âà òîâàðíîãî çá³ææÿ. Äëÿ öüîãî
ïåðåäáà÷àëîñÿ óñóíóòè âñ³ íàÿâí³
ïåðåøêîäè (äàëüíîçåìåëëÿ, õàî
-
òè÷í³ñòü ðîçì³ùåííÿ ïîë³â òîùî)
³ ñòâîðèòè ñïðèÿòëèâ³ óìîâè äëÿ
îñòàòî÷íîãî ïåðåõîäó ã-â äî
äîñêîíàë³øèõ çåìëåðîáñüêèõ ñè
-
ñòåì. Íåîáõ³äíî áóëî é ðàö³î
-
íàëüí³øå ðîçïîä³ëèòè ñåë. çåìëþ
çã³äíî ç âèðîá. ìîæëèâîñòÿìè êî
-
æíîãî äâîðîâîãî ã-âà, à òàêîæ
âñòàíîâèòè äëÿ íèõ àäåêâàòí³ ¿õ
-
í³é åêîí. ñïðîìîæíîñò³ ïîäàòêè ³
ïîâèííîñò³. Äîäàòêîâèì äæåðå
-
ëîì çðîñòàííÿ íàäõîäæåíü äî êà
-
çíè ìàëè ñòàòè ë³ñîâ³ óã³ääÿ.
À. ð. ðîçïî÷àëàñÿ â 1-é ïîë.
16 ñò. Âîíà áóëà ïðîâåäåíà ó âå
-
ëèêîêíÿç³âñüêèõ ïîì³ñòÿõ âëàñíå
Ëèòâè, Çõ. ³ Öåíòð. Á³ëîðóñ³ òà äå
-
ÿêèõ çõ. ðåã³îíàõ Óêðà¿íè ³ çàâåð
-
øèëàñÿ â 60-ò³ ðð. 16 ñò. (çàãàëîì
ðåâ³çîðè ïåðåì³ðÿëè áë. 2 ìëí ãà
çåìë³). Ó ïðèâàòíèõ ìàºòêàõ ìàã
-
íàò³â ³ øëÿõòè ðåôîðìà äåùî çà
-
òÿãíóëàñÿ. Ðåôîðìóâàííÿ îñòàí
-
í³õ íà ëèòîâ. çåìëÿõ òðèâàëî äî
ê³í. 16 ñò., à â ñõ.-á³ëîðóñ. âîëîñ
-
òÿõ ÂÊË — àæ äî ñåðåä. 17 ñò. Íà
óêð. çåìëÿõ, ÿê³ ï³ñëÿ Ëþáë³íñüêî¿
óí³¿ 1569 â³ä³éøëè äî Ïîëüù³,
âïðîâàäæåííÿ âîëî÷íî¿ ñèñòåìè
(äèâ. Âîëî÷íà ïîì³ðà) â³äáóâàëîñÿ
³ â ïîäàëüøîìó. Íà Ïðàâîáåðåæ-
í³é Óêðà¿í³ ðåôîðìóâàííÿ çåìåëü-
íîãî óñòðîþ â³äáóâàëîñÿ òàêîæ ó
2-é ïîë. 16 ñò., à â 1-é ïîë. 17 ñò.
ñïðîáè ââåäåííÿ âîëî÷íî¿ ñèñòå-
ìè áóëè çàô³êñîâàí³ íà ˳âîáåðå-
æí³é Óêðà¿í³.
Çàãàëîì íà âëàñíå óêð. çåìëÿõ
ðåôîðìóâàííÿ ã-â çà ïðèíöèïîì
âîëî÷íî¿ ñèñòåìè ïðîòÿãîì 16 ñò.
áóëî çàñâ³ä÷åíî (äæåðåëàìè) â
Êðåìåíåöüêîìó ïîâ., Êîâåëüñü
-
êîìó, Ðàòíåíñüêîìó é Ëþáîìëü
-
ñüêîìó ñòàðîñòâàõ, à òàêîæ ó
Ðóñüêîìó âîºâîäñòâ³ (êð³ì Ñíÿ
-
òèíñüêîãî, Êîëîìèéñüêîãî, Ãà
-
ëèöüêîãî, Òåðåáîâëÿíñüêîãî òà
Ðîãàòèíñüêîãî ñòàðîñòâ). Â îñ
-
òàííüîìó ââîäèëèñÿ íå âîëîêè,à
ëàíè. Áóëî òàêîæ çàô³êñîâàíî ôðàã
-
ìåíòàðí³ â³äîìîñò³ ïðî âîëî÷í³ ñå
-
ëà â îêðåìèõ ïðèâàòíèõ ïîì³ñ
-
òÿõ Ëóöüêîãî òà Âîëîäèìèðñüêîãî
ïîâ. íà Âîëèí³.
