Павленко С.О. Оточення Гетьмана Мазепи: соратники та прибічники
Подождите немного. Документ загружается.
71
÷àñòèíà I²I
•
ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ ÃÅÒÜÌÀÍÀ
Óêðà¿íö³ ç³í³ö³þâàëè àêòèâ³çàö³þ ïàðòèçàíñüêîãî ðóõó ïðîòè
ïðèõèëüíèê³â ïðîðîñ³éñüêîãî òàáîðó Îãèíñüêîãî. Íàëÿêàíà øëÿõòà
çâåðíóëàñÿ äî Ïåòðà ² ç ïðîõàííÿì âæèòè çàõîä³â ùîäî ïðèñêîðåíîãî
ïîâåðíåííÿ êîçàê³â äîäîìó. Ó ãðàìîò³ äî ìàëîðîñ³éñüêî¿ ñòàðøèíè
â³ä 9 ñ³÷íÿ 1702 ð. öàð äîð³êàâ ¿é, ùî «âàøå ïîñïîëüñòâî... ïðèçðåâ
òîå ñâîþ ñëóæáó è ðàäåíèå, à íàøó ãîñóäàðñêó ê ñåáå ìèëîñòü, îò
ðåãèìàíòàðåâ ñâîèõ îòëó÷èëèñü è îòå÷åñòâî ñâîå îñòàâèëè è â äîìû
ñâîè íå ïîøëè, è ïðèñòàëè ê äðóãîé ñòîðîíå íåâåäîìî äëÿ ÷åãî, è
íàì, âåëèêîìó ãîñóäàðþ, ñëûøàòü î òîì ïðèñêîðáíî, îäíàêî æ ìû...
âñå àòàìàíîâ è êîçàêîâ è âñå ïîñïîëüñòâî ìèëîñòèþ... óâåùàåì, äàáû
âû âîçâðàòèëèñü ïî ïðåæíåìó â äîìû ñâîè áåçî âñÿêîãî ñóìíåíèÿ»
536
.
ͳæèíñüêèé ïîëêîâíèê â îäíîìó ç ðåéä³â çàñòóäèâñÿ. Î÷åâèäíî,
êïèíè Ê. Ìî곺âñüêîãî çìóøóâàëè éîãî íàâ³òü õâîðîãî òðèìàòèñÿ â
ñ³äë³, ïðîäîâæóâàòè êåðóâàòè êîðïóñîì. Öå çàãîñòðèëî õâîðîáó.
ßê ïîâ³äîìëÿº ×åðí³ã³âñüêèé ë³òîïèñ, 1701 ð.
*
«Èâàí Îáèäîâñêèé,
ïîëêîâíèê í³æèíñüêèé, áóäó÷è ãåòìàíîì íàêàçíûì, ïîä Ðóãîäåâîì
**
,
ìûñòîì øâåäñêèì, ïîìåð, ïîõîâàí â Ïå÷åðñêîì ìîíàñòûðó êèåâñêîì»
537
.
ͳæèíñüêèé ïîëêîâíèê çàëèøèâ ï³ñëÿ ñåáå äâîõ ìàëîë³òí³õ ñèí³â –
Ìèõàéëà òà ²âàíà
538
. 20 ëþòîãî 1702 ð. öàð íàäàâ ¿ì ó âëàñí³ñòü Êðóïè÷-
ïîëå, Âèøí³âêó, Ñâàðè÷³âêó, Êîðîâèíö³ òà Ïåðåâîä
539
.
Ðîäèíà Îáèäîâñüêîãî çàçíàëà ðåïðåñ³é ï³ñëÿ 1708 ð. Íåçâàæàþ÷è íà
òå, ùî Ãàííà áóëà äî÷êîþ Â. Êî÷óáåÿ, ¿¿ óòðèìóâàëè â Ïîëòàâ³ ï³ä âàðòîþ.
