Шукуров Э.Дж. (гл. ред.) Красная книга Кыргызской Республики

Подождите немного. Документ загружается.

Рыбы Fishes

311

Красная книга Кыргызской Республики

Иссыккульский голый осман

Diptychus dybowskii lansdelli Gunther

Статус: 2[CR:D].Озернаяформа,оченьмалочисленная,находящаясянаграниисчезновения..Эндемик,

обладаетболеевысокимитемпамиростапосравнениюсдругимиформами.

Краткое описание взрослой формы.Телоумеренносжатосбоков,голое,чешуяимеетсятольков

боковойлинии,вокруганальногоотверстияианальногоплавника.Насеребристомилизолотистом

фоне тела имеются пятна бурого илисиневато-серого цвета. Крупная рыба,достигает 60 см в

длину[10].

Распространение общее и в стране.Участкисеверного,западногоиюжногорайоновоз.Иссык-

Кульипритоки[3].

Места обитания.Участкивпаденияпритоковвозеро.

Численность. Впервойполовинепрошлоговекаобъемпромысладоходилдо700–800ц/год,в60-е–

только20ц.Встречаетсяоченьредко,особенновпоследниегоды.

Образ жизни (жизненные циклы).Самцыполовойзрелостидостигаютввозрасте4–5летпридлине

18–22см.Самкисозреваютввозрасте5–6лет.Нерестпорционный,растянутвовремени(сапреляпо

сентябрь),происходитвмелководнойзонена«коряжнике».Плодовитостьусамокмассой200–2000г.

колеблется от 4000 до 32700 икринок. Наибольшая плодовитость наблюдается у крупных

производителей– особей массой 1000–2000 г.Питается нитчатыми водорослями, побегами хары,

зоопланктоном.Взрослыеособипредпочитаютзообентос–моллюсков,гаммарусов,мизид[2].

Лимитирующие факторы.Позднеедостижениеполовойзрелости[2,3].Нерациональныйпромысел.

Ухудшениеусловийестественногонереста.Возможно,гнетвселенныххищныхвидоврыб.

Разведение. Вцеляхискусственногопополненияпромысловогостадав1965г.наюжномберегуоз.

Иссык-Куль был построен Тонский рыбоводный завод. Биотехника искусственного разведения

разработана А.О. Конурбаевым [2]. В настоящее время искусственное воспроизводство не

осуществляется.

Меры охраны существующие.С1966г.напромыселустановлензапрет,ночисленностьпродолжала

снижаться,внастоящеевремяоченьнезначительна.

Меры охраны рекомендуемые.Возобновлениеискусственноговоспроизводства,запрещениелова

в период нереста, объявление моратория на 5 лет, охрана на заповедных участках. Создание

передвижных пунктов по искусственному размножению, продолжение исследований по

распространениювидавозереиразработкапредложенийпосозданиюособоохраняемыхучастков.

Issyk-Kul Scaleless Osman

Diptychus dybowskii lansdelli Gunther

Status: Category 2 [CR: D], rare critically endangered subspecies (limnicolous form) of Tien Shan sub-en-

demic species. The subspecies is endemic for western, northern and southern parts of Issyk-Kul Lake and

corresponding inflows. It is large fish, up to 60 cm length and 16 kg weight; young use for food the filamen-

tous algae, stonewort, zooplankton, mature fish prefer zoobenthos (shelfish and crustaceans). Males achieve

sexual maturity at 4–5, with body length 18–22 cm, females – at 5–6 year, females weighing 0.2-2.0 kg have

the fertility 4.0–32.700 eggs; spawning period is April – May. In first half of last century amounts of take were

0.7–0.8 tons annually; in 1960-s 0.02 tons, despite of prohibition of fishery for Scaleless Osman in Issyk-Kul

Lake in 1966 the stock is declining; last decades the species is very rare. Limiting factors: lateness (long

ontogenesis), unordered excessive fishery, deterioration of spawning conditions and probably impact of intro-

duced predatory fish. In 1965 Ton fish-farm was created, for the artificial support of natural propagation of

the species; there is elaborated technology of breeding, at present time the species isn’t bred. It is recom-

mended to conserve this species, resume breeding, prohibit fishery for five years, protect sites of spawning

and feeding.

