Пустовит А.В. История европейской культуры

Подождите немного. Документ загружается.

ðàçäåëÿþùåé òåíäåíöèè. Íàïðèìåð, â àíòè÷íîé òåîðèè ëèòåðà-

òóðû ñòðîãî ðàçãðàíè÷èâàþòñÿ ñòèëè ðå÷è: sermo sublimis 

âîçâûøåííûé ñòèëü è sermo humilis  íèçêèé (ñìèðåííûé)

ñòèëü. Àðèñòîòåëü â ñâîåé Ïîýòèêå èñêëþ÷àåò âîçìîæíîñòü

ïðèñóòñòâèÿ â òðàãåäèè ýëåìåíòîâ êîìè÷åñêîãî.

Ó âåëèêèõ äðåâíåãðå÷åñêèõ äðàìàòóðãîâ Ýñõèëà (525456

äî í. ý.), Ñîôîêëà (496406 äî í. ý.) è Åâðèïèäà (484406 äî í. ý.)

îáðàçû ïðåäñòàâëåíû áîëüøåé ÷àñòüþ íåèçìåííûìè, ñòàòè÷íû-

ìè, òîæäåñòâåííûìè ñåáå. Ðèìñêèé ïîýò Ãîðàöèé (658 äî í. ý.)

â òðàêòàòå Íàóêà ïîýçèè ðåêîìåíäóåò [48, 346]:

Åñëè ââåðÿåøü òû ñöåíå ÷òî íîâîå, åñëè òû ñìååøü

Òâîð÷åñêîé ñèëîé ëèöî ñîçäàâàòü, íåèçâåñòíîå ïðåæäå,

Òî ñòàðàéñÿ åãî äî êîíöà ïîääåðæàòü òàêîâûì æå,

Êàê òû â íà÷àëå åãî ïîêàçàë, ñ ñîáîþ ñîãëàñíûì.

Àíòè÷íîñòü àèñòîðè÷íà è ñòàòè÷íà. Ñîâåðøåííîé ôîðìîé

äâèæåíèÿ ïðèçíàåòñÿ äâèæåíèå êðóãîâîå, öèêëè÷åñêîå (ñìåíà

ïîêîëåíèé, âðåìåí ãîäà, âðàùåíèå íåáåñíûõ ñôåð; âðàùåíèå 

ýòî åäèíñòâî äâèæåíèÿ è ïðåáûâàíèÿ, äâèæåíèå, ïðèâîäÿùåå ê

íà÷àëó). Âå÷íîå âîçâðàùåíèå  îñíîâíàÿ èäåÿ àíòè÷íîãî ìèðî-

âîççðåíèÿ.

Íà óðîâíå íàãëÿäíûõ ïðèìåðîâ àíòè÷íàÿ êóëüòóðà àññîöè-

èðóåòñÿ ó ñîâðåìåííîãî ÷åëîâåêà ïðåæäå âñåãî ñî ñêóëüïòóð-

íûìè îáðàçàìè. Èçâåñòíûé ðîññèéñêèé ôèëîñîô À. Ëîñåâ ñ÷è-

òàåò: Àíòè÷íàÿ êóëüòóðà... ñêóëüïòóðíà âîîáùå, îíà ëþáèò

ñèììåòðèþ, ãàðìîíèþ, ðèòìèêó, ìåòðîí (à ýòî çíà÷èò ìåðà),

òî åñòü âñå òî, ÷òî êàñàåòñÿ òåëà, åãî ïîëîæåíèÿ, åãî ñîñòîÿíèÿ.

È ãëàâíîå âîïëîùåíèå ýòîãî  ñêóëüïòóðà. Àíòè÷íîñòü 

ñêóëüïòóðíà [87, 159160]. Àíòè÷íàÿ ñêóëüïòóðà  íîðìà è íå-

äîñÿãàåìûé îáðàçåö äëÿ ïîêîëåíèé õóäîæíèêîâ.

Íî ÷òî òàêîå ñêóëüïòóðà? Ýòî âîññîçäàíèå âíåøíåãî îáëèêà

÷åëîâåêà â åãî íåïîäâèæíîñòè.

Ñîãëàñíî íåìåöêîìó ôèëîñîôó Îñâàëüäó Øïåíãëåðó (1880

1936), ïðåêðàñíîå ÷åëîâå÷åñêîå òåëî, âîññîçäàííîå â ñêóëüïòó-

ðå,  ïðàñèìâîë âñåé àíòè÷íîé êóëüòóðû. Ñòàòè÷íîå, îãðà-

íè÷åííîå â ïðîñòðàíñòâå, ëèøåííîå ðàçâèòèÿ âî âðåìåíè òåëî

îïðåäåëÿåò âñå îñîáåííîñòè ãðå÷åñêîé êóëüòóðû, íà÷èíàÿ îò

ñòàòóàðíîñòè àíòè÷íîãî èñêóññòâà è êîí÷àÿ ïîëèòè÷åñêîé îáî-

ñîáëåííîñòüþ ãðå÷åñêèõ ãîðîäîâ [133, I, 433]. Èçâåñòíûé ëèòå-

ðàòóðîâåä ñîâðåìåííîñòè Ì. Áàõòèí òàê õàðàêòåðèçóåò ñàìîñîç-

íàíèå äðåâíåãî ãðåêà: Âíóòðåííåãî ÷åëîâåêà  ÷åëîâåêà äëÿ

ñåáÿ (ÿ äëÿ ñåáÿ) ...åùå íå áûëî ...×åëîâåê áûë âåñü âîâíå...

Ýòà ñïëîøíàÿ îâíåøíåííîñòü  î÷åíü âàæíàÿ îñîáåííîñòü îá-

ðàçà ÷åëîâåêà â êëàññè÷åñêîì èñêóññòâå è ëèòåðàòóðå [12, 101].

Èòàê, àèñòîðèçì, ñòàòèêà, íåïîäâèæíîñòü.

Âòîðàÿ ñóùåñòâåííàÿ õàðàêòåðèñòèêà àíòè÷íîé êóëüòóðû 

åå ðàöèîíàëèçì, êîòîðûé ñîâðåìåííûé ðîññèéñêèé ôèëîëîã

Ñ. Àâåðèíöåâ íàçâàë äåäóêòèâíûì.