Çãîäîì, ó áåðåçí³ 1710, öàð äîçâîëèâ ¿é ìåøêàòè ó Ãëóõîâ³ «ïîâîëüíî
áåç êàðàóëó»
540
. Îäíàê óäîâ³ çàáîðîíÿëîñÿ â³äâ³äóâàòè ³íø³ íàñåëåí³
ïóíêòè
541
. Ó äðóæèíè ïëåì³ííèêà Ìàçåïè êîíô³ñêóâàëè çåìë³. Ãåòüìàí
Ä. Àïîñòîë ó 1731 ð. çâåðòàâñÿ äî ðîñ³éñüêîãî óðÿäó, àáè ¿õ ïîâåðíóëè
âäîâ³ òà ¿¿ ñèíàì
542
. Àëå öå êëîïîòàííÿ íå çàäîâîëüíèëè. Ñèí
Îáèäîâñüêîãî ²âàí, çäîáóâøè îñâ³òó ó Êèºâî-Ìîãèëÿíñüê³é àêàäå쳿, ó
Âðîöëàâ³ (1721–1723 ðð.) çëèäàðþâàâ
543
. «Áàðçî îñïóäåí ºñòåì íà
äåíãè…– ïèñàâ â³í äî ð³äí³.– Ñóêîíêè íå ìàþ çà ùî ñïðàâèòè, àæ âñòèä
ìíº ïåðåä íàøèìè ëþäìè ïîÿâèòèñÿ»
544
. Ðàçîì ç òèì, ïîïðè öå, â³í,
ÿê çàçíà÷àâ ó îäíîìó ç ëèñò³â, «íà ñëàâó Áîæèþ è ïîëüçû ðàäè äóøè
ìîåé» ïðîäîâæóâàâ íàâ÷àòèñÿ, áî «â³ðà ñâÿòàÿ íå ìîæåò ñòîÿòè áåç
íàóêè»
545
. Ó 1724 ð. îíóê ². Ìàçåïè ïî÷àâ çàðîáëÿòè íà õë³á ó÷èòåëåì ó
ã³ìíà糿 Ôåîôàíà Ïðîêîïîâè÷à
546
. Çãîäîì çà êëîïîòàííÿìè îñòàííüîãî
òà ãåòüìàíà Ä. Àïîñòîëà ñòàâ ïåðåêëàäà÷åì ó Êîëå㳿 ³íîçåìíèõ ñïðàâ
547
.
____
2.3.
____
ÂÎÉÍÀÐÎÂÑÜÊÈÉ ÀÍÄÐ²É ßÍÎÂÈ×
(1681/1682–1740-³)
Íåá³æ ². Ìàçåïè À. Âîéíàðîâñüêèé íàðîäèâñÿ â 80-õ ðð. XVIII ñò.
ϳä ÷àñ Áåíäåðñüêî¿ êîì³ñ³¿ 1709 ð. ïðîìàéíóëà éîãî ôðàçà ïðî
êîìïåòåíòí³ñòü ñòàðøèí ùîäî ñêàðáó ². Ñàìîéëîâè÷à: «Íå áóëî
* 31 ñ³÷íÿ 1701 ð.
** Ñòàðîâèííà íàçâà Íàðâè. Îáèäîâñüêèé ïîìåð ó Ïñêîâ³.
72
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
Âîéíàðîâñüêîãî íà ñâ³ò³, àëå é Óêðà¿íè íå áóëî. Õòî æ áóâ òîä³ Îðëèê?
Çíàº. Ó÷èâñÿ ç á³äîþ ó øêîë³ íà Ëèòâ³»
548
. Äîñë³äíèêè ç öüîãî âè-
ñëîâëåííÿ çðîáèëè âèñíîâîê, ùî íåá³æ ãåòüìàíà íàðîäèâñÿ ï³ñëÿ 1687 ð.
Íàïðèêëàä, Ë. Âèíàð ââàæàº, ùî â³í ç’ÿâèâñÿ íà ñâ³ò «á³ëÿ 1689-ãî ðî-
êó»
549
. Îòæå, â Áåíäåðàõ éîìó ìàëî áóòè 20 ðîê³â. Àëå â òàêîìó âèïàä-
êó íàâðÿä ÷è á â³í îòðèìàâ ïåðåìîãó â ñóïåðå÷ö³ ç³ ñòàðøèíîþ.
