Магеррамов Э.А. Газета Коммунист (на азерб. языке) и вопросы восстановления сельского хозяйство Азербайджанской ССР (1921-1928 гг.)

Подождите немного. Документ загружается.

321

хан, Д.Оьлу, С.М.Оглу,

С.Мяликзаде,

М-задя, М-задя С., С.

Мирбаьыров Мир Аббас – М.Мирбаьыров, Мир Аббас,

Мим Айн [.ع.م]

Мцзниб Ялиаббас – Б.Я., Мцртяд

Наумов Серэей – Серэей Наумов, Няимов,

С.Няимов, С.Н.,

Тамасачы

Ордубади

Мяммяд Сяид

– Ордубади М.С.,

М.С.Ордубади, М.С., Хырым-

хырда

Ряжябли Ящмяд – Д-р, Д-р Р., Р.

Свиридов Иван – Свиридов И., С.И., И.С.

Сяттароьлу Балагядяш

Мцршцд

– Балагядеш, Мцршцд Сятта-

роьлу, Мцршид, Б.Мцршид,

Сам, С-Оьлу М., Тяяссцб-

кеш, Б.Мцршцд Сяттароьлу,

М.Сяттароьлу, С.Оьлу М.,

Сам [مKT], Балагядяш [ XKC

شBW]

Сяфвят Акиф – А.С., А.Сяфвят, Акиф

Султанов Щямид – Йохсул

Тринич Ящмяд –

Я.Бяди [ ا .@ABC ], Тринич,

Ящмяд Бяди

Фикри Щцсейн – Ишчи мцхбири.

Хялил Ибращим –

Х., Х.И. [.ىا.خ], И.Х. [.خ.ىا],

Хялил, Хялил Ялиф [.ا], Хялил

Ялиф-Мим [.م.ا], Ялиф.Х. [.خ.ا],

Тамашачы

Шяриф Язиз –

Айн [.ع], Айн.Шяриф.

Шярифов Абдулла –

Айн [.ع], Айн.Шярифов,

Айн.Шяриф

Волпйер Йевэени – И.В., Й.В., Йев.В.

322

E.Ə.Məhərrəmov,

tarix elmləri namizədi

«KOMMUNİST» QƏZETİ VƏ AZƏRBAYCAN SSR

KƏND TƏSƏRRÜFATININ BƏRPASI MƏSƏLƏLƏRİ

(1921-1928-ci illər)

XÜLASƏ

Sovet imperiyasının dağılmasından sonra müstəqillik yenə

onunluna çıxmış yeni dövlətlər kimi Azərbaycan Respublikası

da çağdaş dövrdə xalqımızın arzu və istəklərinin reallaşdırılma-

sına xidmət edəcək sosial-iqtisadi və ictimai-siyasi institutlara

malik olan suveren dövlətçiliyinin yaradılması istiqamətində şə-

rəfli olduğu qədər də mürəkkəb və çoxsahəli fəaliyyət yoluna

qədəm qoymuşdur. Bu taleyüklü tarixi-siyasi vəzifənin uğurla

yerinə yetirilməsi üçün XX yüzillikdə xalqımızın keçdiyi siyasi-

iqtisadi inkişaf yolunun ibrət dərslərinin müəyyənləşdirilməsi,

dövlət quruculuğu sahəsində tarixi təcrübənin obyektivcəsinə

işıqlandırılması son dərəcə aktual bir məsələdir və əməli-prak-

tiki əhəmiyyətə malikdir.

Oxucuların sərəncamına təqdim olunan monoqrafiya da bu

baxımdan mühüm elmi-praktik əhəmiyyətə malik olub, giriş,

dörd fəsil, nəticə və biblioqrafiyadan ibarətdir.

“Giriş”də mövzunun aktuallığı əsaslandırılır, tədqiqatın

məqsəd və vəzifələri müəyyənləşdirilir, mövzunun öyrənilmə

dərəcəsi, eləcə də problemin yeniliyi, tədqiqatın metodoloji

üsulları və mənbə bazası, onun praktiki əhəmiyyəti açıqlanır.

