адзінай дзяржавы Рэчы Паспа-

літай польскія ўлады забаранілі ў 1696 годзе ўжываць беларускую

мову ў сферах афіцыйнай перапіскі. Паступова яна выцясняецца і з

іншых жанраў тагачаснай літаратуры. Беларуская мова прыходзіць

у поўны заняпад. Яна працягвае развівацца толькі ў народна-гутар-

ковай форме, г. зн. у фальклоры і штодзённым ужытку.

У канцы ХVІІІ ст. беларускія землі ўвайшлі ў склад Расійскай

імперыі, аднак беларуская мова па-ранейшаму не выкарыстоўвала-

ся ў афіцыйным ужытку. У 1840 г. царскі ўрад забараніў ужываць

назву «Беларусь», а пасля паўстання 1863 г. было забаронена вы-

данне кніг на беларускай мове. Працэс развіцця літаратурнай мовы

спыняецца.

Пачатак новай беларускай літ аратурнай мовы звязаны з дзей-

насцю такіх вядомых асветнікаў ХІХ – пач. ХХ стст., як Я.Чачот,

Я.Баршчэўскі, В.Дунін-Марцінкевіч, К.Каліноўскі, Ф.Багушэвіч,

Янка Купала, Якуб Колас, Цётка, М.Багдановіч і інш. Новая літара-

турная мова складваецца на аснове жывых народных гаворак. Пра-

цяглы перыяд заняпаду (з канца ХVІІ ст.) беларускай літаратурнай

мовы прывёў да таго, што папярэднія яе здабыткі выкарыстоўвалі-

ся ў новай літаратурнай мове вельмі слаба. Даследчыкі лічаць, што

новая беларуская літаратурная мова развівалася зусім незалежна

ад старабеларускай, што нічога з былых дасягненняў не было вы-

карыстана.

Асабліва спрыяльныя ўмовы для беларускай мовы склаліся ў

20-ыя гады ХХ ст., калі беларуская мова стала дзяржаўнай, на ёй

працавалі ўрад і іншыя дзяржаўныя і грамадскія ўстановы, вялося

навучанне ў школах, тэхнікумах, ВНУ.

У 30-ыя гады функцыянаванне беларускай мовы звужаецца,

што звязана з выхадам пастановы «Аб абавязковым вывучэнні ў

школах рускай мовы» (1938 г.). З гэтага часу пачынаецца мэтанакі-

раванае выцясненне беларускай мовы з усіх сфер грамадскага жыц-

ця. У 1930–1980 гг. на Беларусі руская мова фактычна выконвала

ролю д зяржаўнай. Асноўнымі сферамі прымянення беларускай

мовы заст аваліся мастацкая літаратура, публіцыстыка, народная

творчасць.

Сітуацыя змянілася ў канцы 80-ых – пачатку 90-ых гадоў, калі

працэсы дэмакратызацыі грамадства абумовілі пачатак адраджэн-

ня беларускай мовы. У 1990 годзе ў Рэспубліцы Беларусь быў пры-

няты Закон аб мовах, у адпаведнасці з якім беларускай мове быў

нададзены ст атус дзяржаўнай. Закон прадугледжваў аднаўленне

беларускай мовы найперш у сферы афіцыйна-справавога ўжытку і

адукацыі.

Аднак замацаванне на рэферэндуме ў 1995 го дзе дзяржаўнага

беларуска-рускага двухмоўя мела вынікам звужэнне сфер выкары-

стання беларускай мовы. Яна пакуль не выкарыстоўваецца як дзяр-

жаўная ў розных сферах грамадскага жыцця, не з’яўляецца рэаль-

ным сродкам зносін.

ЗАДАННІ

Заданне 1. Адзначце фанетычныя асаблівасці мовы помніка

старажытнарускай літаратуры канца ХІІ ст. «Слова пра па-

ход Ігаравы» ў перакладзе Я.Купалы на беларускую мову.