À. ð. âíåñëà çì³íè â ñåë. çåì
-
ëåâîëîä³ííÿ. Ó ðåôîðìîâàíèõ ñå
-
ëàõ ðóéíóâàëîñÿ ñôîðìîâàíå
â³êàìè, çàñíîâàíå íà çâè÷àºâîìó
ïðàâ³ âîëîä³ííÿ ñåëÿí çåìëåþ —
âîíè âòðà÷àëè ìîæëèâ³ñòü â³ëüíî
ðîçïîðÿäæàòèñÿ ñâî¿ìè íàä³ëàìè,
à ðîçì³ðè îñòàíí³õ çíà÷íî çìåí
-
øóâàëèñÿ. Õî÷à ñòðóêòóðà ñåë. çå
-
ìëåâîëîä³ííÿ íå çàçíàëà êàðäè
-
íàëüíèõ çì³í: ç îäíîãî áîêó, óêð.
ñåëÿíè ìàëè ³íäèâ³äóàëüí³ íàä³-
ëè (àëîäè), à ç äðóãîãî — ÿê ³ äî
ðåôîðìè, çáåð³ãàëîñÿ ãðîìàä. çå
-
ìëåâîëîä³ííÿ (àëüìåíäà). Ùî
-
ïðàâäà, ³ çà çåìë³ ñï³ëüíîãî êîðè
-
ñòóâàííÿ ñåëÿíè çîáîâ’ÿçàí³ áó
-
ëè ñïëà÷óâàòè ïîäàòêè. Ðåôîðìà
ïðèçâåëà äî çá³ëüøåííÿ íîðìè
ôåîä. ðåíòè. Ó ðåôîðìîâàíèõ ñå
-
ëàõ Âîëèí³ øèðîêî ïðàêòèêóâà
-
ëàñÿ â³äðîá³òêîâà òà ãðîøîâà ðåí
-
òà. ³äðîá³òêè â 2-é ïîë. 16 ñò.
ñòàíîâèëè 3—4 äí³ íà òèæäåíü, à
ãðîøîâèé ÷èíø êîëèâàâñÿ â³ä 31
äî 60 ãðîøåé ç îäí³º¿ âîëîêè.  ïå
-
ðåá³ãó À. ð. ïåâíîþ ì³ðîþ çì³íþ
-
âàëîñÿ ñòàíîâèùå ñ³ëüñ. àäì³í³ñò
-
ðàö³¿ óêð. çåìåëü. Íîâîââåäåííÿì
áóëî ñòâîðåííÿ â³éò³âñòâ, ÿê³ îõî
-
ïëþâàëè ê³ëüêà ñóñ³äí³õ ñ³ëüñ.
ãðîìàä. ³éòè â òàêèõ âèïàäêàõ
çàéìàëè ïðîì³æíå ì³ñöå ì³æ
êåð-âîì îêðåìèõ ãðîìàä (³í-òè
îòàìàí³â, òèâóí³â, ñòàðö³â, äåñÿò
-
íèê³â) òà óðÿäîì ãðîäñüêèì. Çíà
-
÷íî¿ òðàíñôîðìàö³¿ çàçíàëà ïðîñ
-
òîðîâà ëîêàë³çàö³ÿ ñ³ëüñ. ïîñåëåíü
Óêðà¿íè.  ðåôîðìîâàíèõ ðåã³î
-
íàõ Âîëèí³ íà çì³íó ðîçêèäàíèì
ìàëîäâ³ðíèì ñåëèùàì-äâîðèùàì
ç ÷åðåçñìóææÿì ¿õí³õ çåìåëü ïðè-
éøëè áàãàòîäâ³ðí³ ñåëà ç óïîðÿä-
êîâàíîþ çàáóäîâîþ. Â õîä³ íàñòó-
ïó íà ñåë. çåìëåâîëîä³ííÿ, ÿêèé
â³äáóâàâñÿ ï³ä ÷àñ À. ð., ïîñïîëèò³
â³äò³ñíÿëèñÿ íà ïä.-ñõ. óêð. çåìë³.