Âñÿêîå îïðåäåëåíèå è âñÿêàÿ íàóêà èìåþò äåëî ñ îáùèì, 

êàê ñêàçàíî ó Àðèñòîòåëÿ. Ïîçíàâàåìî ñàìî ïî ñåáå ëèøü îá-

ùåå; ÷àñòíîå ìîæåò áûòü ïîçíàíî è îïèñàíî ëèøü ÷åðåç îáùåå,

êàê ÷àñòíûé ñëó÷àé îáùåãî, êàçóñ. Ïîýòîìó ðàöèîíàëèçì,

ñîçäàííûé ãðåêàìè,  ýòî â ñâîåé ñóùåñòâåííåéøåé õàðàêòåðè-

ñòèêå ðàöèîíàëèçì äåäóêòèâíûé. Çíàíèå î êîíêðåòíîì âûâî-

äèòñÿ èç çíàíèÿ îá îáùåì... çäåñü ìû ïîäõîäèì ê ïàðàäîêñó

äåäóêòèâíîãî ðàöèîíàëèçìà êàê òàêîâîãî: ýòî ðàöèîíàëèçì..,

íàó÷íîñòü êîòîðîãî æåñòêî ñâÿçàíà ñ åãî äåäóêòèâíîñòüþ.., ïî-

ñêîëüêó ëèøü äåäóêöèÿ äàåò ïîëíîòó ôîðìàëüíîé äîêàçàòåëü-

íîñòè; íî äåäóêòèâíîñòü òðåáóåò âíåðàöèîíàëüíûõ, âíåíàó÷íûõ

îñíîâàíèé... Â ñàìîì äåëå, â öåïî÷êå óìîçàêëþ÷åíèé êàæäîå

çâåíî äåðæèòñÿ íà ïðåäûäóùåì, íî ñàìîå ïåðâîå, èñõîäíîå çâå-

íî, íå èìåþùåå ïðåäûäóùåãî, äîëæíî áûòü íåïîäâèæíî çàê-

ðåïëåíî íà êàêîé-òî îïîðå, âíåøíåé ïî îòíîøåíèþ ê öåïî÷êå...

Î çíà÷åíèè äëÿ åãî íàóêè òàêèõ âíåíàó÷íûõ ïðåäïîñûëîê ñàì

Àðèñòîòåëü ñêàçàë î÷åíü ÿñíî: Íå âñÿêàÿ íàóêà åñòü äîêàçû-

âàþùàÿ íàóêà, íî çíàíèå íåîïîñðåäñòâîâàííûõ íà÷àë íåäîêàçó-

åìî. È î÷åâèäíî, ÷òî ýòî íåîáõîäèìî òàê, èáî åñëè íåîáõîäèìî

çíàòü ïðåäøåñòâóþùåå è òî, èç ÷åãî äîêàçàòåëüñòâî èñõîäèò, 

îñòàíàâëèâàþòñÿ æå êîãäà-íèáóäü íà ÷åì-íèáóäü íåîïîñðåä-

ñòâîâàííîì,  òî ýòî ïîñëåäíåå íåîáõîäèìî íåäîêàçóåìî. Ñëå-

äîâàòåëüíî, ìû ãîâîðèì òàê: åñòü íå òîëüêî íàóêà, íî òàêæå è

íåêîòîðîå íà÷àëî íàóêè... ...Äåäóêòèâíûé ðàöèîíàëèçì ïî çàêî-

íàì ñâîåé íàó÷íîñòè òðåáóåò â êà÷åñòâå èñõîäíîé òî÷êè íåêóþ

äîãìó. Äàëåêî íå ñëó÷àéíî òåðìèí äîãìà, ïîëó÷èâøèé

âïîñëåäñòâèè òàêîå ïðèìåíåíèå â èñòîðèè õðèñòèàíñêîãî âåðî-

ó÷åíèÿ, ïðèøåë òóäà èç îáèõîäà âîëüíûõ ãðå÷åñêèõ ôèëîñîô-

ñêèõ øêîë... Çàäîëãî äî òîãî, êàê ñëîæèëîñü õðèñòèàíñêîå

ñëîâîñî÷åòàíèå äîãìàòè÷åñêîå áîãîñëîâèå, àíòè÷íûé ðàöèî-

íàëèçì ñîçäàë ñëîâîñî÷åòàíèå äîãìàòè÷åñêàÿ ôèëîñîôèÿ...

Ñòîèò ïîä÷åðêíóòü, ÷òî ëèøü ïîäúåì ðàöèîíàëèçìà äåëàåò

âîçìîæíûì ôåíîìåí äîãìû â íàñòîÿùåì ñìûñëå ñëîâà... Äîãìà

äîëæíà áûòü ñôîðìóëèðîâàíà àáñòðàêòíî, ÷òîáû ñóùåñòâîâàëà

âîçìîæíîñòü ïîäêëþ÷èòü åå ê öåïî÷êå äåäóêòèâíûõ âûâîäîâ

êàê èñõîäíûé ïóíêò. Ïîýòîìó ñèñòåìà àíòè÷íîãî ðàöèîíàëèç-

ìà â åå àðèñòîòåëèàíñêîì âàðèàíòå... ïðèøëàñü òàê êñòàòè äëÿ

ïîñòðîåíèÿ áîãîñëîâèÿ âñåõ òðåõ ìîíîòåèñòè÷åñêèõ ðåëèãèé 

ïðåæäå âñåãî õðèñòèàíñòâà... Ðàç åñòü íóæäà â íåäîêàçóåìûõ

ïðåäïîñûëêàõ âñåãî äîêàçóåìîãî, â àâòîðèòàðíûõ ïîñòóëàòàõ,

èç êîòîðûõ ñèëëîãèñòè÷åñêèì ïóòåì, ñâåðõó âíèç, âûâîäÿòñÿ

èíòåëëåêòóàëüíûå êîíñòðóêöèè äåäóêòèâíîãî ðàöèîíàëèçìà,

ïî÷åìó áû âåðóþùåìó íå âçÿòü â êà÷åñòâå òàêèõ ïîñòóëàòîâ

âåðîîïðåäåëåíèÿ ñâîåé ðåëèãèè? Òàêîâ ïóòü Ñóìì Ôîìû

Àêâèíñêîãî, äà è âîîáùå âñåé ñõîëàñòèêè» [4, 124127].

