Реферат - Палітыка расійскага ўрада на Беларусі ў першай палове 19 ст

Подождите немного. Документ загружается.

МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

Установа адукацыі

« Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы

фізіка-тэхнічны факультэт

Рэферат

па прадмету «Гісторыя Беларусі»

Тэма: Палітыка расійскага ўрада на Беларусі ў першай палове

19 ст.

Выпаўніў:

Праверыла:

Гродна 2008

Палітычнае жыццё ў Беларусі ў першай палове 19 ст.

Першыя тайныя таварыствы.

Грамадска - палітычнае жыццё ў Беларусі ў першай палове 19 ст. значна

актывізавалася. Супярэчнасці эпохі, выкліканыя крызісам феадальнага

ладу,ставілі на парадак дня неабходнасць радыкальных пераўтварэнняў у

сацыяльнай пабудове грамадства. Толькі вызваленне ад прыгоннага права,

скасаванне саслоўных абмежаванняў і іншых прыкмет феадалізму магло

забяспечыць далейшае развіцце вытворчых сіл, адкрыць магчымасць для

развіцця краіны па шляху прагрэсу.

Рэвалюцыйны і нацыянальна- вызваленчы рух у Беларусі ў першай

палове 19 ст. упісваўся ў агульнаеўрапейскую палітычную сітуацыю і быў яе

неад’емнай часткай. Гэта знаходзіла адлюстраванне ідэалаў, за якія змагаліся

дзеячы рэвалюцыі і нацыянальна-вызваленчага руху ў краінах Еўропы, так і ў

падабенстве арганізацыйных форм, у якіх ён праяўляўся.

У першыя дзесяцігодзі 19 ст.галоўнай арганізацыйнай формай

рэвалюцыйнага і нацыянальна-вызваленчага руху ў Беларусі былі тайныя і

паўлегальныя таварыствы. У еўрапейскіх краінах у гэтыя часы масавы характар

набыло стварэнне разнастайных таварыстваў – навуковых, палітычных,

самаўдасканалення і інш. Шмат хто з даследчыкаў у гэтым бачыць не толькі

модны павеў, але таксама ўплыў найбольш магутнай у тую эпоху

напаўлегальнай арганізацыі, якой з’яўлялася масонства.

Першыя масонскія ложы ў Беларусі з’явіліся яшчэ ў 70-я гады 18 ст. У

першай чверці 19 ст. яны ўжо дзейнічалі ва ўсіх губернскіх і многіх уездных

гарадах. Кіруючым цэнтрам масонства ў Беларусі быў малы капітул “ Храма

спакою ” , які знаходзіўся ў Нясвіжы і быў падпарадкаваны віленскай ложы

“ Дасканалага яднання ”, а праз яе – “ Вялікаму Усходу Польшчы ”. Членамі

масонскіх ложаў станавіліся дваране, дзяржаўныя чыноўнікі, афіцэры,

інтэлігенцыя. Галоўнай задачай была падтрымка сваіх “ братоў ” у розных

жыццёвых сітуыцыях. Многія з іх займаліся самаўдасканаленнем,

дабрачыннасцью.

Сувязь масонскіх ложаў з рэвалюцыйным і нацыянальна-вызваленчым

рухам добра ілюструе той факт, што амаль усе кіраўнікі або актыўныя дзеячы

тайных таварыстваў у свой час былі масонамі. Сярод іх – А. Вягелін, К.

Ігельстром, А. Солтан, Я. Чачот, Л. Аскерка і інш. Усяго на Беларусі ў першай

чверці 19 ст. налічвалася каля 500 масонаў.

Адносіны царскіх улад да масонскіх арганізацый не былі паслядоўнымі.

У пачатку стагоддзя царызм не толькі не перашкаджаў іх дзейнасці, але нават

рэкамендаваў ствараць іх, асабліва ў войску, разлічываючы на тое, што

афіцеры, трапіўшыя ў палон, могуць скарыстаць дапамогу іншаземных сяброў-

масонаў Але з цягам часу, калі пачаўся пераход ад лібералізму да рэакцыі,

адносіны царскіх улад да масонскіх арганізацый змяніліся. Яны сталі падазрона

ставіцца да тайных і паўлегальных масонскіх ложаў, а ў 1821г. спецыяльным

загадам цара ўсе масонскія ложы на тэрыторыі Расійскай імперыі былі

забаронены.