Ç àêò³â Áåíäåðñüêî¿ êîì³ñ³¿ âèïëèâàº, ùî íåá³æ ãåòüìàíà ïîâîäèâñÿ äîñèòü
óïåâíåíî, íàñòóïàëüíî, ïðîòèñòîÿâ îïîíåíòàì ÿê äîñâ³ä÷åíèé ñòàðøèíà.
ßêùî Ï. Îðëèê òà Ï. Ïîëóáîòîê çàâåðøèëè íàâ÷àííÿ â Êèºâî-
Ìîãèëÿíñüê³é êîëå㳿, ìàþ÷è â³ê 21–22 ðîêè, òî, â³ðîã³äíî, ùî ñò³ëüêè
æ ë³ò ìàâ ³ À. Âîéíàðîâñüêèé, ÿêèé çàê³í÷èâ òàì êóðñ îñâ³òè, ÿê
çàçíà÷àºòüñÿ â ïàíåã³ðèêó íà éîãî ÷åñòü, ó 1703 ð.
550
. Òàêèì ÷èíîì,
³ìîâ³ðíî, â³í íàðîäèâñÿ ó 1681–1682 ðð. Õî÷à Ì. Áèòèíñüêèé ëîêàë³-
çóº ïîÿâó éîãî íà ñâ³ò 1680 ðîêîì
551
. Îòæå, ó 1708–1709 ðð.
À. Âîéíàðîâñüêîìó áóëî 27–29 ë³ò. À éîãî âèñëîâëþâàííÿ ùîäî ñêàðá³â
². Ñàìîéëîâè÷à ñë³ä òðàêòóâàòè ÿê ìåòàôîðó: ìîâëÿâ, â³í íå ì³ã ó ò³
÷àñè ¿õ áà÷èòè, ñïîñòåð³ãàòè. Ìàòè Àíäð³ÿ – Îëåêñàíäðà Ñòåïàí³âíà –
³ â òðåòüîìó øëþá³ ç ßíîì Âîéíàðîâñüêèì, êè¿âñüêèì çåìñüêèì ñóääåþ,
íå áóëà ùàñëèâîþ. ×îëîâ³ê ñïîíóêàâ ¿¿ ñòàòè êàòîëè÷êîþ. Àëå âîíà çâàæàëà
çà êðàùå ïîðâàòè ç ÷îëîâ³êîì, àí³æ ç ïðàâîñëàâ’ÿì. Ïîäðóææÿ ðîçëó÷èëîñÿ.
Ïðè÷îìó Îëåêñàíäðà Ñòåïàí³âíà çàáðàëà äî ñåáå ³ ä³òåé. ßê çãàäóâàâ
À. Âîéíàðîâñüêèé, â³í «ä³éøîâ íà Óêðà¿í³ äî çð³ëèõ ë³ò»
552
. Ó 1695 ð.
ïîìåðëà éîãî ìàòè ³ òîìó áàòüêî çâåðíóâñÿ äî ãåòüìàíà ç ïðîõàííÿì:
«…Èçâîëü ìåíÿ ïîäàðèòü òàêîþ ùàñòëèâîñòèþ, ÷òîá çä³ñü â äîìó âçèðàë
íà ÷àäà ìîè îò ðîäíîé ñåñòðû âàøåé ìèëîñòè ðîæäåííûå»
553
. Íå çíàºìî,
ÿê âèð³øèâ öå ïèòàííÿ ². Ìàçåïà. Íà òîä³ Àíäð³é, ìàáóòü, ñòàâ âèõîâàíöåì
Êèºâî-Ìîãèëÿíñüêî¿ àêàäå쳿. Ó 1703 ð. â³í ó ¿¿ ñò³íàõ âèãîëîøóâàâ
ïðîìîâó â ïðèñóòíîñò³ ãåòüìàíà, ìèòðîïîëèòà òà ³íøèõ çíàòíèõ îñ³á
554
.
Ç ïàíåã³ðèêà, íàïèñàíîãî íà äåíü éîãî ³ìåíèí 30 ÷åðâíÿ, äîâ³äóºìîñÿ, ùî
â íàâ÷àëüíîìó çàêëàä³ À. Âîéíàðîâñüêèé çàéìàâ âèñîêå ñòàíîâèùå ó
ñïóäåéñüêîìó ñàìîâðÿäóâàíí³ – íàçèâàâñÿ àâäèòîðîì ³ ïðåôåêòîì
ñîäàë³ö³¿
555
. Êð³ì íàâ÷àííÿ â Êèºâ³, â³í äåÿêèé ÷àñ ñòóä³þâàâ íàóêè ó
Äðåçäåíñüêîìó óí³âåðñèòåò³
556
.