Êóëüòóðà ñðåäíåâåêîâîé Åâðîïû ÿâëÿåòñÿ êóëüòóðîé õðèñòè-

àíñêîé, êîòîðàÿ, îòðèöàÿ ÿçû÷åñêîå îòíîøåíèå ê ìèðó, óíàñëå-

äîâàëà ìíîãèå äîñòèæåíèÿ àíòè÷íîñòè. È î÷åíü ìíîãèì õðèñ-

òèàíñêîå âåðîó÷åíèå îáÿçàíî àíòè÷íîñòè âîîáùå è Àðèñòîòåëþ

â ÷àñòíîñòè. Âûäàþùèéñÿ õðèñòèàíñêèé òåîëîã Ôîìà Àêâèíñ-

êèé (12251274) îñóùåñòâèë ñèíòåç ó÷åíèÿ Àðèñòîòåëÿ è êàòî-

ëè÷åñêîé äîêòðèíû.

Ñðåäíåâåêîâàÿ êàðòèíà ìèðà òåîöåíòðè÷íà, ñðåäîòî÷èå âñå-

ãî  Áîã. Â ñðåäíåâåêîâîì ìîíîòåèçìå â ïîñëåäíåé îñíîâå áû-

òèÿ ëåæèò ëè÷íîñòíûé àáñîëþò (äîãìàò î ëè÷íîñòíîé ôîðìå

åäèíîãî Áîãà). Õðèñòèàíñêèé Áîã åäèí â òðåõ ëèöàõ: Îòåö, Ñûí,

Ñâÿòîé Äóõ. Áîã-Ñûí âîïëîùàåòñÿ â ÷åëîâå÷åñêóþ ëè÷íîñòü 

Èèñóñà èç Íàçàðåòà. Òàêèì îáðàçîì, õðèñòèàíñêèé Áîã èìååò

ëè÷íîñòü, è ýòà ëè÷íîñòü îòðàæåíà â êàæäîé ÷åëîâå÷åñêîé

ëè÷íîñòè (÷åëîâåê ñîòâîðåí ïî îáðàçó è ïîäîáèþ Áîãà).

Õðèñòèàíñêîå ó÷åíèå î ÷åëîâåêå îðèåíòèðîâàíî íà ó÷åíèå

î áîãî÷åëîâåêå Õðèñòå, êîòîðûé, ñîãëàñíî ôîðìóëèðîâêå

IV (Õàëêèäîíñêîãî) Âñåëåíñêîãî ñîáîðà (451), åñòü íåñëèÿííî,

íåèçìåííî, íåðàçäåëüíî è íåðàçëó÷íî Áîã è ÷åëîâåê, ñîêðîâåí-

íàÿ âíåâðåìåííàÿ ñóùíîñòü è ðàñêðûâàþùååñÿ â èñòîðè÷åñêîì

âðåìåíè ÿâëåíèå. Óæå Âåòõèé Çàâåò îñìûñëèë ÷åëîâåêà íå êàê

ðàâíóþ ñåáå ïðèðîäíóþ ñóùíîñòü, ïîääàþùóþñÿ íåïðîòèâîðå-

÷èâîìó îïèñàíèþ, íî êàê ïåðåñå÷åíèå ïðîòèâîðå÷èé ìåæäó Áî-

ãîì è ìèðîì, êîòîðûå ðàçâåðòûâàþòñÿ â äèíàìè÷åñêîì ïðîöåñ-

ñå ñâÿùåííîé èñòîðèè [3, 7980].

Ëè÷íîñòíîå íà÷àëî â õðèñòèàíñòâå îïðåäåëÿåò ìíîãèå ïîçä-

íåéøèå îñîáåííîñòè åâðîïåéñêîé êóëüòóðû. Ñîãëàñíî Ý. Àóýð-

áàõó, â õðèñòèàíñòâå îáà ñòèëÿ (âûñîêèé è íèçêèé, ñòðîãî ðàç-

ãðàíè÷åííûå â àíòè÷íîñòè) ñëèòû, îñîáåííî æå â î÷åëîâå÷åíèè

è ñòðàñòÿõ Õðèñòîâûõ [8, 133]. Õðèñòèàíñòâî ñêëîíÿåòñÿ ê

ñìåøåíèþ ñòèëåé è âîîáùå ê îñìûñëåíèþ åäèíñòâà ïðîòèâîïî-

ëîæíîñòåé, ñëåäîâàòåëüíî, ê ñîçäàíèþ áîëåå äèíàìè÷íîé êàð-

òèíû ìèðà.

Ïðîîáðàç ñìåøåíèÿ çåìíîãî è èäåàëüíîãî, íèçìåííîãî è

âîçâûøåííîãî Ý. Àóýðáàõ íàõîäèò â ôèãóðå Õðèñòà  áåññìåðò-

íîãî Áîãà, ïðèíÿâøåãî ìó÷åíè÷åñêóþ ñìåðòü íà êðåñòå. Ëèòå-

ðàòóðíûì âîïëîùåíèåì ýòîãî åäèíñòâà ïðîòèâîïîëîæíîñòåé

ñòàë ñòèëü Ñâÿùåííîãî Ïèñàíèÿ, â êîòîðîì ñîçäàí ñîâåðøåí-

íî íîâûé òèï âîçâûøåííîãî... â ñòèëå Ïèñàíèÿ, ðàâíî êàê è â

åãî ñîäåðæàíèè, áûëî äîñòèãíóòî íåïîñðåäñòâåííîå ñîåäèíå-

íèå ñàìîãî íèçêîãî è ñàìîãî âûñîêîãî [8, 132].