Пасля франка-рускай вайны 1812 г. на тэрыторыі Беларусі шырокае

распаўсюджаванне атрымалі тайныя таварыствы студэнцкай і вучнёўскай

моладзі, а таксама звязаныя з імі таварыствы вайскоўцаў. У 1816 г. у Віленскім

універсітэце па ініцыятыве студэнта фізіка-матэматычнага факультэта Тамаша

Зана і яго сяброў ( Адама Міцкевіча, Ануфрыя Петрашкевіча, Яна Чачота і

інш.) пачало фарміравацца тайнае таварыства, якое канчаткова склалася ў 1817

г., атрымаўшы назву “ Таварыства філаматаў ”. Адначасова з ім і крыху пазней

утварыліся іншыя тайныя і паўлегальныя арганізацыі ва ўніверсітэце і гімназіях

Віленскай вучэбнай акругі ( Таварыствы “ Заран ” у Свіслачскай і Беластоцкай

гімназіях, “ Таварыства сяброў ”, заснаванае ў 1819 г., а затым перайменаванае

ў “ Саюз філадэльфістаў ” у Віленскім універсітэце, тайнае таварыства

гімназістаў у Крожах, таварыства “ Прамяністых ” у Віленскім універсітэце і

інш.). Усе гэтыя арганізацыі знаходзіліся пад уплывам філаматаў або кіраваліся

імі.

Сябры таварыстваў займаліся ўдасканаленнем сваіх навуковых ведаў,

мастацкіх густаў, літаратурнай творчасці. На сходах таварыстваў

заслухоўваліся і абмяркоўваліся навуковыя даклады, літаратурныя творы

сяброў. Галоўным сродкам барацьбы за нацыянальнае і сацыяльнае вызваленне

на першым этапе яны лічылі асвету і выхаванне падрастаючага пакалення ў

ідэялах польскага і літоўскага патрыятызму.

На след тайных арганізацый царскія ўлады выйшлі яшчэ ў 1820 г., але

арышты іх членаў пачаліся толькі ў 1823 г., калі вучні пятага класа Віленскай

гімназіі Плятэр, Кулакоўскі, Касцялоўскі і Чаховіч напісалі на класнай дошцы

здравіцу ў гонар польскай канстытуцыі 3 мая 1791г. Для раследавання гэтага

інцыдэнта ў Вільню быў накіраваны сенатар М. М. Навасельцаў, у рукі якога ў

хуткім часе трапілі і некаторыя паперы філаматаў. Каб нанесці ўдар свайму

колішняму, а ў гэты час палітычнаму праціўніку князю А. Чартарыйскаму, які

з’яўляўся папячыцелем Віленскага універсітэта і Віленскай навучальнай акругі,

Навасельцаў разгарнуў актыўную дзейнасць. Было арыштавана 108 чалавек.

Яшчэ некалькі дзесяткаў чалавек было прыцягнута дп следства ў якасці сведак.

У красавіку 1824 г. створаны па ўказу цара спецыяльны камітэт вынес па

справе філаматаў і філарэтау прыгавор: 20 чалавек было выслана ў Пецярбург і

аддаленныя губерні, а Т. Зан, Я. Чачот і А. Сузін пасля адбыцця турэмнага

зняволення накіраваны ў ссылку на Урал.

У пачатку 20-х гадоў 19ст. у Беларусі атрымалі распаўсюджанне ідэі

рускіх дваранскіх рэвалюцыянераш-дзекабрыстаў. Гэта было звязана з

перамяшчэннем з Пецярбурга ў Беларусь гвардзейскага корпуса пасля

паўстання ў 1820 г. у Сяменаўскам палку. Тут праходзілі службу многія відныя

дзеячы дзекабрыскага руху : К. А. Бястужаў-Марлінскі, А. І. Адоеўскі, М. С.

Лунін, К. Ф. Рылееў і інш. Адзін з кіраўнікоў “ Паўночнага таварыства ” М. М.

Мураўёў, знаходзячыся ў Мінску, напісаў у 1821 г. першы варыянт сваей

канстытуцыі.

Дзекабрысты выступалі за ліквідацыю самадзяржаўя, нацыяналізацыю

часткі памешчацкіх зямель, адмену прыгоннага права з надзяленнем сялян

зямлёю. Згодна з распрацаваным П. І. Пестэлем праектам канстытуцыі

(“ Руская праўда ”), дзяржаўны лад будучай Расіі павінен быў асноўвацца на

строгай цэнтралізацыі. Права на незалежнасць прызнавалася толькі за

Польшчай.