Çíà÷íà ÷. ïåðåñåëåíö³â çãîäîì
âëèâàëàñÿ â êîçàö. ñåðåäîâèùå.
Ïîä³áíà äîëÿ ñï³òêàëà é óêð. áî-
ÿðñòâî. Ïåâíà ÷àñòèíà áîÿð-ñëóã,
ÿê³ íå çìîãëè ï³ä ÷àñ À. ð. ï³ä
-
òâåðäèòè ñâî¿ ïðàâà íà çåìëþ òà
øëÿõåòñòâî, òàêîæ ïîïîâíèëà ðÿ
-
äè óêð. êîçàöòâà, ùî ñïðèÿëî íå
ëèøå ê³ëüê³ñíîìó çðîñòàííþ
îñòàííüîãî, à é ÿê³ñíèì çì³íàì â
éîãî ñåðåäîâèù³.
˳ò.: Ïè÷åòà Â.È. Àãðàðíàÿ ðåôîð
-
ìà Ñèãèçìóíäà-Àâãóñòà â Ëèòîâñêî-
Ðóññêîì ãîñóäàðñòâå. Ì., 1917; Ïîõè
-
ëåâè÷ Ä.Ë. Êðåñòüÿíå Áåëîðóññèè è
Ëèòâû â XVI—XVIII ââ. Ëüâîâ, 1957;
Ïè÷åòà Â.È. Áåëîðóññèÿ è Ëèòâà
XV—XVI ââ. Ì., 1961; Þðãèíèñ Þ.Ì.
Àãðàðíàÿ ðåôîðìà è õîçÿéñòâåííûå
ìåðîïðèÿòèÿ ëèòîâñêîãî âåëèêîêíÿ
-
æåñêîãî ïðàâèòåëüñòâà. Â êí.: Åæåãîä
-
íèê ïî àãðàðíîé èñòîðèè Âîñòî÷íîé
Åâðîïû 1970 ã. Ðèãà, 1977; Ãóðáèê À.
Àãðàðíà ðåôîðìà â Óêðà¿í³ XVI ñò. Ê.,
1997; Éîãî æ. Åâîëþö³ÿ ñîö³àëüíî-òå
-
ðèòîð³àëüíèõ ñï³ëüíîò â ñåðåäíüîâ³÷
-
í³é Óêðà¿í³ (âîëîñòü, äâîðèùå, ñåëî,
ñÿáðèííà ñï³ëêà). Ê., 1998; Hurbyk A.
Reforma w³oczna na Ukrainie w XVI wie
-
ku. Â êí.: Roczniki Dziejów Spo³ecznych
i Gospodarczych, t. 59. 1999.
À.Î. Ãóðáèê.
ÀÃÐÀÐÍÅ ÏÅÐÅÍÀÑÅËÅÍÍß —
íàÿâí³ñòü çíà÷íîãî áåçðîá³òòÿ
ñåðåä íàñ., çàéíÿòîãî ó ñôåð³ ñ.-ã.
âèð-âà, à îòæå, ³ â³äñóòí³ñòü ìîæ
-
ëèâîñò³ äëÿ ïåâíî¿ ÷àñòèíè öüîãî
íàñ. çàáåçïå÷èòè íåîáõ³äíèé ì³í³ìóì
äîñòàòêó äëÿ ñâ ðîäèíè. Õà
-
ðàêòåðíèì éîãî ïðîÿâîì º, çîêðå
-
ìà, ³ñòîòí³ ì³ãðàö³¿ íàñåëåííÿ, ÷àñ
-
òèíà ÿêîãî íàçàâæäè ïîêèäຠ³ñ
-
òîð. áàòüê³âùèíó.
 Óêðà¿í³ À. ï. âèíèêëî â óìî
-
âàõ óòâåðäæåííÿ ³íäóñòð³àëüíîãî
ñóñï³ëüñòâà — êàï³òàë³çìó. Íà
-
ïðèê³íö³ 19 ñò. ç 20 376,9 òèñ. îñ³á,
çàéíÿòèõ â àãðàðíîìó ñåêòîð³
åêîíîì³êè Óêðà¿íè, 13 066,7 òèñ.