Балыктар

Кыргыз Республикасынын Кызыл китеби

312

Търкстан жаяны, Жаян балык, Лакка

Glyptosternum reticulatum McClelland

Статусу: 2 [VU: E]. Бул тър Кыргыз Республикасынын Кызыл китебине 1985 - жылы

киргизилген. Кыргызстандагы ушул търдън жалгыз ёкълъ [4].

Търдън жетилген стадиясынын сырткы тъзълъшънън кыскача баяны. Тоо жана тоо

этектериндеги ёзгёчё ыьгайлашкан форма [10]. Ёзънън кёлёмъ боюнча ётё чоь эмес, ургаачылары

15 см ге чейин жетет, эркектери 24-25 см. Кабырчыктары жок, кърёь-жашыл денесинде жана

съзгъчтёръндё каралжын темгилдери бар. Жалпак башы 4 мурутчалуу. Жонундагы съзгъчънён

бир аз аралыкта узун кеткен ёзънчё май съзгъчъ жайгашкан. Кёкърёк съзгъчтёръ жабышчаак

тегерек формада.

Жалпы жана ёлкёдё таралышы. Нарын, Чаткал, Карасуу дарыяларынын бассейндеринде

[10] жана Суусамыр, Атбашы, Ёзгён, Акбуура сууларында кездешет. Ёзбекстандын,

Казакстандын, Тажикстандын сууларынан жолуктурууга болот.

Жашаган аймактары. Борбордук Азиянын тоо жана тоо этектериндеги тъбъ таштуу агын

сууларда жашайт.

Саны. Кыргызстанда кеьири таралган, саны бир погондук метрге бирден тёрт даанага

чейин туура келет.

Жашоо тиричилиги (жашоо циклдары). Търкстан жаяны таштардын алдына жабышып алып

курт-кумурскалардын личинкалары кээде майда ит чабактар менен тамактанат. Урук чачуу

мезгили июнь айында, уругу кесек – 2,7 мм. Чоь топтуу ъйърлёрдъ пайда кылышпайт. Жаш

ёспъръмдёръ хирономиддин жана курт-кумурскалардын личинкалары менен азыктанышат [10].

Чектёёчъ факторлор. Дарыянын тъбъндёгъ таштардын суунун агымы менен болгон

кыймылдуулугу, суулардын булгануусу, балык уулоо, личинкаларын коьуздардын жеп

кетиши.

Асыроо (колдо багуу). Асыроо болгон эмес.

Уюштурулган коргоо аракеттери. Тър Кыргызстандын Кызыл китебине 1985-жылы

киргизилген [4].

Коргоо ъчън зарыл аракеттер. Кармоого тыюу салуу, чогулган жана урук чача турган жерлерин

коргоо. Статусун аныктоо ъчън санын тактоо жана кичи коруктарды уюштуруу зарыл.

Тоо жаяндар – Sisoridae – Горные сомики

Рыбы Fishes

313

Красная книга Кыргызской Республики

Туркестанский сомик

Glyptosternum reticulatum McClelland

Статус: 2[VU:E].ЕдинственныйпредставительродавКыргызстане.

Краткое описание взрослой формы.  Узкоспециализированная горная и предгорная форма [10].

Небольшаяпоразмерамрыба,самкидостигаютвдлину15см,самцы–24–25см.Чешуяотсутствует,

накоричневато-зеленоватомтелеиплавникахтемныепятна.Уплощеннаяголовасчетырьмяпарами

усиков. Имеется длинный жировой плавник, отделенныйот спинногонебольшим промежутком.

Грудныеплавникиобразуютподобиеприсоски.

Распространение общее и в стране.  Бассейны рекНарын, Кара-Дарья, Чаткал [I0], Кара-Суу,

Джумгал,Суусамыр,Ат-Баши,р.Ак-Бураподг.Ош.Довольномногочисленв р.НарынподУч-

Курганом,подг.Узгеном.ВодоемыКазахстана,Узбекистана,Таджикистана.

Места обитания. ГорныеипредгорныерекиЦентральнойАзии,участкискаменистымгрунтом.

Численность.Отодногодочетырехэкз/мреки.

Образ жизни (жизненные циклы).Залегаяподкамнями,питаетсямелкимиличинкаминасекомых,

иногдазаглатываетгольцов.Нереститсявиюне,икракрупная–2,7мм.Большихскопленийнеобразует.