Члены “ Паўдневага таварыства ” дзекабрыстаў падтрымлівалі сувязь з

польскім “ Патрыятычным таварыствам ”, у прыватнасці з яго Літоўскім

саветам. М. Бястужаў веў перагаворы з К. Радзівілам. Абавязковай умовай

саюза з рускімі рэвалюцыянерамі “ Патрыятычнае таварыства ” лічыла

прызнанне незалежнасці Польшчы з уключэннем у яе склад беларускіх,

літоўскіх і часткі украінскіх зямель. П. Пестэль згаджаўся на гэта, але кіраўнікі

“ Паўночнага таварыства ” М. Мураўеў і К. Рылееў былі супраць. Яны лічылі,

што землі, далучаныя да Расіі пры Кацярыне ІІ, павінны належаць ёй.

У сувязі са смерцю Аляксандра І дзекабрысты “ Паўночнага таварыства ”

14 снежня 1825 г. вывелі на Сенацкую плошчу ў Пецярбургу некалькі

падначален-ных ім палкоў з мэтай ажыццявіць дзяржаўны пераварот. Але

паўстанне ў той жа дзень было падаўлена.

Праз 2 тыдні, 24 снежня 1825 г. у Бранску каля Беластока некалькі рот

сапернага батальена Асобнага Літоўскага корпуса, дзе служылі члены

“ Таварыства ваенных сяброў ”, адмовіліся прысягаць новаму цару Мікалаю І.

Але іншыя вайсковыя фарміраванні корпуса іх не падтрымалі і выступленне

таксама было падаўлена. Царызм жорстка расправіўся з яго ўдзельнікамі.

Рукевіч , Вягелін і Ігельстром былі асуджаны на 10 гадоў катаргі з пажыццёвым

пасяленнем у Сібіры, Гофман, Пятровіч, Ваяховіч, Вільканец – да шасці

месяцаў арыштанскіх рот. Цывільныя члены таварыства былі сасланы на

пасяленне ў Сібір.

У лютым 1826 г. была прадпрынята яшчэ адна спроба падняць паўстанне

ў войску. С. П. Трусаў, член “ Таварыства аб’яднаных славян ”, спрабаваў

падняць паўстанне ў Палтаўскам пяхотным палку, раскватараванным у

Бабруйску. Але і гэтае выступленне не прынясло поспеху. Трусаў быў

прысуджаны да смяротнай кары, якая пазней была заменена ссылкай на

катаргу.

Расправа з дзекабрыстамі палажыла пачатак усталяванню рэакцыйнага

курсу царскага ўраду. У краіне было створана ІІІ жандармскае ўпраўленне,

уведзены больш жорсткія цэнзурныя правілы. Але цар Мікалай І яшчэ не

звярнуў пільнай увагі на Беларусь.

Пасля падаўлення паустання 1830 – 1831 гг. значныя змены адбыліся ў

палітыцы царызму ў Беларусі. Страціўшы давер да польскай і спаланізаванай

мясцовай шляхты, ён узяў курс на яе аслабленне, выкараненне паланізму і

паслядоўную русіфікацыю края. Першым крокам у гэтым напрамку было

пакаранне ўдзельнікаў паўстання. У адпаведнасці з указам цара ад 6 мая 1831 г.

ва ўсіх губернях, ахопленых паўстаннем, былі створаны следчыя камісіі, якім

даручалася вызначыць ступень віны ўдзельнікаў паўстанцкага руху. Тых, хто

быў прыцягнуты ў паўстанцкія атрады прымусова, або на працягу месяца

апублікавання ўказа добраахвотна з’явіўся з пакаяннем, камісіі ад адказнасці

вызвалялі. Шляхціцы, якія свядома ўдзельнічалі ў паўстанцкім руху,

садзейнічалі яго пашырэнню і прымалі ўдзел ва ўзброенай барацьбе, аддаваліся

пад суд. Іх памесці канфіскоўваліся, сем’і высылаліся ў Сібір. Асобы

недваранскага паходжання аддаваліся ў салдаты або арыштанцкія роты. Сем’і

іх таксама высылаліся ў Сібір або іншыя аддаленныя губерні Расіі. Усяго ў

Беларусі да 1837 г. было канфіскавана 115 памесцяў з 38R544 сялянамі

мужчынскага полу. Усе яны былі перададзены ў дзяржаўны зямельны фонд.

Але царызм разумеў, што адных рэпрэсій недастаткова. Неабходна было

выпрацаваць сістэму мер, якія садзейнічалі б збліжэнню далучаных да Рэчы

Паспалітай зямель з усей тэрыторыяй Расіі. Для выпрацоўкі гэтых мер пры цару

ў пачатку 1832 г. быў створаны “ Асобны камітэт па справах заходніх

губерняў”. У яго ўваходзілі міністры ўнутраных і ваенных спраў, дзяржаўных

маемасцей, асветы, фінансаў, обер-пракурор Сінода і інш. Узначальваў камітэт

старшыня Кабінета міністраў граф В. П. Качубей.