Ñ. Àâåðèíöåâ ñ÷èòàåò: «ßçû÷åñòâî â èäåàëüíîé ïåðñïåêòèâå

ñòðåìèòñÿ ê óäîáíîé è áåçîïàñíîé âñåëåíñêîé ñòàòèêå. Õðèñòè-

àíñòâî (îïÿòü-òàêè â ïðåäåëå) ñòàòèêó îòâåðãàåò âîîáùå, îíî áåç

îñòàòêà óñòðåìëåíî â ïîðûâ, âî âñåëåíñêóþ äèíàìèêó» [4].

Åñëè àíòè÷íîé êóëüòóðå ïðèñóù êîñìîöåíòðèçì (ïåðâî-

ïðèíöèï áûòèÿ  êîñìîñ, ãàðìîíè÷íî óñòðîåííûé îáúåêòèâ-

íûé ìèð, â êîòîðîì ÷åëîâåê îòíþäü íå çàíèìàåò öåíòðàëüíîãî

ïîëîæåíèÿ), â ñðåäíåâåêîâüå ñðåäîòî÷èå âñåãî  Áîã (òåîöåíò-

ðèçì), òî Âîçðîæäåíèå êëàäåò íà÷àëî íîâîåâðîïåéñêîìó àíòðî-

ïîöåíòðèçìó.

Õàðàêòåðèçóÿ ñâîåîáðàçèå ðåíåññàíñíîé êóëüòóðû, ñîâðå-

ìåííûé èññëåäîâàòåëü Ë. Áàòêèí èñïîëüçóåò ïîíÿòèå äèàëî-

ãè÷íîñòü, îáîçíà÷àþùåå âñòðå÷ó äâóõ ïëàñòîâ êóëüòóðíîãî

íàñëåäèÿ  àíòè÷íîãî è ñðåäíåâåêîâî-õðèñòèàíñêîãî [11].

Ðîññèéñêèé ó÷åíûé Ì. Àíäðååâ óòâåðæäàåò: Åâðîïåéñêàÿ

êóëüòóðà ñêëàäûâàåòñÿ âî âçàèìîäåéñòâèè íåñêîëüêèõ ãëî-

áàëüíûõ èñòîðèêî-êóëüòóðíûõ òðàäèöèé. Èóäåî-õðèñòèàíñêàÿ

òðàäèöèÿ äàåò åé èäåè è èíòóèöèè åäèíîáîæèÿ, ìåññèàíñòâà,

ýñõàòîëîãèçìà, ñâÿòîñòè, ãðåõà, æåðòâû, èñêóïëåíèÿ. Àíòè÷íàÿ

òðàäèöèÿ  èäåè óíèâåðñàëüíîãî ãîñóäàðñòâà, îáùåñòâåííîãî

äîãîâîðà, êóëüòóðû êàê ôàêòîðà ïðåîáðàçîâàíèÿ ïðèðîäû.

Èóäåî-õðèñòèàíñêàÿ òðàäèöèÿ ïîðîæäàåò îáðàç ÷åëîâåêà â èñ-

òîðèè (ñ òàêèìè õàðàêòåðèñòèêàìè åâðîïåéñêîãî èñòîðè÷åñêîãî

ñîçíàíèÿ, êàê ëèíåéíîñòü è ôèíàëèçì) è îáðàç ÷åëîâåêà â åãî

äóõîâíîì èçìåðåíèè. Àíòè÷íàÿ òðàäèöèÿ ñòîèò ó èñòîêîâ åâðî-

ïåéñêîé ñîöèàëüíîñòè, åâðîïåéñêîãî ðàöèîíàëèçìà, åâðîïåé-

ñêîãî ïèåòåòà ïåðåä êóëüòóðîé [5, 334335].

Â ôèëîñîôèè è äðóãèõ ôîðìàõ êóëüòóðû â ïðîäîëæåíèå

ïåðâûõ òðåõ ýïîõ åâðîïåéñêîé êóëüòóðû ãîñïîäñòâîâàëè ïðî-

ñòðàíñòâåííûå îáðàçû Âñåëåííîé. Ìèðîçäàíèå ïðåäñòàâëÿëîñü

â âèäå îäíàæäû ñîòâîðåííîãî è íåèçìåííîãî ñîîðóæåíèÿ, íèæ-

íèì ÿðóñîì êîòîðîãî ÿâëÿåòñÿ çåìíîé, áðåííûé ìèð, à âåðõ-

íèì  íåêîå èäåàëüíîå ñâÿùåííîå ïðîñòðàíñòâî, îáèòåëü Áîãà

(èëè áîãîâ  â ÿçû÷åñòâå).

Óìåñòíî áóäåò ïðèâåñòè â ýòîé ñâÿçè âûñêàçûâàíèå èçâåñò-

íîãî ó÷åíîãî È. Ïðèãîæèíà: Êàæäûé èç íàñ, âåðîÿòíî, ïðî÷óâ-

ñòâîâàë ðàçèòåëüíûé êîíòðàñò ìåæäó íè÷åì íå íàðóøàåìûì

ïîêîåì ìèðà çâåçä è ïëàíåò è ýôåìåðíûì, âå÷íî áóðëÿùèì

çåìíûì ìèðîì. Êàê ïîä÷åðêíóë Ìèð÷à Ýëèàäå, âî ìíîãèõ äðåâ-

íèõ öèâèëèçàöèÿõ ïðîñòðàíñòâî, ãäå ïðîòåêàåò æèçíü ïðîñòûõ

ñìåðòíûõ, îáîñîáëåíî îò îáèòåëè áîãîâ, ìèð ðàçäåëåí íà îáû÷-

íîå ïðîñòðàíñòâî, ãäå âñå ïîäâåðæåíî èãðå ñëó÷àÿ, èìååò ñâîé

âåê è îáðå÷åíî â êîíå÷íîì ñ÷åòå íà ãèáåëü, è ñâÿùåííîå ïðî-

ñòðàíñòâî, ãäå âñå èñïîëíåíî âûñøåãî ñìûñëà, ÷óæäî âñÿêîé ñëó-

÷àéíîñòè è âå÷íî. Èìåííî ïî òàêèì ïðèçíàêàì Àðèñòîòåëü ïðî-

òèâîïîñòàâèë ìèðó íåáåñíûõ ñâåòèë ìèð ïîäëóííûé [105, 83].