Молодьпитаетсяличинкамихирономид,поденокидругихнасекомых[10].

Лимитирующие факторы.  Подвижность грунта речного русла, загрязнение воды, любительский

лов,выеданиемолодиличинкамижуков.

Разведение (содержание в неволе). Непроводилось.

Меры охраны существующие.ВидвнесенвКраснуюкнигуКиргизскойССРв1985г.[4].

Меры охраны рекомендуемые. Запрещениевылова,охранаместскопленийинереста.Установление

численностидляуточнениястатуса,организациямикрозаповедников.

Turkestan Catfish

Glyptosternum reticulatum McClelland

Status: Category 2 [VU: E], mosaic- distributed stenoic Central-Asian montane endemic species; only one

representative of the family in fauna of the country. The specific areas include Uzbekistan, Tadjikistan,

Kyrgyzstan, Afghanistan, Pakistan and Northern India. In Kyrgyzstan it populates mountains and foothill parts

of Chatkal, Ak-Buura, Kara-Darya, Naryn, Kara-Suu, Kokomeren, Jumgal and At-Bashi Rivers, with shift

flow and stony grounds; active at night. This is small bottom-living fish (male body-length of up to 25 cm, and

female – up to 15 cm) has pectoral fins specialised for stonesucking. No value for fishery. Spawning period is

June, fertility is 120–180 (2.7 mm in diameter) eggs. The species use for food the larvae of water insects,

rarely caught minnows. Stock in Kyrgyzstan achieves 1–4 individuals per linear metre. Limiting factors: un-

steadiness of river-grounds, water pollution, destruction of natural regime of river flows as a result of hydro-

building, amateur fishing. The species is unknown in captivity in Kyrgyzstan; included into Red Book of the

Kyrgyz SSR in 1985. To conserve the species it is essential to prohibit amateur fishing, protect sites of

spawning and feeding and specify the abundance

Милько Д. А.,

Панфилов А. М.

Тъзъъчълёр

Составители

Compilers

Милько Д. А.

Илимий редактор

Научный редактор

Scientific editor

Жерде-сууда жашоочулар

жана сойлоп жъръъчълёр

Амфибии и рептилии

Amphibians and Reptiles

Жерде-сууда жашоочулар жана сойлоп жъръъчълёр

Кыргыз Республикасынын Кызыл китеби

316

ЖЕРДЕ СУУДА ЖАШООЧУЛАР – AMPHIBIA – ЗЕМНОВОДНЫЕ – AMPHIBIANS

КУЙРУКСУЗ АМФИБИЯЛАР – ANURA – БЕСХВОСТЫЕ – TAILLES AMPHIBIANS

Кур бакалар – Bufonidae – Жабы – True Toads

1. Жашыл кур бака – Bufo viridis Laurenti, 1768 – Зелёнаяжаба – Green Toad

Кадимкм бакалар – Ranidae – Лягушки настоящие – True, or Typical, Frogs

2. Кызыл колтук бака – Rana asiatica Bedriaga, 1898 – Центральноазиатскаялягушка – Middle Asia

Wood, or Asiatic Brown, Frog

СОЙЛОП ЖЪРЪЪЧЪЛЁР – REPTILIA – ПРЕСМЫКАЮЩИЕСЯ – REPTILES

ТАШ БАКАЛАР – TESTUDINES – ЧЕРЕПАХИ – TURTLES AND TORTOISES

Кургакчыл таш бакалар – Testudinidae – Черепахи сухопутные – True Land Tortoises

3. Орто Азия таш бакасы – Agrionemys horsfieldi (Gray, 1844) – Среднеазиатскаячерепаха –

Steppe, or Afghan, Tortoise

КАБЫРЧЫКТУУЛАР – SQUAMATA – ЧЕШУЙЧАТЫЕ – LIZARDS AND SNAKES

Агамалар – Agamidae – Агамовые – Dragon Lizards

4. Саид-Алиевдин жумуру баш кескелдириги – Phrynocephalus saidalievi Sattorov, 1981 –

КруглоголовкаСаид-Алиева – Said-Aliev’s Toad Agama (Said-Aliev’s Sunwatcher)