Камітэт разглядваў праекты мерапрыемстваў у адносінах да Беларусі,

Літвы і Правабярэжнай Украіны, якія паступалі ад міністэрстваў,

рэкамендаваных камітэтам, быў так званы “ разбор шляхты ”. Яно

прадугледжвала праверку дакументаў усіх, хто называў сябе шляхтай, аб

дваранскім паходжанні. Тыя шляхцічы, якія не змаглі прадставіць у

геральдычную камісію дакументаў, пацвярдаюшчых дваранскае званне,

пераводзіліся ў падатковае саслоўе: аднадворцаў у сельскай мясцовасці і

грамадзян у гарадах. У выніку гэтай працэдуры ў Беларусі было пераведзена

толькі ў аднадворцы бальш 10 тыс. былых шляхціцаў. Усе яны павінны былі

адбываць павіннасці і плаціць падаткі як дзяржаўныя сяляне.

Па прапановах камітэта ў заходніх губернях быў праведзены яшчэ шэраг

мерапрыемстваў, накіраваных на “ выкараненне ” тут польскага ўплыву. У маі

1832 г. як рассаднік “ вальнадумства ” і паланізму быў закрыты Віленскі

ўніверсітэт. Справаводства пераводзілася з польскай на рускую мову. Указам ад

1840 г. у Беларусі і Літве адмянялася дзеянне Літоўскага статута і паўсюдна

ўводзілася расійскае заканадаўства. Выкладанне ў навучальных установах

пераводзілася на рускую мову. У 1836 г. было забаронена выкладанне польскай

мовы як асобнага прадмета ва ўсіх тыпах навучальных устастаноў. Польскія

чыноўнікі вызваляліся ад займаемых пасад у органах дзяржаўнага кіравання,

судах, асветыі культуры. На іх месца назначаліся толькі рускія чыноўнікі

“ благанадзейных паводзін ”. Ім прадстаўлялася перавага ў аплаце працы і

забяспечваўся хуткі рост кар’еры. Расійскім чыноўнікам і дваранам

прадастаўляліся льготы пры набыцці дзяржаўных і канфіскаваных у шляхты

маёнткаў. Прадпрымаліся меры і па перасяленню сюды казённых сялян з

расійскіх губерняў. Але выхадцы з Расіі не замацоўваліся на беларускіх землях.

Дваране і чыноўнікі, набыўшы на льготных умовах маенткі, перапрадавалі іх з

вялікай выгадай для сябе, а сяляне перасяляліся неахвотна.

Сельская гаспадарка. Становішча сялян.

Пасля далучэння тэрыторыі Беларусі да Расійскай імперыі царскі ўрад

праводзіў палітыку насаджэння рускага памеснага землеўладання ў краі. Былыя

дзяржаўныя і духоўныя ўладанні, канфіскаваныя маёнткі мясцовых

памешчыкаў, якія адмовіліся прысягнуць на вернасць новай уладзе, а таксама

ўдзельнікаў паўстання 1794, 1830-1831 гг. і рэвалюцыйнага руху ў 30-40-я гг.

19 ст. раздаваліся расійскім вяльможам, ваенным і грамадзянскім чыноўнікам.

Раздача дзяржаўных і канфіскаваных прыватных маёнткаў рускім

тытулаваным дваранам з’яўлялася для царскага ўрада сродкам умацавання яго

сацыяльнай апоры ў заходніх землях. Падараванне казённай зямлі свецкім

феадалам пагаршала прававое і маёмаснае становішча сялян, якія пазбаўляліся

магчымасці звяртацца са скаргамі на сваіх уладальнікаў у дзяржаўны суд і

залежалі ад іх самавольства. Атрыманыя маёнткі можна было прадаць іншым

асобам, у тым ліку мясцовым дваранам. На лаяльную шляхту Беларусі, што

прысягнула на вернасць царызму, распаўсюджваліся манапольныя пазямельныя

правы расійскага дваранства.

За ўдзел паланізаваных памешчыкаў у паўстанні 1830-1831 гг. на

тэрыторыі пяці беларуска-літоўскіх губерняў было канфіскавана мноства іх

маёнткаў з 64,7 тыс. душ сялян. Найбольшая колькасць такіх маёнткаў ( 188 з

54,9 тыс. душ ) знаходзілася ў Віленскай і Гродзенскай губернях. Частка іх

( каля 25 тыс. душ ) пазней была вернута ўладальнікам, што пакаяліся і

скарыліся.