Girişdə ümumiləşdirilmiş elmi-tədqiqat əsərləri, monoqra-

fiyalar və başqa yönümlü əsərlər şərh olunur, bu sahədə işləmiş

mütəxəssislərin əməyi layiqincə qiymətləndirilir. «Kommunist»

qəzetinin öyrənilən dövr üzrə tədqiqatçısı olmuş Cəmil Məhər-

rəmlinin qəzetin nüsxələrinin axtarılıb-tapılması və tədqiqi sahə-

sindəki xidmətləri yüksək qiymətləndirilir. Qəzetin nəşr edildiyi

dövrün qalan illəri üzrə hələ də xüsusi tədqiqat işlərinə böyük

323

ehtiyac olduğu və belə tədqiqat aparılarsa, Azərbaycan tarixşü-

naslığının ondan yalnız xeyir görəcəyi nəzərə çatdırılır.

Müəllifin özünün apardığı tədqiqat işləri və çıxardığı nəti-

cələr də diqqətəlayiqdir. Eyni zamanda sovet hakimiyyəti illərin-

də formalaşmış və məlum səbəblər üzündən birtərəfli aparılmış

tədqiqat əsərləri elmi səviyyədə təhlil və tənqid edilir. Müəllif

həmin əsərlərdə Azərbaycana sovet hökumətinin və Rusiyanın

«birtərəfli və təmənnasız yardım göstərmələrinin» əsl mahiyyəti-

ni açır, bu yardımların heç də birtərəfli olmadığını, əksinə yar-

dım adı ilə onun külli miqdarda var-dövlətinin ölkədən daşındı-

ğını tutarlı dəlillərlə göstərir.

Məsələn, Rusiyanın tabeliyində olan «Rusiya-Azərbaycan

pambıqçılıq şirkəti»nin «qardaşlıq yardımı» adı ilə Azərbaycana

qarşı apardığı ayrı-seçkilik və onun əmlakını müxtəlif yollarla

mənimsəmək siyasəti, Azərbaycan rəhbərliyinin buna qarşı qəti

müqaviməti, belə siyasətə cavab olaraq həmin təşkilatı nümayiş-

karanə şəkildə tərk etməsi, eləcə də onu Azərbaycandan qov-

ması faktı ilk dəfə olaraq elmi dövriyyəyə məhz bu əsərdə daxil

edilmişdir. Azərbaycanın o vaxtkı hətta ruspərəst dövlət xadim-

lərinin belə bir addım atmaq məcburiyyətində qalması həmin

məsələnin nə dərəcədə ciddi olduğunu əyani surətdə sübut edir.

Eyni sözləri Leninin yaratdığı «Muqmelstroy» (yəni «Mu-

ğan meliorasiya tikinti») təşkilatının fəaliyyəti haqqında da

söyləmək olar. Mövcud elmi ədəbiyyatda bu təşkilatın fəaliyyəti

yalnız müsbət cəhətdən qiymətləndirilmiş, onun şəninə heç vaxt

göstərmədiyi xidmətlərlə bağlı təriflər söylənilmişdir. Tutarlı

dəlillərlə sübut edilir ki, indiyə qədərki elmi ədəbiyyatda olan

materiallar yalnız «Bakinski raboçi» qəzetindən və digər rusdilli

mənbələrdən, o cümlədən rusdilli arxiv mənbələrindən götürül-

düyündən elmi ədəbiyyatda böyük yanlışlığa yol verilmiş, fakt-

lar və hadisələr təhrif olunmuşdur. Əslində həmin təşkilat Azər-

baycanda özünə qətiyyən aid olmayan işlərlə məşğul olmuş, su-

varma tikintisi məsələləri tamamilə unudulmuş, Azərbaycanın

varidatı sadəcə olaraq Boqdatyev, Badamyan və s. kimi fırıl-

324

daqçı ermənilər tərəfindən talan edilmişdir. Bu məsələlər ilk də-

fə bu əsərdə açıqlanır.