Боз эчкемерлер – Varanidae – Вараны – Monitors, or Goannas

5. Боз эчкемер, Боз земзем – Varanus griseus (Daudin, 1803) ssp. caspius (Eichwald, 1831) – Серый

варан – Transcaspian Desert Monitor

Жылан кескелдириктер – Angunidae–Веретинициевые–LateralFoldLizards

6. Бутсуз кескелдирик, Жылан сымал кескелдирик – Pseudopus apodus (Pallas, 1775) –

Желтопузик – Sheltopusik, or Armour Glass-lizard

Сцинктер – Scincidae – Сцинковые – Skinks

7. Кадимки тартак сцинк – Novoeumeces schneideri (Daudin, 1802) ssp. princeps (Eichwald, 1839) –

ДлинноногийсцинкШнайдера-Schneider’sGoldSkink

Жыландар – Boidae – Ложноногие змеи – Boas

8. Чыгыш кумчул муунткучу – Eryx tataricus (Lichtenstein, 1823) – Восточныйудавчик – Tatary

Sand Boa

Суу жылан сымалдуулар – Colubridae – Ужеобразные змеи – Typical, or Colubrid, Snakes

9. Чарала сойлок – Spalerosophis diadema (Schlegel, 1837) ssp. schiraziana (Jan, 1865) – Пятнистый,

илиДиадемовый,полоз – Diadem, or Clifford’s Rat, Snake

ЧААР ЖЫЛАНДАР – Viperidae – Гадюки – Vipers, or Adders

10. Ренарддын боздоь чаар жыланы – Vipera ursinii (Bonaparte, 1835) ssp. renardi (Christoph, 1861)

– СтепнаягадюкаРенарда – Renard’sMeadowViper

Търлёрдън тизмеси

Список видов

List of Species

Амфибии и рептилии Amphibians and Reptiles

317

Красная книга Кыргызской Республики

Кыргызстандын герпетофаунасы жалпысынан алганда жупунураак келет, бул аймактын физикалык

жана климаттык ёзгёчёлъктёръ (климаты катаал, бийик тоолуу), ошондой эле омурткалуулар

классындагы жылуулукту съйъъчъ жерде–сууда жашоочулардын жана сойлоп жъръъчълёрдън жашоо

тиричилиги менен тъшъндърълёт.

Эгерде дъйнё жъзъндё беш миьге жакын жерде–сууда жашоочулар жана сойлоп жъръъчълёрдън

търъ болсо, республикада болгону тёрт гана търъ кездешет. Калыбы, алардын бири (кёл бакасы,

Rana ridibunda Pallas,1771) бул аймактарга адам менен тъндък-батыштан келсе керек. Азыр планетада

сойлоп жъръъчълёрдън 7350–7800 търъ кездешсе, Орто Азияда 90дон ашуун търъ, ал эми Кыргызстанда

37 търъ белгилъъ. Бул сандык кёрсёткъчтън салыштырмалуу аздыгына карап, акыркы деп саноого

болбойт. Анткени, биринчиден, акыркы он жылдык ичинде сойлоп жъръъчълёрдън системасы

кариологиялык жана молекулярдык, генетикалык ыкмалар менен интенсивдъъ изилденъъдё,

таксондордун рангдарын тактоо жыштыгы али да болсо азайа элек. Экинчиден, республиканын

жерде-сууда жашоочуларынын жана сойлоп жъръъчълёрдън търлёрънън арасында инвазивдъъ тър

да (Търкстандын жылаьач манжа геккону Cyrtopodion fedtschenkoi (Strauch,1887)) кездешип,

келечекте Кыргызстандын аймагына башка търлёрдън кошулуусун четке кагууга болбойт.

Кыргызстандагы алгачкы сойлоп жъръъчълёр боюнча жыйынтыкталган кыскача маалыматта [25]

отуздан ашпаган търъ анык катталган. Акыркы он жылдыкта ата мекендик герпетология туш

болгон кыйынчылыктарга карабастан (заманбап адабияттардын жетишсиздиги,

энциклопедиялык бюджеттин кризиси, серпентариянын жоктугу ж.б.), Кыргызстандын

герпетофаунасын изилдёёнъ улантууда.