Рост таварнай прадукцыі ў панскай гаспадарцы, асабліва павелічэнне

вытворчасці збожжа на продаж, патрабаваў пашырэння плошчы фальварковай

зямлі. Яна павялічвалася не толькі за кошт асваення новых зямель, але і ў

выніку захопу сялянскіх угодзяў. У многіх маёнтках замест традыцыйна

належачым сялянам 2/3 такой зямлі ім адводзілі ад 2/5 да 1/3, іншы раз і менш.

Паводле даных інвентароў 800 маёнткаў, у 40-я гг. 19 ст. у Гродзенскай губерні

панскія гаспадаркі з фальварковай ворнай зямлей памерам звыш 1/3 усіх

ворных уладання склалі больш за 3/4 іх агульнага ліку, у Мінскай – 62 %, у

Віцебскай – звыш паловы гаспадарак. У апошнія гады перад адменай прыгону

ўдзельльная вага фальваркавай ворнай зямлі хутка павалічвалася. У 1859 г. у

маентках сярэдне- і буйнапамесных уласнікаў Магілеўскай губерні яна займала

ўжо 65 % ворных угодзяў, Віцебскай – 63, Мінскай 56%. Хуткае пашырэнне

плошчы фальварковай ворнай зямлі абумовіла значнае ўзмацненне феадальнага

прыгнету сялянства, павелічэнне адпрацовачных павіннасцей.

Галоўнай прадукцыйнай сілай панскай гаспадаркі з’яўляліся прыгонныя

сяляне. У пяці беларуска-літоўскіх у 1795 г. ( 5-я рэвізія ) яны складалі 84,8 %

усяго сялянства, або 75,1 народанасельніцтва, у 1858 г. ( 10-я рэвізія ) –

адпаведна 70,9 і 57,6 %. Змяшэнне ўдзельнай вагі прыгоных сялян тлумачыцца

крызісам феадальна-прыгонніцкай сістэмы, абумоўленымі ім частымі

неўраджаямі, голадам у панскай весцы.

Асновай гаспадаркі памешчыкаў было ворнае земляробства. З другой

паловы 18 ст. пануючай сістэмай яго стала папарнае трохполле. З пашырэннем

пасеваў бульбы ў многіх маентках яно замянялася чатырохполлем. З развіццем

танкаруннай авечкагадоўлі, галоўным чынам на захадзе Беларусі, у некаторых

панскіх гаспадарках з’явілася шматполле, з травасеяннем. Шырэй ужываліся

новыя агратэхнічныя прыемы ( зяблевае ворыва, праполка, вапнаванне глебы ),

паляпшалася ўгнаенне палеў.

У абсалютнай большасці гаспадарак памешчыкаў апрацоўка зямлі і

ўборка ўраджаю вяліся цяглавай сілай, прымітыўнымі прыладамі ( саха,

драўляная барана, серп, каса ) і працай прыгонных сялян. Удасканаленныя

прылады ( плугі, жалезныя бароны ), сеялкі, жняяркі, сенакасілкі, сустракаліся

рэдка. У 40-50-я гг. 19 ст. распаўсюджанне атрымалі толькі машыны для

абмалоту і апрацоўкі зерня – малацілкі, веялкі.

Разам с тым ужо ў канцы 18 ст. у магнацкай сельскай гаспадарцы

Заходняй Беларусі наёмная рабочая сіла склала 17,2, Усходняй Беларусі – 7,4 %

усёй рабочай сілы. Скарыстанне машын і наемнай працы ў панскай сельскай

гаспадарцы сведцычь аб фарміраванні капіталістычнага ўкладу ў нетрах

феадалізму, спробе перабудовы перадавых маёнткаў у буржуазным кірунку.

У структуры панскіх пасеваў першае месца займала азімае жыта, якое

з’яўлялася галоўнай харчовай культурай. Сярод яравых пераважалі авес і

ячмень. З тэхнічных культур сеялі лен, каноплі, з канца 20-х гг. 19 ст. на

панскіх палях пачалі саджаць бульбу. Калі ў канцы 18 ст. у панскіх гаспадарках

усіх катэгорый яна склала ў сярэднім сам-3, то ў 30-40 гг. 19 ст. – сам-3,5.

Аднак абвастрэнне крызісу феадальна-прыгонніцкай сістэмы да канца 50-х гг.

абумовіла паніжэнне ўраджайнасці ў сярэднім да сам-2,8. Скарацілася пасяўная

плошча, знізіліся зборы збожжавых культур. Калі ў першым дзесяцігоддзі 19 ст.