Tarixşünaslıq bölməsində Azərbaycanın guya sovet haki-

miyyətinin ilk illərində «partiyanın atalıq qayğısı» sayəsində

vergidən tam azad edildiyi iddiası qətiyyətlə rədd edilir və

«Kommunist» qəzetindən gətirilən dəlillərlə sübut edilir ki,

Azərbaycan SSR nəinki onun boynuna qoyulmuş ağır vergi yü-

künü artıqlaması ilə ödəmişdir, hətta onun üçün başqa ad altında

– «çanaq» adı ilə daha bir vergi növü də tapılmış, onun da tam

yerinə yetirilməsi təmin olunmuşdur. Bütün bunlardan əlavə,

Azərbaycan SSR bolşevik siyasəti nəticəsində Rusiyanın aclıq-

dan qırılan Volqaboyu vilayətləri üçün də kifayət qədər ərzaq

yardımı göstərmişdir.

“«Kommunist» qəzetinin yaranması və inkişafı” adlanan

birinci fəsildə 1919-cu ildə «Kommunist» qəzetinin ilk nömrəsi-

nin, aprel çevrilişindən sonra isə kütləvi nəşrə başlamasının

gedişatı işıqlandırılır. Xüsusi olaraq göstərilir ki, Azərbaycan

Cümhuriyyəti devrildikdən sonra onun nəşr etdiyi «Azərbay-

can» qəzetinin adı dəyişdirilib «Kommunist» qoyulmuş və milli

əhval-ruhiyyəli bütün əməkdaşlar da o dövrdə kadr çatışmazlığı

üzündən redaksiyada saxlanılmışdır. Elə bu səbəbdən də qəzet

əsl milli qəzetə çevrilə bilmişdir. Qəzetin özünün və redaksiya-

nın strukturu, redaktorların və işçilərin adları və vəzifələri, qə-

zetin Bakıda və qəzalarda olan fəhlə-kəndli müxbirlərinin bir

qisminin təxəllüsləri müəyyənləşdirilir. Bu fəsildə «Kommu-

nist» qəzetinin bolşevik partiyasının orqanı kimi qarşısında du-

ran kütləvi təbliğat vəzifəsini yerinə yetirməklə bərabər eyni

zamanda geniş kütlənin milli özünüdərki üçün gördüyü böyük

əməli təbliğat işi də yüksək qiymətləndirilir. Təsadüfi deyildir

ki, tədqiq edilən dövr ərzində AK(b)P MK-nın göstərişi və Əli-

heydər Qarayevin rəhbərliyi altında «millətçi ilan yuvası» ad-

landırılan «Kommunist» qəzeti redaksiyasında «millətçi ünsür-

lərdən» dəfələrlə təmizləmə əməliyyatları aparılmışdır.

Təqdirəlayiq haldır ki, türk və müsəlman xalqları arasında

325

latın əlifbasına ilk dəfə Azərbaycanda keçildiyi kimi, o dövrdə

kifayət qədər maddi imkanlara malik müsəlman dövlətlərinin

mövcud olduğu bir halda, ərəb əlifbası ilə linotiplə sətir yığan

ilk makinalar da Azərbaycanın sifarişi ilə 1925-ci ildə ABŞ-da

yaradılmış, ərəb əlifbası ilə ilk linotip sətri yazı da məhz Azər-

baycan dilində çap olunmuşdur.

Azərbaycan ziyalılarının o vaxtkı qaymağı məhz «Kom-

munist» qəzeti redaksiyasında cəmlənmişdi. Bunlardan Əbdür-

rəhim bəy Haqverdiyev, Məmməd Səid Ordubadi, Cəfər Cab-

barlı, Əzim Əzimzadə, Hənəfi Zeynallı, Salman Mümtaz, Əliab-

bas Müznib, Seyid Cəfər Pişəvəri, Əziz Şərif, Almas İldırım,

Xudadat bəy Əzizbəyov, Böyükağa Talıblı, Ağababa Yusifzadə,

Həbib Cəbiyev, Mir Cəlal Paşayev, Ruhulla Axundov və baş-

qalarını göstərmək olar. Əliağa Vahid, Əfrasiyab Bədəlbəyli,

Əhməd Rəcəbli, Murtuza Nağıyev, Üzeyir bəy Hacıbəyov, Hü-

seyn Cavid və bir çox başqa yazarlarımız qəzetlə sıx əməkdaşlıq

etmiş, onu öz gözəl əsərləri ilə daha da rövnəqləndirmişlər.