Омурткалуулардын башка класстарынан айырмаланып, сойлоп жъръъчълёрдън жана жерде

сууда жашоочулардын арасында негизги реликт катары эсептелген таксондордун ълъшъ зор.

Мезозой эрасында сойлоп жъръъчълёр жердеги ъстёмдък кылуучу топ болгон, бирок, табигый

эволюция процессинде кёпчълъгъ ёлъп жок болушкан. Учурда, адамдын ъстёмдъгъ астында,

сойлоп жъръъчълёрдън кёп търдъълъгъ кескин кыскарууда. Цивилизация жаратылышка катуу

кысым кёрсётъп, сойлоп жъръъчълёр жана жерде-сууда жашоочулардын кёп бёлъгъ динозаврлар

сымал ёлъп жок болуу коркунучунда турушат. Алсак, эь эле жёнёкёй эсептегенде, акыркы ъч

он жылдыкта адамдын тескери таасири астында дъйнёлък герпетофаунанын отуз търъ жок

болуп кеткен.

Глобалдык жана регионалдык герпетофаунанын санынын кескин кыскаруусунда сойлоп

жъръъчълёрдън жана жерде сууда жашоочулардын табигый жашоо аймактарынын

трансформацияланышынан башка дагы бир нече факторлор маанилъъ ролду ойношот. Бул факторлор:

интродуцияланган жырткычтар жана атаандаштар, ошондой эле особдордун табигый чёйрёдён жок

кылынышы. Бир жагынан жергиликтуу калкта, мисалга алсак Кыргызстанда, сойлоп жъръъчълёр

жана жерде-сууда жашоочулардын зыяндуулугу, же болбосо, тескерисинче оккульттук-медициналык

керемет касиеттери жёнъндё негизсиз ой-пикирлер айтылып келет. Башка жагынан алсак,

«съйъъчълёр» сойлоп жъръъчълёрдъ жана жерде-сууда жашоочуларды террариумдарда багуу

максатында кармап [4, 15], герпетофаунага алда канча зыян алып келишъъдё. Жыйырманчы

кылымдын 60-жылдарында башталган «террариумдук тополоь» адистерди бир кыйла

тынчсыздандырган ири чектёёчъ фактор болгон, ал эми 1973-жылы 1-июлда Вашингтон Конвенциясы

(CITES) (Жоголуу коркунучунда турган флора жана фаунанын търлёрън эл-аралык сатуу боюнча

конвенциясы) къчънё кирген. Учурда конвенциянын тизмелерине (I–III тиркемелери) дъйнёлък

фаунанын 4%ине жакын сойлоп жъръъчълёръ жана жерде-сууда жашоочулары кирген.

Кыргызстандын герпетофаунасынын кыскаруусу менен катар регионалдык абал тёмёнкъ фактор

менен да татаалданат: сойлоп жъръъчълёрдън жарымынан кёбъ ёздёрънън табигый жашоо

чёйрёлёрънън четинде таралып, кёп мезгилде популяциялары бир кыйла катаал рельефте курчалып

калат. Орто Азияда биологиялык кёп търдъълъгъ салыштырмалуу ичке «жашоо тилкесинде»

топтолгон. Бул «жашоо тилкеси» кургак чёлдёр менен зор тоо системаларынын ортосунда жайгашкан.

Тоо этектеринде чарбачылык интенсивдъъ ёнъгъп, ушул эле аймактар сойлоп жъръъчълёрдън

Кириш сёз

Жерде-сууда жашоочулар жана сойлоп жъръъчълёр

Кыргыз Республикасынын Кызыл китеби

318

жана жерде-сууда жашоочулардын 90%инин жашаган жерлери болуп саналат. Азыркы мезгилде

республикада жерде-сууда жашоочулардын жана сойлоп жъръъчълёрдън санынын кыскаруу

процессине мамлекеттик деьгээлде маани берилъъдё. Алгач, бул жаныбарлардын бул тобунун

ёкълдёръ коргоодогу жаныбарлардын тизмесине 1968-жылы кирген [11], ал эми 1981-жылы

Кыргыз ССРинин Министрлер Советинин Токтому менен Кызыл китепке киргизиле турган

сейрек кездешъъчъ жана жоголуу коркунучунда турган жерде-сууда жашоочулардын жана

сойлоп жъръъчълёрдън търлёрънън тизмеси бекителген. Бул тизмеге жыландын 2 търъ жана

эчкемер (ЖКЭСтин Кызыл китебиндеги) киргизилген [11, 4].