* Выпушчаў дзесяць сокалаў разам ды на белае лебедзяў ста-

да. А якая з іх сокалу ўпала, Тая першая песню пяяла Ці старому

тады Яраславу, Ці храброму князю Мсціславу; Расцякаўся ён мыс-

ляй па дрэву, Шэрым воўкам па полі пасеву, Сізакрылым арлом пад

аблокі, – Так захопліваў свет ён далёкі! (Зб. тв. Т. 5. – Мінск, 1954.

– С. 162).

Заданне 2. Вызначце адметныя асаблівасці старабеларус-

кай літаратурна-пісьмовай мовы ў наступных словах.

* Выживати, вчыняти, жыто, врагъ, кривда, тры, аржаный,

илжывый, ильвица, иржа, довгий, довг, бле скъ – блищети, глотка –

глытати, гром – грымети, кровъ – крыви, семъ, голубъ, сыпъ, цер-

ковъ, даканаець, дзюравый, дзякло.

(Адметныя асаблівасці: зацвярдзенне шыпячых і р, прыстаў-

ныя а, і перад санорнымі р, л, м пры збегу зычных, пераход

в, л у ў

(кароткае) у пэўных пазіцыях (з-за адсутнасці спецыяльнага знака

«ў» перадавалася праз «в»), чаргаванне складоў ро, ло, ле з ры, лы,

лі, зацвярдзенне губных на канцы слоў, падаўжэнне зычных у інтэр-

вакальным становішчы, аканне, дзеканне, цеканне.)

Заданне 3. Параўнайце ўрыўкі з «Жыція Ефрасінні Полац-

кай» на царкоўнаславянскай і сучаснай беларускай мовах. Вы-

значце адметнасці мовы кожнага ўрыўка.

* Кыим убо языком, братие, до стоит ли похва лити свето-

заръную память преоблаженныя невесты Христовы Еуфрасини?

Бяшет бо помощница обидимым, скорбящим утешение, нагим

одение, больным по с ещение, и спрост а рещи, всем всяка бысть

Еуфросиниа убо сердце свое напаяще Божиа премудрости. Еуф-

росиниа – небопарный орёл, попарившая от запада до въстока,

яко луче солнечьнаа, просветившия землю Полотьскую. Тем же ,

братие, хвалит ся Селунь о святом Димитрии, а Вышегород му-

ченикома Борисом и Глебом; аз же хвалюся: блажен сей ты, гра-

де Полоцкий, такому лет арасль возрасивый – преподобную Еуф-

росинию. Блажение лидие, живущеи во граде том. Блажении

родители твои, блажена утроба, от неи же изыде преподобнаа

го спожа Е уфрасиниа.

Якою моваю, братове, належыць уславіць светлую памяць

найшчаснейшай нявесты Хрыстовай Еўфрасінні!. Была яна дапа-

могай пакрыўджаным, суцяшэннем засмучаным, распранутым –

адзеннем, хворым – наведанне ці, про ста кажучы, – для ўсіх была

ўсім. Еўфрасіння – не звядальны квет райскага саду. Еўфрасіння –

арол, што, лунаючы ў небе, праляцеў ад захаду і да ўсходу, як пра-

мень сонечны, прасвятліў зямлю Полацкую. Вось, братове, Се-

лунь хваліцца святым Дзіміт рыем, Вышгорад – пакутнікам Бары-

сам і Глебам; я ж хвалюся: шчаснае ты, месца Полацкае, што ўзрас-

ціла такі параст ак – Еўфрасінню! Шчасны люд, што жыве ў мес-

цы тым! Шчасны бацькі яе; шчаснае ўлонне, з якога выйшла най-

падобнейшая панна Еўфрасіння.

Заданне 4. Прачытайце ўрывак з Евангелля, выдадзенага

В.Цяпінскім у канцы ХVІ ст. паралельна па-царкоўнаславянску

і па-старабеларуску. Укажыце рысы, якімі адрозніваецца бела-

рускі тэкст ад царкоўнаславянскага.