Məhz onların sayəsində «Kommunist» qəzeti ətrafında milli ruh-

da tərbiyə alan müxbirlər yetişmişdi. Həmin müxbirlərin yazıları

«Kommunist» qəzetini digər qəzetlərdən vətənpərvərlik hissləri

ilə fərqləndirirdi.

“«Kommunist» qəzeti və əkinçiliyin bərpası” adlı II fəsil-

də torpaq quruculuğu, kənd təsərrüfatının bərpa və inkişaf etdi-

rilməsi üçün maddi-texniki bazanın yaradılması, kənd təsərrüfatı

texnikasının alınıb gətirilməsi, təmiri və satışı ilə bağlı məsələlər

işıqlandırılır. Fəslin diqqəti cəlb edən ən mühüm paraqrafların-

dan biri su təsərrüfatının bərpasına həsr olunmuşudur. İstər

«Muqmelstroy»un, istərsə də «Zakvodxoz»un, yəni Zaqafqaziya

su təsərrüfatı idarəsinin Azərbaycandakı yarıtmaz fəaliyyəti

«Kommunist» qəzetində dərc olunmuş tutarlı materiallar əsasın-

da tənqid edilir, eyni zamanda Azərbaycanın özünün tabeliyində

yaradılmış su təsərrüfatı idarəsinin qısa müddət ərzində həmin

xətaları islah etməsi və çox qısa müddətdə su təsərrüfatı sis-

temini tam bərpa etməsi, bu sahədə «Kommunist» qəzetinin

326

əhəmiyyətli rol oynadığı ətraflı işıqlandırılır. Bu yenilik elmi

dövriyyəyə ilk dəfə daxil edilir. Eyni sözləri vergi məsələlərinin

sahmana salınmasından bəhs edən paraqraf barəsində də söy-

ləmək lazımdır. Bu paraqrafda Azərbaycanın normadan artıq

vergi ödəmək məcburiyyətində qalmasından, hətta Azərbaycanın

ruspərəst rəhbərlərinin də bu məsələyə öz etirazlarını bildirmə-

sindən, nəhayət aparılan islahatlar nəticəsində Azərbaycanın

«kənd təsərrüfatı» və «vahid kənd təsərrüfatı» vergilərindən

yaxa qurtararaq «əmlakdan vergi» sisteminə keçməsindən ətraflı

bəhs edilir. İlk dəfə elmə gətirilən yenilik sayəsində məlum olur

ki, Zaqafqaziya Federasiyasının büdcəsi bölüşdürülərkən Azər-

baycana ayrılan vəsait həmişə qonşu respublikaların payından az

olmuş və üstəlik həmin vəsaitin özü də Azərbaycana kəsirlə

verilmiş, maliyyənin qalan hissəsi isə Gürcüstana və Erməni-

stana ötürülmüşdür. Hətta iş o yerə çatmışdı ki, adambaşına dü-

şən verginin yığılmasında belə, ayrı-seçkiliyə yol verilmişdi.

«Kommunist» qəzetindən gətirilən məlumata görə azərbaycan-

lıdan alınan vergi gürcüdən alınan vergidən 2,1 dəfə, ermənidən

alınan vergidən isə 1,7 dəfə artıq olmuşdur. Ermənistan və Gür-

cüstanın heç vaxt vergi normasını ödəmədikləri halda, Azərbay-

can Zaqafqaziya Federasiyası fonduna onların ikisinin birgə

ödədikləri vergidən artıq vergi ödəmişdir. «Kommunist» qəze-

tində göstərildiyi kimi, vergi sistemindəki islahatlar, nəhayət ki,

Azərbaycanı qonşu respublikaların əvəzinə vergi verməkdən

xilas etmişdir.