Ошентип, жакында бул тизмени кайра карап чыгуу муктаждыгы келип жетти [7]. Коргоого

муктаж болгон жерде-сууда жашоочулардын жана сойлоп жъръъчълёрдън жаьы тизмесин

тъзъънън алдында узакка созулган кеьири иш жасалды. 2004-жылы Кыргыз Республикасынын

Мамлекеттик токой кызматынын жардамы менен Кызыл китептеги жана анын жаьы

басылышына киргизиле турган търлёрдън популяциясынын жана жашаган чёйрёсънън учурдагы

абалы тууралуу маалыматты чогултуу максатында бир нече атайы экспедициялар жъргъзългён.

Бул иштин натыйжасы ушул эле жылдын аягында «Кызыл китепке киргизъъ ъчън сейрек

жана жоголуу коркунучунда турган фауна жана флоранын тизмесин кайра карап чыгуу» деп

аталган кеьешмеде жыйынтыкталган [17]. Бул кеьешменин материалдарынын негизинде

тъзългён Кызыл китепке кире турган сойлоп жъръъчълёрдън жана жерде-сууда жашоочулардын

жаьы тизмеси Кыргыз Республикасынын Ёкмётънън токтому менен 2005-жылы апрел айында

бекитилген [21].

Мурунку тизмеге салыштырмалуу, Кызыл китепке кире турган сойлоп жъръъчълёрдън жана

жерде-сууда жашоочулардын таксондорунун саны дээрлик ъч эсе кёбёйгён. Алардын сандык

кёрсёткъчтёръ 1-таблицада салыштырылып, ал эми республиканын административдик

областтары, ошондой эле экосистеманын негизги типтери боюнча жерде-сууда жашоочулардын

жана сойлоп жъръъчълёрдън търлёрънън таркалышы 2-таблицада кёрсётълдъ.

Таблица 1. Жерде-сууда жашоочулардын жана сойлоп жъръъчълёрдън таксондорунун сандык

кёрсёткъчтёръ

Таблица 2. Кызыл китепке кирген жерде-сууда жашоочулардын жана сойлоп жъръъчълёрдън

търлёрънън областтар жана экосистемалардын типтери боюнча таркалышы

1981-жылкы

тизмеде [11,22]

2005-жылкы

тизмеде[21]

рк

14 2 9

Тукум

24 2 10

ъ 41 3 10

Кыргызстандын

бардык фаунасында

Кыргызстандын Кызыл китебинде

кёрсётългён

Чёлдёр жана

жарым чёлдёр

Талаалар Токойлор жана

бадалдар

Шалбаалар жана

бийик тоолуу

аймактар

Суу

жээгиндеги

экосистемалар

Баткен

7 2 - - - 7

Жалалабат

4 4 1 - 1 5

Ысыкк

1 1 1 1 1 1

Нарын

- - 1 1 1 1

Ош

6 1 - - - 6

Талас

3 4 - - 1 5

4 6 1 - 3 6

Жалпы

республика

боюнча

8 7 2 1 3 10

Область Экосистемалардын негизги тибиндеги търлёрдън саны Бардык

търлёр

Амфибии и рептилии Amphibians and Reptiles

319

Красная книга Кыргызской Республики

Анын ичинен 2 търъ алынды: Карелиндин сойлогу (Coluber karelini (Brandt,1838) – Spotted Desert

Racer, жана Кызыл жон сойлок (

C.rhodorachis

(Jan,1865) – Cliff Racer).

Colubridae тукумунун Squamata търкъмчёсънё кирген бул эки тър теь 1981-жылы [22] «Бирден

экземплярда кезиккен сейрек тър» статусу менен [11] Кызыл китепке кирген. Бирок, учурдагы

маалыматтар боюнча [7, 17, 20] бул търлёрдън популяциясынын абалы атайын коргоого муктаж

эмес.

Кызыл китепке кирген ар бир таксон жоголуу коркунучунун категорияларынын бирёёнё киргизилген.