Â íîâîå âðåìÿ âîçîáëàäàëè âðåìåííû

′

å îáðàçû Âñåëåííîé.

Ïîñëåäíÿÿ ñòàëà ðàññìàòðèâàòüñÿ â äâèæåíèè è ðàçâèòèè. Ïî-

ýòîìó åñòåñòâåííî, ÷òî äîìèíèðîâàâøèå â õóäîæåñòâåííîé

êóëüòóðå ïåðâûõ òðåõ ýïîõ ïðîñòðàíñòâåííûå (ïëàñòè÷åñêèå)

èñêóññòâà (àíòè÷íàÿ ñêóëüïòóðà, ðîìàíñêàÿ è ãîòè÷åñêàÿ àðõè-

òåêòóðà, ðåíåññàíñíàÿ æèâîïèñü) â íîâîå âðåìÿ óñòóïàþò ïåð-

âåíñòâî èñêóññòâàì âðåìåííû

′

ì  ëèòåðàòóðå (â ÷àñòíîñòè, ïî-

ýçèè) è ìóçûêå (êîòîðóþ åùå Ïëàòîí îïðåäåëèë êàê èñêóññòâî

ïðåêðàñíîãî äâèæåíèÿ).

Èòàê, â ýïîõó Âîçðîæäåíèÿ èíäèâèä áûë âûäâèíóò íà ðîëü

ïåðâîïðèíöèïà áûòèÿ, áûëè îòâåðãíóòû àíòè÷íàÿ ìîäåëü ìè-

ðà, ãäå òàêèì ïðèíöèïîì áûë êîñìîñ, è ìîäåëü ñðåäíåâåêîâàÿ,

ãäå òàêèì ïðèíöèïîì áûë Áîã.

Ñóòü ÷åëîâå÷åñêîãî åñòåñòâà  â äâèæåíèè. Ïîëíûé ïîêîé

îçíà÷àåò ñìåðòü (Á. Ïàñêàëü [123, 139]).

Ïåðâîå ñòîëåòèå íîâîãî âðåìåíè  ñåìíàäöàòûé âåê. Èäåè

äèíàìèêè, äâèæåíèÿ, áåçãðàíè÷íîñòè è íåóñòîé÷èâîñòè ñòàíî-

âÿòñÿ âåäóùèìè â âîñïðèÿòèè ðåàëüíîñòè. Îáîñòðåííûé èíòå-

ðåñ ê ïðîáëåìå äâèæåíèÿ  îäíà èç õàðàêòåðíûõ ÷åðò èíòåë-

ëåêòóàëüíîé æèçíè ýòîé ýïîõè. Èäåÿ äâèæåíèÿ ïðîíèêàåò â

ìàòåìàòèêó (âîçíèêàåò ïîíÿòèå ôóíêöèè, ñîçäàåòñÿ äèôôåðåí-

öèàëüíîå èñ÷èñëåíèå), ëèòåðàòóðó (ðàñöâåò äðàìàòóðãèè 

Øåêñïèð, Ìîëüåð, Ðàñèí, Êîðíåëü, Êàëüäåðîí), àðõèòåêòóðó

(ñòèëü áàðîêêî), ìóçûêó (ïîÿâëåíèå æàíðà îïåðû; èòàëüÿíñêîå

íàçâàíèå íîâîãî æàíðà  dramma per musica, áóêâàëüíî îçíà-

÷àþùåå äðàìà ÷åðåç ìóçûêó, äðàìà ïîñðåäñòâîì ìóçûêè).

Åñëè â öåíòðå ðåíåññàíñíîé õóäîæåñòâåííîé êóëüòóðû íàõîäè-

ëàñü æèâîïèñü (àðõèòåêòóðà, ëèòåðàòóðà è ïðî÷èå èñêóññòâà

îáðåòàëè êà÷åñòâî æèâîïèñíîñòè), òî äîìèíàíòîé õóäîæåñòâåí-

íîé êóëüòóðû XVIIXVIII ââ. ÿâëÿëàñü êîíôëèêòíàÿ äðàìàòóð-

ãèÿ. È â êëàññèöèçìå, è â áàðîêêî âåäóùåå ïîëîæåíèå äðàìû

íåñîìíåííî.

Ãëàâíîå â äðàìå  êîíôëèêò (ñòîëêíîâåíèå ïðîòèâîïîëîæ-

íîñòåé) è åãî ðàçâèòèå. Äðàìà ïðåäíàçíà÷åíà äëÿ ðàñêðûòèÿ

äèàëåêòèêè æèçíè, ïðîÿâëÿþùåéñÿ â âîçíèêíîâåíèè ïðîòèâî-

ðå÷èé âíóòðè íåêîåãî åäèíñòâà, â èõ ðàçâèòèè è ðàçðåøåíèè.

Äèàëåêòè÷íîñòü åâðîïåéñêîãî èñêóññòâà íîâîãî âðåìåíè îòìå-

òèë Î. Øïåíãëåð, ïðîòèâîïîñòàâëÿÿ åãî àíòè÷íîìó: Àïîëëîíè-

÷åñêèé ÿçûê ôîðì âñêðûâàåò ñòàâøåå, ôàóñòîâñêèé  ïðåæäå

âñåãî ñòàíîâëåíèå [133, I, 441]. Åñëè àíòè÷íîñòü íàèáîëåå àäåê-

âàòíî âûðàçèëàñü â ñêóëüïòóðå (âîññîçäàíèå âíåøíåãî îáëèêà

÷åëîâåêà â åãî íåïîäâèæíîñòè), òî, ñîãëàñíî Î. Øïåíãëåðó, ñðå-

äîòî÷èåì íîâîåâðîïåéñêîãî èñêóññòâà ñòàëà ìóçûêà (âîïëî-

ùåíèå ïðîòèâîðå÷èâîé è äèíàìè÷íîé äóøåâíîé, èëè âíóòðåí-

íåé, æèçíè ÷åëîâåêà).