у панскіх маёнтках пяці губерняў высявалі збожжа прыкладна 4,3 млн чвэртак,

а збор іх дасягаў 16 млн чвэртак, то напярэданні рэформы 1861 г. – адпаведна

3,2 і 9 млн чвэртак. У 1858-1860 гг. у параўнанні з 1843-1847 гг. сярэднягадавыя

пасевы бульбы у панскіх фальварках Віленскай і Гродзенскай губерняў

зменшыліся з 241,2 тыс. да 157,7 тыс. чвэртак ( 34,6 % ).

Другой па значнасці галіной панскай гаспадаркі была жывёлагадоўля.

Разводзілі пераважна прадукцыйную жывёлу – кароў, свіней, авечак. Многія

памешчыкі заводзілі пародзістую малочную і мясную жывёлу.

Землеўладальнікі, што пачалі скарыстоўваць у фальварках наёмную працу,

набывалі валоў і коней. З ростам суконнай вытворчасці ў 30-40 гг. 19 ст. у

заходніх паветах значнае развіццё атрымала гандлёвая панская мерыносная

авечкагадоўля. На рубяжы гэтых дзесяцігоддзяў у Гродзенскай губерні

налічвалася 500-600 тыс. танкарунных авечак. Распаўсюджвалася ў таварна

мяса-малочная жывёлагадоўля.

З пашырэннем рыначных, таварна-грашовых адносін у Беларусі

паступова складвалася раённая спецыялізацыя сельскай гаспадаркі ( лен – у

паўночных паветах, каноплі – ва ўсходніх, бульба – у заходніх і цэнтральных,

жывёлагадоўля – на захадзе і Палессі.

Узрастала вотчыннае прадпрымальніцтва. Поруч з вінакурнямі ў

маёнтках ствараліся суконныя, палатняныя, шкляныя, гарбарныя, паташныя і

іншыя мануфактуры, другія прадпрыемствы. З 1796 па 1860 г. у Беларусі

колькасць вотчынных мануфактур павялічылася з 51 да 70 ( 27,1 % ), а іх

валавая прадукцыя - з 353 тыс. да 757 тыс. руб. (у 2,1 раза ). У канцы 20-х гг. 19

ст. з’явіліся першыя панскія фабрыкі. Да сялянскіх рэформы 1861 г. колькасць

іх узрасла з 2 да 18, а валавая прадукцыя – са 151 тыс. да 850 тыс. руб. ( у 5,6

раза). На прамысловых прадпрыемствах скарыстоўвалася як паншчыная праца

прыгонных, так і наёмная праца ( сваіх сялян і пабочных асоб ).

Сацыяльна прававы статус беларускага купецтва ў першай

трэці 18 ст.

Сацыяльна-эканамічная палітыка Паўла І ( 1796- 1801 ) знешне

адрознівалася ад палітыкі Кацярыны ІІ. Павел І аб’явіў, што мае намер пакласці

канец лібералізму і гульням у “ асветны абсалютызм ”, рашуча выступіў

супраць усякіх прывілеяў. Імператар адмяніў некаторыя важныя асабістыя

прывілеі. Так, паводле рэзалюцыі імператара ад 3 студзеня 1797 г. і ўказа сената

ад таго ж года, імянітыя грамадзяне і купцы 1-й і 2-й гільдый маглі падвяргацца

цялесным пакаранням за крымінальныя злачынствы разам з людзьмі

падатковых саслоўяў. Аднак сутнасць мерапрыемстваў Паўла І заставалася

феадальнай.

У шэрагу першых мер новага імператара Аляксандра І ( 1801-1825 ) гг.

было вяртанне адмененых Паўлам І прывілеяў дваранству і гарадам, у

прыватнасці, адмена цялесных пакаранняў вышэйшых слаеў гарадскога

насельніцтва.

Малады імператар сутыкнуўся з неабходнасцю мадэрнізацыі грамадства і,

перш за ўсе, адносін у сацыяльна-эканамічнай сферы. Несумненны інтарэс

уяўляе пытанне аб наданні купецтву шырокіх правоў у набыцці і распараджэнні

зямельнай уласнасцю. Менавіта багатыя гільдзейскія купцы выступалі ў 19 ст.

рэальнымі прэтэндэнтамі на набыцце зямельных уладанняў, аднак не мелі для

гэтага неабходных юрыдычных правоў. Генеральнае межаванне 1765 г.

замацоўвала дваранскую манаполію на ўладанне зямлёй. У сваей эканамічнай

палітыцы феадальна-абсалютыская дзяржава Раманавых, палітычнай апорай

якой з’яўлялася дваранства, зыходзіла з яго інтарэсаў. Разам з тым дваранская

імперыя павінна была лічыцца і з купецтвам, якое іграла немалаважную ролю ў

гандлева-прамысловай сферы і без роста якога немагчымы былі далейшае

развіццё эканомікі і ўмацаванне дзяржаўных фінансаў.