* Се волъсви от восток приидоша во Иерслим, гълаголюще:

«Где ест рождейся цръ июдеиский? Видехомь бо звез ду его на въст о -

це и приидохомъ поклонитися ему».

Пераклад: Ото мудрецы зо всходу пришли до Ерусолима, мо-

вечи: «Где ест нароженый корол юдский? Виделисио бо звезду его

на всходе и пришлисмо поклонитися ему».

Заданне 5. Прачытайце ўрывак з летапісу Вялікага княства

Літоўскага (паводле спісу Рачынскіх ХVІ ст.) і яго пераклад на

тагачасную рускую мову. Якой мове ўласцівы больш архаічныя

рысы? Знайдзіце іх.

* Беларускі тэкст : И змовили кнзь Скиргаило а кнзь великии

Витовт з братею своею… И реки так: «Боже вышнии, поможы намъ

над непрыятелъми нашими. Мы зла никому не вчынили…»

Рускі пераклад: Зжалился князь велики о семь Скиригаила и

совътова с братьею и со князми и з бояры, глаголя: «Мы убо ему не

сотворихъ зла ничто же…»

* Заданне 6. Прачытайце наступныя тэрміны і тэрмінала-

гічныя словазлучэнні. Адзначце асаблівасці беларускай мовы ў

першых лексікаграфічных працах.

Брусника – брусьніцы, бумажный завод – паперня, валежник –

ламачча, ведьмина метла – віхрова мятла, выращивание леса – га-

даваньне лесу, геодезия лесная – геодэзія лясная, гербарий – зельнік,

годичное кольцо – гадавы персьцень, заповедник – зарочнік, кус-

тарник – хмызьняк, лесничий – лясьнічы, лесоводство – лес аводзт-

ва, можжевельник – ялавец звычайны, опадение листвы – лістапад,

опилки – пілавіны, период возобновительный – пэрыод лесааднаў-

леньня, росток – адростак; овраг – роў, яр; хвойный лес – іглясты

лес, бор; хмыз – сучча, ламачча; экземпляр растения – каліва, па-

асобнік (Вып. 8, Слоўнік лясных тэрмінаў, 1926 г.).

Абориген – тубылец, ант агонизм – супраціўніцтва, дарствен-

ная грамота – даравальная грамата, дифференциация общества –

падзел грам адзтва, инк орпорация – улучэньне, международная связь –

міжнародная су вязь, мировоззрение – сьветагляд, областной –

краёвы, однопалатный парламент – аднапалатны парлям энт, пат-

риот – пат рыота, плебисцит – плебісцыт, подоходный налог – па-

дата к на прыбытак, политика агре ссивная – зачэпная палітыка,

регресс – р эгрэс, с амоуправление – самаўрад, собрание законода-

тельное – законадаўчы сойм, усобицы – дамовыя войны, эволю-

ционный – эволюцыйны, энциклопедист – энцыклёпэдысты; бир-

жа – біржа, гелда; блокада – замык, блёкада; конфискация – кон-

фіскацыя, заскарбаваньне; основание (города) – за лажэньне, за-

кладзіны; родина – бацькаўшчына, айчына; учредительное собра-

ние – устаноўчы сойм, сход; эксплоатирующие классы – вызыс-

кальныя клясы, эксплёатуючыя (Вып. 11, Тэрмінолёгія грамада-

знаўства, 1926 г.).