(64,1 %) íå ìàëè äîñòàòí³õ çàñîá³â
äëÿ ³ñíóâàííÿ.
˳ò.: Ëîáîäà È.Ñ. Àãðàðíîå ïåðåíà
-
ñåëåíèå íà Ëåâîáåðåæíîé Óêðàèíå â
êîíöå XIX ñòîëåòèÿ (ïî ìàòåðèàëàì
Ïîëòàâñêîé è ×åðíèãîâñêîé ãóáåð
-
íèé). «Èñòîðèÿ ÑÑÑл, 1958, ¹ 5; Âà
-
ñþòà ².Ê. Àãðàðíå ïåðåíàñåëåííÿ íà
Çàõ³äí³é Óêðà¿í³ ó 20—30-õ ðîêàõ
XX ñò. «Ó²Æ», 1971, ¹ 11.
Ì.À. ßêèìåíêî.
ÀÃÐÀÐÍÅ ÏÈÒÀÍÍß Â ÓÊÐÀ-
¯ÍÑÜÊ²É ÐÅÂÎËÞÖ²¯ 1917—
1921 — êîìïëåêñ ïèòàíü ïðî
âëàñí³ñòü íà çåìë³ ñ.-ã. ïðèçíà-
÷åííÿ íà òåð. Óêðà¿íè.
Íàïåðåäîäí³ Ëþòíåâî¿ ðåâî-
ëþö³¿ 1917 ³ç 44,1 ìëí äåñÿòèí çàã.
çåìåëüíî¿ ïë. ñ.-ã. ïðèçíà÷åííÿ
áë. 40 % ñòàíîâèëà âëàñí³ñòü ïî-
ì³ùèöüêèõ, óä³ëüíèõ, êàçåííèõ,
ìîíàñòèðñüêèõ ³ öåðê. ã-â. Ðåøòà
ðîçïîä³ëÿëàñÿ ì³æ á³ëüø í³æ
4 ìëí ñåë. ã-â. Ó ñåðåäíüîìó îäíå
íåñåë. ã-âî îá³éìàëî 476 äåñÿòèí
çåìë³, à îäíå ñåë. — 6,6 äåñÿ
-
òèí. Êîíòðàñòíèì òàêîæ áóëî
ç³ñòàâëåííÿ ïîì³ùèöüêèõ ³ ñåë.
ã-â ùîäî âîëîä³ííÿ æèâèì ðåìà
-
íåíòîì. ßêùî íà îäíå ïîì³ùèöü
-
êå ã-âî ïðèïàäàëî 17 êîíåé ³
24 ãîëîâè âåëèêî¿ ðîãàòî¿ õóäîáè,
òî íà îäíå ñåë. (â³äïîâ³äíî) — 1,2
òà 1,5.
Êð³ì òîãî, ³ç 4 223 638 ñåë. äâî
-
ð³â 2 431 147, àáî 57,6 %, íàëåæà
-
ëî äî á³äíèõ ñåëÿí, ó ðîçïîðÿ
-
äæåíí³ ÿêèõ áóëî âñüîãî 11,5 %
çåìë³; 1 273 052, àáî 30,1%—äî
ñåðåäí³õ, ¿ì íàëåæàëî 22,2 % çåì
-
ë³; 519 439, àáî 12,3 % — äî çàìî
-
æíèõ — 29,6 % çåìåëüíî¿ ïëîù³.
 ñåðåäíüîìó ã-âî çàìîæíîãî ñå
-
ëÿíèíà ìàëî 25,4 äåñÿòèíè çåìë³
(íàä³ëüíî¿ ³ êóïëåíî¿), îäíå ñåðåä
-
íÿöüêå — 7,7, à á³äíÿöüêå — 2,2 äå
-
ñÿòèíè. Âíàñë³äîê Ïåðøî¿ ñâ³òî
-
âî¿ â³éíè ð³çêî ñêîðîòèëèñÿ ïîñ³â
-
íà ïëîùà òà âðîæàéí³ñòü, çíà÷íå
÷èñëî ã-â ëèøèëîñÿ áåç ÷îë. ðî
-
áî÷èõ ðóê, äî êðàéíüî¿ ìåæ³ ñêî
-
ðîòèëîñÿ ïîãîë³â’ÿ ðîáî÷î¿ òà ïðî
-
32
ÀÃÐÀÐÍÅ