Бул категориялар SSC/IUCN [26] тарабынан сунуш кылынган усулдун жардамы менен тобокелдикти

баалоонун сандык критериялары колдонулуп, аныкталган. Бул критерийлердин системасын колдонуу

глобалдык жана регионалдык масштабда търлёрдъ баалоону, кийинки изилдёёлёрдё търлёрдън

статусунун ёзгёръшълъшънън тенденциясын байкоону, ошондой эле эларалык Кызыл тизмелерге

търлёрдън улуттук баалоону киргизъънъ шарттайт [12]. Сандык критерийлер толугу менен

колдонулду. Бирок, жок болуу коркунучунун деьгээли салыштырмалуу кеьири диапазондо болгон

учурларда SSC/IUCN сунуш кылган алдын алуу принциби пайдаланылган. Бул эь аз маалымат

болсо дагы таксонду эь жогорку категорияга коюу принциби. Мындан сырткары, кээ кездерде узак

убакыт бою търлёр табылган аймактарды карталоо ыкмасы колдонулган. Категориялардын търлёръ

бул жерде берилбейт, анткени алар SSC/IUCNге толук тийиштъъ [26].

Фаунанын тёрттён бир бёлъгън Кызыл китепке киргизъъ менен калган търлёр жакшы абалда

деп эсептёё туура эмес. Албетте, экологиялык жактан бир кыйла ийкемдъъ търлёр да кездешет.

Бирок, учурда Кыргызстанда SSC/IUCNдин DD («Маалыматтар жетишсиз»), NT

(«Коркунучтууга жакын абалда») же LC («Азыраак коркунуч туудуручу абалда»)

категорияларына киръъчъ търлёр да кездешет. Алардын статусу келечекте, маалыматтар

жетиштъъ болгон учурда аныкталат. Биологиялык ар търдъълък конвенциясына кирген

мамлекеттер (алардын ичинде Кыргызстан (1996-жылы)) тийиштъъ иш-чараларды пландуу

търдё жъзёгё ашыруу (биологиялык ар търдъълъктън компоненттерине мониторинг жъргъзъъ)

милдеттерин моюндарына алышкан. Мындан тышкары, локалдык масштабда герпетофаунанын

кёптёгён ёкълдёрънън санынын кыскаруусу байкалууда. Бул алардын жоголуп коркунучунун

бар экендигин кёрсётёт. Тиркемеде ёзгёчё кёьъл бурууну талап кылган, дагы изилдёёгё жана

Кыргызстанда коргоо чараларына муктаж болгон жерде-сууда жашоочулардын жана сойлоп

жъръъчълёрдън таксондорунун тизмеси берилген. Учурда, республиканын масштабында бул

търлёр орчундуу коркунучта эмес, бирок кээбир жерлерде гана (Улуттук парктарда, биосфералык

резерваттарда, административдик райондордо ж.б.) коргоого алынышы мъмкън. Балким

ушундай жол менен бул търлёрдъ республиканын Кызыл китебинин кийинки чыгарылышына

киргизъънън муктаждыгы жок болот.

Д.А. Милько

Жерде-сууда жашоочулар жана сойлоп жъръъчълёр

Кыргыз Республикасынын Кызыл китеби

320

ГерпетофаунаКыргызстана является в целом обеднённой, что объясняется физико-климатическими

особенностямитерритории,значительнуючастькоторойзанимаютвысокиегорыссуровымклиматом,и

образомжизниземноводныхипресмыкающихся,являющихсянаиболеетеплолюбивымиживотнымииз

классовпозвоночныхживотных.Так,вмиреизвестнопочти5000видовземноводных,втовремякакв

республикевстречаютсявсегочетыревида,одинизкоторых(озёрнаялягушка,«сборный»видRana ridibunda

(Pallas,1771),по-видимому,прониксюдассеверо-западавместесчеловеком.Количествонынеживущих

напланетевидоврептилийдостигает,поразличнымоценкам,7350–7800,вСреднейАзииихизвестноне

менее90видов, вКыргызстане –37. Несмотряна этосравнительно небольшоечисло,неследуетего

считатьокончательным.Во-первых,впоследниедесятилетиясистемарептилийинтенсивноисследуется,

вчастности,сприменениемкариологическихимолекулярно-генетическихметодов,ичастота,скоторой