Адвокат – адвакат, амнистия – амністыя, безнаказанность –

бяскарнасьць, бухгалтер – бухга льт ар, глава – разьдзел, граждан-

ское судопроизводство – грамадзянскае судавядзеньне, заключи-

тельное об’яснение – заключа льнае аб’ясьненьне, заседание – па-

сяджэньне, ипотека – гіпотэка, казна – скарб, канцелярия – канцэ-

лярыя, лжесвидетельство – крывасьведзтва, независимость – не-

залежнасьць, обвиняемый – падвіноўны, подговорщик – намоў-

ца, поручительство – парука, разрешительная статья – дазвольны

артыкул, сохранность – захавальнасць, убеждение – пераконань-

не, статья – артыкул, т ретейский су д – паср эдніцкі суд, уполномо-

ченный – упаўнаважаны, частное имущество – прыватная маё-

масьць; акцент – прыняцьце, акцэнт; действие – чыннасьць, учы-

нак; делопроизводство – дзелаводзтва, справаводзтва (Вып. 10,

Тэрмінолёгія права, 1926 г.).

Завирушки – тынаўк а , перепелятники – карагольчык, шиншил-

лы – шыншыля, зеленушки – зелянушка, лилии морские – жывё-

лакветы, гориллы – горыля, гиены – гіэна, кузнечики – конікі, кре-

ветки – крэвэтка, туфельки – пантоплік, турухтаны – баталён, тю-

лени – нэрпа, лососи – стронга, вальдшнеп – слонка, осы – восы,

макрели – скумбрыя, скорпионы – скорпіёны, пеночки – будаўні-

чок; жабы – рапуха, варопаўка; аисты – бусел, бацян (Вып. 12,

Назовы жывёл, 1927 г.).

Алгебра – альгебра, дюйм – цаль, луч – прамень, невычет –

нялішак, область непрерывности – дзядзіна неперарыўнасьці, па-

раллелограмм – паралелёграм, преобразование – ператвар эньне,

прикладной – прыкладальны, пропорция – пропорцыя, связность –

зьвязнасьць, сегмент – сэгмэнт, скобка – дужка, треугольник – тры-

кутнік, тупоугольный – тупакутны, частное – дзель, четный – цот-

ны, четырехсторонник – чатырохбочнік, шкала – скаля, штрих –

рыска, ячейка – клетка (Вып. 14, Слоўнік Матэматычнае Тэрміно-

лёгіі (проект), 1927 г.).

Алфавит – альфабэт, двуязычие – дзьвюхмоўнасьць, кавычки –

лапкі, наклонение – лад, носитель языка – моўны суб’ект, оду-

шевлённый предмет – жывы прадмет, очерк – нарыс, повелитель-

ное наклонение – загадны лад, погрешность – хібнасьць, преди-

словие – прадмова, синт аксис – сынтакс, уступительное предло-

жение – адсту п а льны сказ, филолог – філёлёг, экспериментальная

фонетика – экспэрымэнтальная фонэтыка; архаизм – архаізм, за-

старэласьць; омоним – гомонім, аднагучнік; орфоэпия – ортоэпія,

праваслоў; ошибка – абмылка, памылка; страница – стараніца,

старонка (Вып. 15, Слоўнік Граматычна-Лінгвістычнае Тэрміно-

лёгіі (проект), 1927 г.).

Копчиковые мышцы – хвастковыя цягліцы, пищеварительный

аппарат – апарат траўленьня, желудок – страўнік, селезенка – каса,

почка – нырка, почечная лоханка – ныркавая міска, мочевой пу-

зырь – мачавы пузыр, вены сердца – вэны сэрца, внутрикостные

вены – наздравічныя вэны, лимфатические узелки – лімфатычныя

вузьлікі, лимфатические сплетения – лімфатычныя спляценьні,

желчный пузырь – жаўцяк, жоўцевы пухір; по дж елудочная железа –

падстраўніца, падстраўнічная залоза; эпикард – эпікард, насэрцоўе

(Вып. 13, Nomina anatomica alboruthenica, 1927 г.).