Îêîí÷àòåëüíî óõîäèò â ïðîøëîå êîíöåïöèÿ ðàç è íàâñåãäà

ñîòâîðåííîãî íåèçìåííîãî ìèðà. Ãåîöåíòðèçì Ïòîëåìåÿ (êàð-

òèíà ìèðà, â öåíòðå êîòîðîãî íàõîäèòñÿ íåïîäâèæíàÿ Çåìëÿ)

ñìåíÿåòñÿ ãåëèîöåíòðèçìîì Êîïåðíèêà (Çåìëÿ  îäíà èç íå-

ñêîëüêèõ ïëàíåò, âðàùàþùèõñÿ âîêðóã Ñîëíöà), Äæîðäàíî

Áðóíî ôîðìóëèðóåò èäåþ î áåñêîíå÷íîñòè Âñåëåííîé è ìíîæå-

ñòâåííîñòè ìèðîâ (Ñîëíå÷íàÿ ñèñòåìà  îäíà èç ìíîãèõ ïëà-

íåòíûõ ñèñòåì â áåñïðåäåëüíîé Âñåëåííîé).

Èäåÿ ðàçâèòèÿ ïðîíèêàåò âî âñå îáëàñòè ÷åëîâå÷åñêîãî çíà-

íèÿ è, â ÷àñòíîñòè, â íàóêè î ÷åëîâåêå. Êàæóùàÿñÿ ñåãîäíÿ

ñòîëü î÷åâèäíîé èñòèíà, ñîãëàñíî êîòîðîé íè ñàì ÷åëîâåê è åãî

ìûøëåíèå, íè îáùåñòâåííûå èíñòèòóòû íå ìîãóò áûòü ïîíÿòû

âíå ñâÿçè, âî-ïåðâûõ, ñ îáñòîÿòåëüñòâàìè ìåñòà è âðåìåíè èõ

ôóíêöèîíèðîâàíèÿ, âî-âòîðûõ, ñ èñòîðèåé èõ âîçíèêíîâåíèÿ è

ðàçâèòèÿ, áûëà ïîëíîñòüþ îñîçíàíà òîëüêî ê ñåðåäèíå XIX â.

è ñîñòàâëÿåò ñóòü êàòåãîðèè èñòîðèçì.

Ñîãëàñíî ñîâðåìåííîìó èñòîðèêó Ã. Êíàáå, êóëüòóðà ïðåä-

ñòàâëÿåò ñîáîé ñèñòåìó äèàëåêòè÷åñêèõ ïðîòèâîðå÷èé, ïðîèç-

âîäíûõ îò öåíòðàëüíîãî ïðîòèâîðå÷èÿ  ìåæäó èíäèâèäîì è

ðîäîì. Ó÷åíûé ïðîòèâîïîñòàâëÿåò öåëîêóïíûå öåííîñòè, îáúåì-

ëþùèå âñå õðèñòèàíñêîå ÷åëîâå÷åñòâî, è íåïîâòîðèìî èíäè-

âèäóàëüíóþ ýêçèñòåíöèþ [72]. Ñ. Àâåðèíöåâ íàçûâàåò êóëüòó-

ðó, îðèåíòèðîâàííóþ íà ðîäîâîå, âñåîáùåå, ðèòîðè÷åñêîé [4].

Òàêèì îáðàçîì, íà ðóáåæå XVIIIXIX ââ. çàâåðøàåòñÿ ýïîõà

ðèòîðè÷åñêîé êóëüòóðû, íà÷àëî êîòîðîé ïîëîæèëà àíòè÷íîñòü.

Èòàê, ñðåäíåâåêîâüå ðåàëèçîâàëî êîíöåïöèþ òåîöåíòðèçìà

êóëüòóðû, Âîçðîæäåíèå  àíòðîïîöåíòðèçìà, Ïðîñâåùåíèå ïî-

ñòàâèëî â îñíîâàíèå êóëüòóðû ðàöèîíàëüíîñòü (ðàöèîöåíò-

ðèçì), Ðîìàíòèçì  èñêëþ÷èòåëüíóþ ëè÷íîñòü, ýïîõà ìîäåðíà

â öåëîì  òâîð÷åñêóþ àêòèâíîñòü ÷åëîâåêà, ïðåîáðàçóþùåãî

ìèð, ïîñòìîäåðí  ïëþðàëèçì íåñîâìåñòèìûõ öåííîñòåé, íîðì

è òðàäèöèé êóëüòóðû, îáóñëîâèâøèé íåâîçìîæíîñòü åäèíîé

êàðòèíû ìèðà.

Ôèëîñîôñêàÿ êâèíòýññåíöèÿ åâðîïåéñêîé êóëüòóðû íîâîãî

âðåìåíè  íåìåöêàÿ êëàññè÷åñêàÿ ôèëîñîôèÿ, â ÷àñòíîñòè ýí-

öèêëîïåäè÷åñêè âñåîáúåìëþùàÿ, ãðàíäèîçíàÿ è ñòðîéíàÿ ôè-

ëîñîôñêàÿ ñèñòåìà Ãåãåëÿ. Ãåãåëåâñêàÿ äèàëåêòèêà, îñíîâàííàÿ

íà ôèëîñîôèè Ãåðàêëèòà è èäåå åäèíñòâà ïðîòèâîïîëîæíîñ-

òåé,  íàèáîëåå îáùàÿ òåîðèÿ äâèæåíèÿ è ðàçâèòèÿ.