ревизуютсярангитаксонов,ещёненачалауменьшаться.Во-вторых,средипресмыкающихсяреспублики

такжеестьинвазивныйвид(туркестанскийгекконCyrtopodion fedtschenkoi(Strauch,1887)),инеисключено

вселениенекоторыхдругихвидовнатерриториюКыргызстанавбудущем.Впервойсводкепорептилиям

Кыргызстана[25]числодостовернозарегистрированныхвреспубликевидовнепревышало30.Исследование

герпетофауны Кыргызстанапродолжается,несмотрянаочевидныетрудности, скоторыми столкнулась

отечественнаягерпетология в последние десятилетия (дефицит современной литературы, кризис

экспедиционногобюджета,отсутствиесерпентария,оборудованияит.п.).

Посравнениюсдругимиклассамипозвоночныхживотных,средиземноводныхипресмыкающихсявелика

долятакихсовременныхтаксонов,которыеявляются,посуществу,реликтовыми.Вмезозойскуюэрурептилии

являлисьгосподствующейгруппойнаЗемле,номножествоихгруппвымерливпроцессеестественной

эволюции.Неуклонносокращаетсяразнообразиерептилийивнастоящеевремя,вэругосподствачеловека.

Цивилизациятеснитдикуюприродужесточайшимобразом,идлявсёбольшегоколичествавидовамфибий

ирептилийуженеминуемаперспективапоследоватьсудьбединозавров.Посамымскромнымоценкам[4,

27],запоследниетрисполовинойдесятилетияповинечеловекаисчезли30видовмировойгерпетофауны.

Крометрансформацииестественныхместообитанийамфибийирептилий(включаязагрязнениеводоёмов),

всокращенииглобальнойирегиональнойгерпетофауныважнуюрольиграютмногиедругиефакторы.В

числепрочих,срединих и пресссо стороныинтродуцированныххищникови конкурентов(основная

причинасокращенияиисчезновенияпопуляцийаборигенныхвидовнаостровах),ипрямоеизъятиеособей

изприродной среды,т.е.посути истреблениеиотлов,независимоотцели. Соднойстороны,в среде

местногонаселения,например,вКыргызстане,бытуютнеобоснованныемненияовредностиили,наоборот,

оккультно-медицинскихсвойствах,земноводныхипресмыкающихся,ипредрассудочнаянеприязнькним,

вследствиечегопочтикаждаявстречачеловекаи,например,змеистановитсядлярептилиипоследней.С

другой стороны,значительный вредгерпетофауне наноситсялюбителями [4,15],отлавливающими

земноводныхипресмыкающихсядлясодержаниявтеррариумах.Начавшийсяв60-хгодахпрошлоговека

«террариумистический бум» превратился в масштабный лимитирующий фактор, обеспокоивший

специалистов,ив уже1июля1973года вступилавсилуВашингтонскаяконвенцияомеждународной

торговле видами дикой фауны и флоры, находящимися под угрозой исчезновения (CITES). В

соответствующиесписки(ПриложенияI–III)внастоящеевремявключенооколо4%видовамфибийи

рептилиймировойфауны.

РегиональнаяситуацияссокращениемразнообразиягерпетофаунывКыргызстанеосложняетсятакжеи

тем,чтооколополовинывидоврептилийраспространеныздесьнакраесвоихестественныхареалов,и

частообразуютизолированныепопуляциивобласти ссильно развитыми пересечённымрельефом.В

СреднейАзии биоразнообразиесконцентрировановсравнительноузкой«полосежизни»междузоной

аридныхпустыньимощнымигорнымисистемами,откудапоступаетвода,т.е.междудвумяобластямис

неблагоприятным климатом.В соответствиисэтим обстоятельством областьуподножиягорявляется

зонойинтенсивного хозяйственногоосвоения, и здесь женаходятся местаобитания до 90%видов

земноводныхирептилий.Вреспубликенагосударственномуровнедавноуделяетсявниманиепроцессу

сокращениячисленностииобластиобитанияамфибийирептилий.Впервыепредставителиэтойгруппы

животных попали всписки находящихсяподстрогойохраной видовв 1968году [11],а в 1981 году

ПостановлениемСоветаМинистровКиргизскойССР[22]былутверждёнсписокредкихинаходящихся

Вводный очерк