Üçüncü fəsil “«Kommunist» qəzeti və kənd təsərrüfatı bit-

kiçiliyinin bərpası məsələləri” adlanır. Fəsildə dənli bitkilərin,

pambıqçılığın və s. bərpası və inkişafından, bu məsələlərin həl-

lində «Kommunist» qəzetinin oynadığı roldan bəhs edilir. Əsər-

də torpaq sahəsi almış kəndlilərin qısa müddət ərzində dənli bit-

kiləri bərpa etməsi, hətta qonşu respublikalara da ixrac etməsi

haqqında məlumat verilir. «Kommunist» qəzeti əkinçiliyin qay-

daları haqqında kənd zəhmətkeşlərinə tövsiyələr verir, vaxtaşırı

kənd təsərrüfatı istehsalını təşkil etmək barədə xırda həcmli

327

kitabçalar nəşr edərək onları kəndlilər arasında pulsuz payla-

yırdı. Pambıqçılıq sahəsində qazanılmış nailiyyətlər də diqqəti

cəlb edir. «Kommunist» qəzetinin dərc etdiyi məqalələrin sayə-

sində Azərbaycan ona qarşı ayrı-seçkilik edən, respublikanın

əmlakını ələ keçirməyə çalışan «Rusiya-Azərbaycan pambıqçı-

lıq şirkəti»nin caynağından yaxasını qurtara bilir, respublikanın

hətta ruspərəst dövlət və hökumət rəhbərləri şirkətin rəhbərliyi-

nin Azərbaycandan qovulmasına nail olur. Bu, o dövr üçün ta-

mamilə gözlənilməz bir hal idi və indiyədək elmi ədəbiyyata

məlum deyildi. Bu fəsildə kənd təsərrüfatı zərərvericilərinə qarşı

aparılan uğurlu mübarizədən də bəhs edilir. Bu sahədə «Kom-

munist» qəzeti, demək olar ki, hər gün öz səhifələrində mate-

riallar dərc edirmiş.

Monoqrafiyanın dördüncü fəsli “«Kommunist» qəzeti

maldarlığın bərpa olunması uğrunda mübarizədə” adlanır. Bu fə-

sildə maldarlığın vəziyyəti və otlaq məsələsi, maldarlığın bərpa-

sı, mal-qaradakı xəstəliklərə qarşı mübarizədən və həmin vəzifə-

lərin yerinə yetirilməsində «Kommunist» qəzetinin oynadığı rol-

dan, öz səhifələrində bu sahədə günün ən mühüm problemlərinin

işıqlandırılmasından bəhs edilir.

«Nəticə»də ümumiləşdirmələr aparılır.

Çağdaş Azərbaycan Respublikasında mətbuat və kənd tə-

sərrüfatı sisteminin işinin qurulması və yaxşılaşdırılması istiqa-

mətində irəli sürülən təkliflər, bizim fikrimizcə, uzunmüddətli

tədqiqat və araşdırmaların məntiqi məhsulu olub konkret əməli

əhəmiyyətə malikdir.

328

E.A.Maharramov,

Candidate of history

The newspaper “Kommunist” and problems of restoration

of agriculture of the Azerbaijan SSR (1921-1928s)

SUMMARY

The Azerbaijan Republic like the new states which after

collapse of the soviet empire became independent has started the

honorable way of complicated and multiple-field activities in the

direction of creation of sovereign statehood having socio-

economic and socio-political institutes that will serve to the re-

alization of wish and desires of our people in the modern time.

For the successful realization of this very urgent historical- po-

litical problem the determination of lessons of political-eco-

nomic development that our people have passed in the XX cen-

tury, objective elucidation of the historical experience in the area

of state building is very topical problem and is of constructive-

practical importance.