Â ãåãåëåâñêîé Ôåíîìåíîëîãèè äóõà (1807) èìåþòñÿ äâà

ñîïðÿæåííûõ è âçàèìîïåðåñåêàþùèõñÿ ïëàíà: 1) ïëàí äâèæå-

íèÿ Äóõà â ðóñëå ñàìîïîñòèæåíèÿ ÷åðåç âñå èñòîðè÷åñêèå ïå-

ðèïåòèè îêðóæàþùåãî ìèðà, êîòîðûé, ñîãëàñíî Ãåãåëþ, åñòü

ïóòü ñàìîîñóùåñòâëåíèÿ è ñàìîïîçíàíèÿ Äóõà; 2) ïëàí, îòíîñÿ-

ùèéñÿ ê îòäåëüíîìó ýìïèðè÷åñêîìó èíäèâèäó, êîòîðûé äîë-

æåí ïðîéòè è îñâîèòü òîò æå ïóòü. Ïîýòîìó èñòîðèÿ ñîçíàíèÿ

èíäèâèäà åñòü íå ÷òî èíîå, êàê ïîâòîðíîå ïðîõîæäåíèå èñòî-

ðèè Äóõà. Èíäèâèä äîëæåí ïðîéòè ïî ñòàäèÿì ôîðìèðîâàíèÿ

âñåîáùåãî Äóõà, âêëþ÷àÿ èõ ñîäåðæàíèå, è íå èíà÷å êàê ÷åðåç

åãî ôèãóðû, óæå àïðîáèðîâàííûå êàê ýòàïû âûðîâíåííîãî è

íàêàòàííîãî ïóòè. Ýòè ñòàäèè ÿâëÿþòñÿ âåõàìè èñòîðèè öèâè-

ëèçàöèè... [109, IV, 77].

Â 1866 ã. Ý. Ãåêêåëü (18341919), ñîîòå÷åñòâåííèê Ãåãåëÿ,

ñôîðìóëèðîâàë àíàëîãè÷íóþ çàêîíîìåðíîñòü â áèîëîãèè (áèî-

ãåíåòè÷åñêèé çàêîí): Îíòîãåíåç (ðàçâèòèå îñîáè) åñòü êðàòêîå

è áûñòðîå ïîâòîðåíèå ôèëîãåíåçà (ðàçâèòèÿ âèäà).

Âîò äâå áîëåå ïîçäíèå âàðèàöèè ýòîé èäåè:

...êàæäàÿ ñêîëüêî-íèáóäü çíà÷èòåëüíàÿ ÷àñòíàÿ æèçíü ñ

ãëóáî÷àéøåé íåîáõîäèìîñòüþ ïîâòîðÿåò âñå ýïîõè òîé êóëüòó-

ðû, ê êîòîðîé îíà ïðèíàäëåæèò [133, I, 268269].

Ìû ïîäãîòîâëåíû âåñêèìè áèîëîãè÷åñêèìè àíàëîãèÿìè ê

òîìó, ÷òî äóõîâíîå ðàçâèòèå èíäèâèäóóìà âêðàòöå ïîâòîðÿåò

õîä ðàçâèòèÿ ÷åëîâå÷åñòâà [124, 45].

Äàâíî èçâåñòíî, ÷òî èñòîðèÿ ôèëîñîôèè åñòü øêîëà ìûñëè.

Ãåãåëü ñôîðìóëèðîâàë èäåþ î åäèíñòâå ëîãè÷åñêîãî è èñòîðè-

÷åñêîãî. Èíäèâèäóàëüíîå óìñòâåííîå ðàçâèòèå â ñæàòîì âèäå

âîñïðîèçâîäèò îñíîâíûå ýòàïû èñòîðè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ ìûø-

ëåíèÿ. Íå òîëüêî â èñòîðèè ÷åëîâå÷åñêîãî ìûøëåíèÿ, íî è â

ôîðìèðîâàíèè ìûøëåíèÿ îòäåëüíîãî ÷åëîâåêà ïîçíàíèå ïðåä-

ìåòîâ êàê îòíîñèòåëüíî ïîñòîÿííûõ è íåèçìåííûõ ïðåäøå-

ñòâóåò ïîçíàíèþ èõ êàê ïðîöåññîâ, êàê ðàçâèâàþùèõñÿ è

èçìåíÿþùèõñÿ. Íî ôèëîñîôèÿ  òåîðåòè÷åñêàÿ äóøà êóëüòó-

ðû. Èñòîðè÷åñêîå ðàçâèòèå êóëüòóðû ìîæíî óïîäîáèòü ðàçâè-

òèþ ëè÷íîñòè (êîòîðàÿ, êîíå÷íî, íå ñâîäèòñÿ ê ðàçóìó, êàê è

êóëüòóðà íå èñ÷åðïûâàåòñÿ ôèëîñîôèåé). Êëþ÷îì ê ïîçíàíèþ

ëè÷íîñòè ÿâëÿåòñÿ åå èñòîðèÿ (áèîãðàôèÿ). Òàêèì îáðàçîì, èçó-

÷åíèå èñòîðèè åâðîïåéñêîé êóëüòóðû äëÿ åâðîïåéöà  ýòî

ïóòü ê äîñòèæåíèþ öåëè, óêàçàííîé åùå äðåâíåãðå÷åñêîé ôè-

ëîñîôèåé: Ïîçíàé ñàìîãî ñåáÿ.

1.1. ÄÓØÀ ÊÓËÜÒÓÐÛ È ÊÓËÜÒÓÐÀ ÄÓØÈ

Ïîíÿòèå êóëüòóðà îòíîñèòñÿ ê ôóíäàìåíòàëüíûì â ñîâðå-

ìåííîé íàóêå. Òðóäíî íàéòè êàêîé-ëèáî äðóãîé òåðìèí, îáëàäà-

þùèé òàêèì æå áîãàòñòâîì ñìûñëà. Ìíîãîîáðàçèå åãî òðàêòî-

âîê îáúÿñíÿåòñÿ ïðåæäå âñåãî òåì, ÷òî êóëüòóðà âûðàæàåò

ãëóáèíó è íåèçìåðèìîñòü ÷åëîâå÷åñêîãî áûòèÿ. Â òîé ìåðå, â

êàêîé íåèñ÷åðïàåì è ìíîãîëèê ÷åëîâåê, ìíîãîãðàííà, ìíîãîàñ-

ïåêòíà è êóëüòóðà.