Згодна імператарскаму ўказу “ Аб дазволе купцам, мяшчанам і

дзяржаўным сялянам набываць зямлю ” ад 12 снежня 1801 г., дазвалялася

купля зямлі недваранамі : купцамі, мяшчанамі, дзяржаўнымі сялянамі. “

Жадаючы даць новую падтрымку землеўладанню і прамысловасці народнай, -

чытаем ва ўказе, - палічылі мы неабходным права набыцця ўсялякіх ... зямель

без сялян ... распаўсюдзіць на ўсіх расійскіх падданых, акрамя тых, якія

прылічаны да памешчыцкіх уладанняў. Як бачым, указ парушаў дваранскую

манаполію землеўладання. Даваўся штуршок для развіцця прадпрымальніцтва і

гандлю.

6 мая 1802 г. на купецтва быў распаўсюджаны 23-і артыкул “

Даравальнай граматы дваранству ”, у адпаведнасці з якім спадчыны маёнтак, у

выпадку асуджэння яго ўладальніка “ па важнейшаму злачынству, будзе

аддадзены законнаму яго нашчадку ці нашчадкам ”.

Працэс нівеліравання правоў дваранства і гільдзейскага купецтва ішоў

даволі марудна. Толькі ў 1833 г. царскім указам ад 5 студзеня было вырашана

пытанне аб прылічэнні да дваранства гарадскога патрыцыяту Вялікага Княства

Літоўскага, г.зн. купцоў і мяшчан, якія з’яўляліся членамі магістратаў да

Маніфеста 27 сакавіка 1793 г. Яны, як і дваране, атрымлівалі права на

зямельную ўласнасць. Аднак у цэлым гэта не парушала дваранскай манаполіі

на зямлю.

У адрознені ад сялянства жыхары беларускіх гарадоў мелі больш

магчымасцей далучацца да культуры і адукацыі, паколькі менавіта ў гарадах і

мястэчках канцэтравалася пераважная большасць навучальных устаноў.

Заканадаўства, якое існавала ў акрэслены перыяд, абавязвала бацькоў

даваць сваім дзецям адукацыю. Гэта тычылася ў першую чаргу дваранства і

купецтва. Аднак набыццё выхадцам з мяшчанскага асяроддзя адукацыі не

заўсёды азначала, што ён зможа значна палепшыць свой сацыяльны статус.

Жорсткія саслоўныя рамкі, якія ўсё больш замацоўваліся пасля ўключэння

беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі, абмяжоўвалі, за рэдкім

выключэннем, магчымасць мяшчанам зрабіць добрую грамадскую або

дзяржаўную кар’еру. Таму працэнт купецкіх дзяцей сярод навучэнцаў гарадскіх

школ і народных вучылішчаў заставаўся даволі нізкім. Пасля правядзення

школьнай рэформы 1786 - 1789 гг. у народных вучылішчаў вучні мяшчанскага

паходжання складалі 35 – 37 % ад агульнай колькасці ( г. зн. 100 – 150

чалавек ). Сярод навучэнцаў г. Гродна і Гродзенскага павета ў 1829 г.

налічвалася ўсяго 10 выхадцаў з купейскіх сем’яў. У гэтым жа годзе адукацыю

атрымалі 210 дваранскіх дзяцей і 40 дзяцей чыноўнікаў рознага рангу.

Вяртаючыся да праблем суадносін правоў купцоў і дваран і, перш за ўсё,

да пытання аб купецкім землеўладанні, адзначым, што ў новых эканамічных

абставінах, абумоўленых узмацненнем капіталістычнага ўкладу ў гаспадарцы

Беларусі ў 19 ст., урадавыя колы былі вымушаны лічыцца з інтарэсамі купецтва

і ісці на значныя ўступкі.

У Расіі ў другой палове 18 ст. купцы не мелі права набываць заселеныя

землі, нават калі яны на службе дасягнулі чына 8-га класа. Аднак у 1804 г.

прадстаўнікі купецтва, якія мелі гэты чын, атрымалі дазвол купляць такія землі

пры ўмове, што яны заключаць з сялянамі дагавор, прадугледжаны ўказам “ Аб

вольных хлебаробах ” ад 20 лютага 1803 г., г. зн. вызваляць іх з зямлёй як

вольных хлебаробаў. У 1810 г. было дазволена купцам 1-й гільдыі набываць

зямлю, якая прадавалася дзяржавай, з аплатай аблігацыямі ўнутранага займу.

Пры гэтым купцы, якія атрымлівалі такім шляхам маёнткі, заставаліся ў

купецкім стане і не набывалі правоў дваранства. У далейшым купцы не маглі

набываць у прыватных асоб населеныя маёнткі.