Гвозди подковные – гу фналі, груда (камней) – кр ушня, гусени-

ца – вусень, донце (луковицы) – пятка, дробь о х отничья – шрот, земле -

мер – к аморнік, землепашец – рольнік, земляника – суніцы, клевер –

канюшына, к орк а – ск арынка, медный купорос – сіні камень, мелио-

рация – мэліёрацыя, мо ховое болото – амшара, по дсолнечник – сла-

нэчнік, репейник – дзядкі; вязанка лук у – пляцёнка, вянок цыбулі;

заст уп – рыдлёўк а , жалязьняк; илистый – мулісты, гляісты, глейкі;

картофель – б ульба, картопля; медведк а – сяк ач, турок; пито мник –

гадавальнік, школк а; сливки – вяршок, сьмятанка (Вып. 19, Слоўнік

сельска-гаспадарчае тэрмінолёгіі (проект), 1928 г.).

Акционер – акцыянэр, арбитр – арбітар, аренда – арэнда, ар-

тель – арцель, бухгалтер – бугальтар, денежные средства – грашо-

выя сродкі, депозит – дэпозыт, дороговизна – дарагоўля, заемщик –

пазычковец, избытки – лішкі, имущество – маёмасьць, инкассо –

інкасо, казначей – скарбнік, протест векселя – протэст вэксаля, ре-

визия – рэвізія, список цен – сьпісак цэн, счетоводство – рахунка-

водзтва, эмиссия – эмісія (Вып. 17, Слоўнік Бугальтэрскае Тэрмі-

налёгіі (проект), 1928 г.).

Алкалоид растений – алькалёід расьлін, амбарный долгоно-

сик – сьвіроначны слонік, горицвет – сьветнік, зерновик – зерня-

жэр, калимагнезиально е удобрение – калімагнэзійнае ўгнаеньне,

клетчатка – абалоніна, колорадский жук – колёрадзкі жук, компо-

стирование – кампоставаньне, косилка – касарка, норвежская се-

литра – нарвэская салетра, ос адки атмосферы – ападкі атмасфэ-

ры, ошибка опыта – памылка ў до сьледзе, пигмент – пігмэнт,

плантация – плянтацыя, селекция – сэлекцыя, сорная раститель-

ность – пустазельле, спаржа – шпаржа, стандартный метод – штан-

дартны мэтад, табак обыкновенный – тутун звычайны, уко сный

клевер – касьбяная канюшына, шведская муха – швэдзкая муха;

бурьян – быльнік, быльлё; культиватор – граца, культыватар; льно-

мялка – церніца, ламач, мяліца; растворитель – рашчыньнік, ра-

створнік (Вып. 24, Слоўнік Агульнае Расьлінагадоўлі (праект),

1930 г.).

* Заданне 7. Параўнайце тэксты на беларускай, рускай, ук-

раінскай, балгарскай, польскай і чэшскай мовах. Назавіце рысы,

агульныя для ўсіх славянскіх моў. Знайдзіце рысы, характэрныя

толькі для беларускай мовы. Якое месца займае беларуская мова

сярод іншых славянскіх моў?

А хто там ідзе?

А хто там ідзе, а хто там ідзе

У агромністай такой грамадзе?

– Беларусы.

А што яны нясуць на худых плячах,

На руках ў крыві, на нагах у лапцях?

– Сваю крыўду.

А куды ж нясуць гэту крыўду ўсю,

А куды ж нясуць на паказ сваю?

– На свет цэлы.

А хто гэта іх, не адзін мільён,

Крыўду несць наўчыў, разбудзіў іх

сон?

– Бяда, гора.

А чаго ж, чаго захацелась ім,

Пагарджаным век, ім, сляпым,

глухім?

– Людзьмі звацца.

(Я.Купала)

Хаджи Димитър

Жив е той, жив е! Там на Балкана,

потънал в кърви, лежи и пъшка

юнак с дълбока на гърди рана,

юнак във младост и в сила мъжка.

На една страна захвърлил пушка,

на друга сабя на две строшена;

очи тъмнеят, глава се люшка,

уста проклинат цяла вселена!