Êóëüòóðà  ëàòèíñêîå ñëîâî. Ëàòèíñêèé ãëàãîë colere îçíà-

÷àåò âîçäåëûâàòü, îáðàáàòûâàòü, â áîëåå ïîçäíåì çíà÷å-

íèè  ïî÷èòàòü, ïîêëîíÿòüñÿ. Cultio  âîçäåëûâàíèå, îá-

ðàáîòêà  -ura- îäèí èç ñóôôèêñîâ, ñ ïîìîùüþ êîòîðûõ â

ëàòûíè îáðàçóþòñÿ èìåíà ñóùåñòâèòåëüíûå (íàïðèìåð, ñêóëüï-

òîð  ñêóëüïòóðà, àðõèòåêòîð  àðõèòåêòóðà). Òàêèì îáðàçîì,

cultura  ýòî ñîâîêóïíîñòü îáúåêòîâ, êîòîðûå âîçíèêàþò íå

ñàìè ñîáîé, à â ðåçóëüòàòå öåëåíàïðàâëåííûõ óñèëèé, âîçäåëû-

âàíèÿ, îáðàáîòêè.

ÃËÀÂÀ 1

ÈÑÒÎÐÈ×ÅÑÊÎÅ

ÐÀÇÂÈÒÈÅ ÏÐÅÄÑÒÀÂËÅÍÈÉ

Î ÊÓËÜÒÓÐÅ

Åñëè ïîïûòàòüñÿ ïåðåâåñòè ñ ëàòûíè íàçâàíèå òðàêòàòà î

çåìëåäåëèè ðèìñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî äåÿòåëÿ è ïèñàòåëÿ Ìàð-

êà Ïîðöèÿ Êàòîíà (234149 äî í. ý.), òî ïîëó÷èëîñü áû, âåðîÿòíî,

ñëîâî àãðèêóëüòóðà. Ðå÷ü èäåò íå òîëüêî îá îáðàáîòêå çåìëè,

íî ãëàâíûì îáðàçîì îá óõîäå çà ó÷àñòêîì. Âîçäåëûâàíèå ïî÷âû

âîîáùå íåâîçìîæíî áåç îñîáîãî äóøåâíîãî íàñòðîÿ. Áåç ïðå-

äåëüíîãî èíòåðåñà ê ó÷àñòêó íå áóäåò âûñîêîãî óðîæàÿ.

Çàòåì ñëîâî êóëüòóðà îòðûâàåòñÿ îò çåìíîé ïî÷âû. Îíî

ìåòàôîðè÷åñêè ñîîòíîñèòñÿ ñ ðàçóìíîñòüþ. Ðèìñêèé îðàòîð è

ôèëîñîô Ìàðê Òóëëèé Öèöåðîí (10643 äî í. ý.), ãîâîðÿ î âîç-

äåëûâàíèè, èìåë â âèäó íå çåìëþ, à äóõîâíîñòü. Îí ãîâîðèë î

íåîáõîäèìîñòè êóëüòóðû äóøè, ñ÷èòàÿ òàêîâîé ôèëîñîôèþ.

Öèöåðîí îòîæäåñòâëÿë ôèëîñîôèþ ñ êóëüòóðîé äóøè. Áîëü-

øèíñòâî èñòîðèêîâ êóëüòóðû ñîãëàñíû, ÷òî ïîä ýòèì ïîäðà-

çóìåâàåòñÿ âîçäåéñòâèå ôèëîñîôèè íà óì ñ öåëüþ åãî îáðàáîò-

êè, âîñïèòàíèÿ, ðàçâèòèÿ óìñòâåííûõ ñïîñîáíîñòåé. Íî çäåñü

ìîæíî îáíàðóæèòü è äðóãîé ñìûñë, åñëè âñïîìíèòü Êàòîíà.

Ôèëîñîôèÿ  ýòî íå òîëüêî îáðàáîòêà èëè îáðàçîâàíèå óìà, íî

è åãî ïî÷èòàíèå, óâàæåíèå, ïîêëîíåíèå åìó. È äåéñòâèòåëüíî:

ôèëîñîôèÿ ðîäèëàñü èç ïðåäïî÷òåíèÿ äóõîâíîãî íà÷àëà â ÷å-

ëîâåêå, èç ïî÷òåíèÿ ê ýòîìó íà÷àëó [55].

Âñïîìíèì ñëîâà Ãåãåëÿ: Òåîðåòè÷åñêàÿ äóøà êóëüòóðû 

ôèëîñîôèÿ.

Ñîâðåìåííûå çíà÷åíèÿ òåðìèíîâ êóëüòóðà è öèâèëè-

çàöèÿ ñëîæèëèñü ëèøü â íîâîå âðåìÿ, â íîâûõ åâðîïåéñêèõ

ÿçûêàõ. Îäíî èç íàèáîëåå ðàííèõ îïðåäåëåíèé êóëüòóðû (â òîì

ñìûñëå, î êîòîðîì èäåò ðå÷ü) ïðèíàäëåæèò àíãëèéñêîìó ó÷åíî-

ìó Ýäóàðäó Òàéëîðó (18321917). Ýòî ïåðâàÿ ôðàçà åãî êíèãè

Ïåðâîáûòíàÿ êóëüòóðà, âïåðâûå âûøåäøåé â Ëîíäîíå â

1871 ã.: Êóëüòóðà, èëè öèâèëèçàöèÿ, ïîíèìàåìàÿ â øèðîêîì

ýòíîãðàôè÷åñêîì ñìûñëå,  ýòî òî ñëîæíîå öåëîå, êîòîðîå

âêëþ÷àåò â ñåáÿ çíàíèÿ, âåðîâàíèÿ, èñêóññòâà, ìîðàëü, çàêîíû,

îáû÷àè è ëþáûå èíûå ñïîñîáíîñòè è ïðèâû÷êè, ïðèîáðåòàåìûå

÷åëîâåêîì êàê ÷ëåíîì îáùåñòâà [118, 18].

Â ýòîì î÷åíü ïðîäóìàííîì è ñòàâøåì êëàññè÷åñêèì îïðåäå-

ëåíèè ñòîèò îáðàòèòü âíèìàíèå íà íåñêîëüêî ìîìåíòîâ.

Âî-ïåðâûõ, äëÿ Ý. Òàéëîðà ñëîâà êóëüòóðà è öèâèëèçà-

öèÿ áûëè ïðàêòè÷åñêè (â èçâåñòíûõ ïðåäåëàõ) ñèíîíèìàìè, è

òàêîé ïîäõîä ê íèì ñîõðàíÿåòñÿ äî ñèõ ïîð â àíãëîÿçû÷íîì