From this point of view the monograph represented to

readership is of scientific-practical importance and consists of

the introduction, four chapters, conclusion and the bibliography.

In the “Introduction” the urgency of the theme is groun-

ded, goals and objectives of the investigation are defined, de-

gree of studying, as well as novelty of the problem, methodo-

logical methods and source base of the investigation and its

practical importance is elucidated.

Generalized scientific-research works, monographs and

works of another aspects are commented in the introduction; la-

bor of the specialists which have worked in this area is appreci-

ated decently. A service in finding and investigation of copies of

the newspaper of Jamil Maharramli who has been the researcher

of the newspaper "Kommunist" in the studied period is highly

329

appreciated. It is notified that still there is a great need for spe-

cial research on the rest of years of the newspaper and if such

research, the Azerbaijan historiography only will gain benefit

from it.

Research works carried out by the author himself and their

results are also noteworthy. At the same time research works

which in the years of the Soviet power for known reasons had

been formed and investigated one-sidedly are analyzed and criti-

cized in the scientific level.

In the same work the author reveals the real essence of

“one-sided and disinterested assistance” of the Soviet gover-

nment and Russia to Azerbaijan and that this help was not one-

sided. On the contrary, with irrefutable arguments he proves that

a great number of her wealth was taken out from the country.

For instance, the fact about the Russian-Azerbaijan Cot-

ton-Growing Company had been under the administration of

Russia. For the first time in this work have been included to sci-

entific circulation how under the pretext of “brotherly assis-

tance” this company carried out discriminative policy against

Azerbaijan and how using different tricks misappropriated her

wealth; and how Azerbaijan government resisted decisively and

demonstratively left this organization and drove it out from

Azerbaijan. Making of such decisive step by even Russian lover

statesmen of Azerbaijan at that time proves visually how serious

was the problem.

The same should be said about the activities of "Mugh-

melstroy (Mughan Reclamation Construction Company) created

by Lenin. In the existing scientific literature activities of this or-

ganization had been only valued from the positive side, it was

praised for services which had never been done. It is proved

with irrefutable arguments that as the materials which are in the

scientific literature up to now were taken only from the newspa-

per "Bakinskiy rabochiy" and other Russian-speaking sources,

including Russian-speaking archive sources, have been made a

330

great erroneousness in the scientific literature; facts and events

have been distorted. In reality, the organization had been en-

gaged with works which did not concern to it absolutely, prob-

lems relating to the construction of irrigation system had been

completely forgotten; and simply the wealth of Azerbaijan had

been robbed by fraudulent Armenians like Bogdatyev, Badam-

yan, etc. These problems are elucidated for the first time in this

work.

In the section of historiography the claim as if in the first

years of the Soviet power thanks to “paternal care of the party”

Azerbaijan was absolutely free of the tax is rejected decidedly

and with arguments quoted from the “Kommunist” newspaper is

proved that Azerbaijan SSR not only had paid wholly the heavy

tax, but in addition even had provided them with another kind of

tax found for her under the name of “chanag”. Besides it all, in

the result of Bolshevik policy of Russia Azerbaijan SSR had

also supplied with enough food-stuffs starving from hunger the

coastal provinces on the river Volga.

In the first chapter called “Foundation and development of

the newspaper “Kommunist”, publication of the maiden number

of the “Kommunist” newspaper in 1919 and the course of mass

publication after the April revolution is elucidated. It is empha-

sized in particular, that after overthrowing of the Azerbaijan Re-

public the “Azerbaijan” newspaper was renamed to “Kommu-

nist” and all the employees with national mood were kept in the

editorial stuff because of cadre insufficiency at that time. Just

for this reason the newspaper could become the real national

newspaper. Structure of the newspaper and editorial stuff, names

and positions of the editors and workers, pseudonyms of a part

of the worker and peasant correspondents of the newspaper in

Baku and districts is defined. In this chapter the great practical

propaganda for national self-consciousness of wide masses of

people, at the same time fulfilling the duty of mass propaganda

activity of the “Kommunist” newspaper as the organ of Bolshe-