Лежи юнакът, а на небето

слънцето спряно сърдито пече.

A kto tam idze przez lasy i bagno,

Kto idzie tak№ ogromn№ gromad№?

– Bialorusini.

A co dџwigaj№? Kaџdy siк potyka

i nogi w krwi ma id№c w іapciach z

іyka.

– Dџwigaj№ krzywdк.

A dok№d nios№ krzywdк sw№ i їaіњж,

Komu pokazaж im siк j№ zachciaіo?

– Caіemu њwiatu.

A kto nauczyі te miliony ludzi

nieњж krzywdк swoj№, kto ich ze snu

zbudziі?

– Nieszczкњcie, nкdza.

A czego chc№ dziњ id№c w њwiat daleki,

gіusi i њlepi, gardzeni przez wieki?

– Chc№ zwaж siк ludџmi.

(Пер. А.Яворски)

Жътварка пее нейде в полето,

и кръвта още по-силно тече!

Жътва е сега… Пейте, робини,

тез тъжни песни! Грей и ти, слънце,

в таз робска земя! Ще да загине

и то я юнак … Но млъкни, сърце!

Тоз, който падне в бой за свобода,

той не умира: него жалеят

земя и небо, звяр и природа

и певци песни за него пеят…

Денем му сянка пази орлица

и вълк му кротко раната ближе;

над него сокол, юнашка птица,

и тя се за брат, за юнак грижи.

Настане вечер, месец изгрее,

звезди обсипят свода небесен,

гора зашуми, вятър повее,

Балканът пее хайдушка песен!

И самодиви в бяла премяна,

чудни, прекрасни, песен поемнат, –

тихо нагазят трева зелена

и при юнака дойдат, та седнат.

Една му с билки раната върже,

друга го пръсне с вода студена,

трета го в уста целуне бърже, –

и той я гледа – мила, засмена!

«Кажи ми, сестро, де е Караджата?

Де е и мойта вярна дружина?

Кажи ми, пък ми вземи душата, –

аз искам, сестро, тук да загина!»

И плеснат с ръце, па се прегърнат,

и с песни хвръкнат те в небесата.

летят и пеят, дорде осъмнат,

и търсят духа на Караджата…

Но съмна вече! А на Балкана

юнакът лежи, кръвта му тече,

вълкът му ближе лютата рана,

и слънцето пак пече ли – пече!

(Христо Ботев)

Хаджи Димитр

Жив еще, жив он. Там, на Балканах,

лежит и стонет в крови горючей

юнак отважный в глубоких ранах,

в расцвете силы юнак могучий.

Обломок сабли он бросил вправо,

отбросил влево мушкет свой гру бый .

В очах клубится туман кровавый,

мир проклинают сухие губы.

Лежит отважный. В выси небесной

исходит зноем круг солнца рдяный.

Жнея по полю проходит с песней.

Сильнее кровью сочатся раны.

В разгаре жатва… пойте, рабыни,

напев неволи! Встань, солнце, выше

над краем рабства!

И пусть он сгинет,

юнак сраженный…

Но, сердце, тише!

Кто в грозной битве пал за свободу

– не умирает: по нем рыдают

земля и небо, зверь и природа,

и люди песни о нем слагают…

Днем осеняет крылом орлица,

волк ночью кротко залижет раны,

и спутник смелого – сокол-птица –

о нем печется, как брат названый.

Настанет вечер – при лунном свете

усеют звезды весь свод небесный.

В дубравах темных повеет ветер –

гремят Балканы гайдуцкой песней!

И самодивы в одеждах белых,

светлы, прекрасны, встают из мрака,

по мягким травам подходят смело,

садятся с песней вокруг юнака.

Травою раны одна врачует,

водой студеной кропит другая,

а третья в губы его целует

с улыбкой милой – сестра родная.

«Скажи, сестрица, где Караджат а,

найди, сестрица, мою дружину.