Такімі былі агульнарасійскія законапалажэнні. Для заходніх губерняў быў

выдадзены царскі ўказ ад 8 студзеня 1820 г., якім забаранялася ў “ адлучаных

ад Польшчы губернях ” купцам, мяшчанам і іншаземцам, у падданстве і

дваранстве расійскім не зацверджаным, купляць нерухомыя маёнткі з сялянамі і

валодаць імі. Гэта быў крок назад у параўнанні з законамі Вялікага Княства

Літоўскага. Ва ўказе адзначалася, што “хоць канстытуцыя 1775 г. дазваляла ў

Княстве Літоўскім мяшчанам і іншаземцам набываць маёнткі з сялянамі, аднак

і гэты дазвол быў толькі часовым. Як вынік, па сканчэнні тых абставін, па якіх

дадзены гэты дазвол, дзеяння ён мець не можа. Усе недваране і іншаземцы, якія

валодалі вёскамі на аснове канстытуцыі 1775 г. павінны былі прадаць іх на

працягу трох гадоў.

Больш гібкай была палітыка царскага ўрада ў адносінах да купецтва пры

вырашэнні пытання аб ненаселеных землях. Як ўжо адзначалася, указ 1801 г.

даваў купцам і мяшчанам набываць такія землі ва ўласнасць.

Своеасаблівай мяжой у працэсе дзяржаўнага “ распрыгоньвання”

купецтва стаў 1824 г., калі была прынята “ Дадатковая пастанова аб усталяванні

гільдый і гандлю іншых станаў”. У адпаведнасці з пастановай купцы 1-й

гільдыі маглі выступаць, пры пэўных умовах, у якасці банкіраў, за асабліва

важныя заслугі узнагароджвацца ордэнамі, займаць пасады гарадскога главы,

царкоўных старастаў, прымаць удзел у рабоце ўстаноў грамадскай апекі, судоў

сумлення, а таксама прасіць аб прыняцці іх дзяцей на грамадзянскую службу і

інш. Купцы 2-й гільдыі акрамя пералічаных пасад абавязваліся “прымаць

пасады” бугамістраў, ратманаў, членаў суднаходных упраў. Прадстаўнікам 3-й

гільдыі “ставілася ў абавязак” займаць пасады гарадскіх старастаў, членаў

шасцігалосных дум, дэпутатаў пры розных прысутных месцах і інш.

У 1825 г. купцы 1-й і 2-й гільдый атрымалі права не ўносіць у пашпарты

свае знешнія прыкметы. Пашпарты ж купцоў 3-й гільдыі паранейшаму

захоўвалі такую інфармацыю.

Разглядаючы купецкае саслоўе заходніх губерняў як людзей “вядомых у

грамадстве сваімі высокімі маральнымі якасцямі і любоўю да чалавека”, улады

прыцягвалі купецтва да членства ў “Таварыстве папячыцельства аб турмах”,

камітэты якога былі створаны ў чэрвені 1819 г. у Вільні і Віцебску.

Негледзячы на тое, што эканамічная дзейнасць купецтва была заснавана

на пачатках індывідуалізму, яно не страціла калектывісцкіх пачуццяў і ўступала

ў шматлікія грамадскія адносіны менавіта ў якасці членаў своеасаблівай

“касты” гандляроў.

Паходзячы пераважна з мяшчанскага асяроддзя, купецтва несла адбітак

ментальнасці гэтага саслоўя. Яно адрознівалася вялікай беражлівасцью, нават

скупасцью, заўсёды мела ў запасе грошы. Гаспадар, прадаючы свой тавар, не

гаварыў жонцы і сямейству, колькі ён атрымаў прыбытку, або памяншаў суму,

“каб не лезлі з просьбамі, што ім трэба і то, і іншае”. Клалі грошы ў банк пад

працэнты ці куплялі працэнтныя паперы далека не ўсе купцы. Н.І. Антаневіч

адзначаў, што “яны любяць, каб ніхто не ведаў, колькі ў іх грошай, і грошы ў

манетах і крэдытных білетах хаваюць дзе-нібудзь дома, ад чаго здараецца, што

пасля смерці гаспадара ці гаспадыні знаходзяць такую суму, якая здзіўляе не

толькі суседзяў, але і родную сям’ю.

Аднак якія б ні былі норавы і звычкі купецтва, многія з гандляроў былі

людзі добразычлівя, асабліва ў сваім этнічным асяроддзі. Згадаем некалькі

прыкладаў. Так, зменай свайго маемаснага і сацыяльнага стану ад дробнага