Óæå 1705 ð. ². Ìàçåïà âèêîðèñòàâ éîãî ÿê ñâîãî ïîñëàíöÿ
557
.
Òîä³ æ íåá³æ óïåðøå ñòàâ ñâ³äêîì îïîçèö³éíèõ âèñëîâëþâàíü â
îòî÷åíí³ ãåòüìàíà. Íà äîïèò³ 25 ëèñòîïàäà 1716 ð. â³í ñâ³ä÷èâ: «Àëå
ùå ïåðåä òèì, ÿê éîãî öàðñüêî¿ âåëè÷íîñò³ ïîõ³ä áóâ ÷åðåç Êè¿â ó
Æîâêâó, áóëè òîä³ íà гçäâî Õðèñòîâå ÿê çâè÷àéíî â ç³áðàíí³ â äÿäüêà
ìîãî ïîëêîâíèêè. ² îñü òîä³ ÿ ÷óâ çâåðíåí³ äî íèõ ñëîâà ãåòüìàíà:
«Êîëè á íå ÿ çà âñå ñòîÿâ, òî âàñ áè âæå äàâíî ñîëäàòàìè çðîáèëè».
À ïîëêîâíèê ìèðãîðîäñüêèé
*
íà òå â³äïîâ³â: «Òàê ñàìî ÿê ìè ïîê³é-
íîìó ãåòüìàíó Õìåëüíèöüêîìó çàâäÿ÷óºìî, ùî íàñ çâ³ëüíèâ â³ä ÿðìà
ëÿöüêîãî, òàê âàñ áóäåìî ïðîêëèíàòè, êîëè çà íàñ ñòîÿòè íå áóäåòå,
³ íàñ ïîãóáèòå»
558
. ϳñëÿ ñìåòðò³ 1701 ð. í³æèíñüêîãî ïîëêîâíèêà
* Ï. Îðëèê ó ñâî¿õ ñïîìèíàõ ïèñàâ, ùî ö³ ñëîâà ñêàçàâ Ä. Ãîðëåíêî. Î÷åâèäíî,
À. Âîéíàðîâñüêèé, çíàþ÷è ïðî ïîâåðíåííÿ êîëèøíüîãî ïðèëóöüêîãî ïîëêîâíèêà, íå
õîò³â éîìó çàøêîäèòè.
73
÷àñòèíà I²I
•
ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ ÃÅÒÜÌÀÍÀ
². Îáèäîâñüêîãî, áðàòà À. Âîéíàðîâñüêîãî ïî ìàòåð³, íàáëèæåííÿ
äðóãîãî íåáîæà äî ². Ìàçåïè ðîçö³íþâàëîñü ó ñòàðøèíñüêîìó
ñåðåäîâèù³ ÿê çíàê ï³äãîòîâêè êåðìàíè÷åì Óêðà¿íè ñîá³ íàñòóïíèêà.
Ó 1707 ð. ãåòüìàí íà ö³ íàñòðî¿ â³äïîâ³â ïîëêîâíèêàì òàê: «Ìîæå
(êàæå),– ÷èòàºìî â äîíîñ³ Â. Êî÷óáåÿ,– Âàø Ìîñöü, ðàçóì³åòå, æå ÿ,
ãåòìàí, íàì³ðàþ ãåòìàíñòâî âçèòè íà Âîéíàðîâñêàãî, òî íå åñòü òàê;
ÿ òîãî íå æåëàþ. Âîëüíî Âàø Ìîñöåì áóäåò, êîãî õîò³òè çìåæè ñåáå
îáðàòè íà òîé óðÿä, à Âîéíàðîâñêèé è áåç òîãî íà ñâîåì îò÷èçíîì
êóòêó è íà ìîåì ñîáðàíèè ìîæåò âèõîâàòèñÿ; à òîãî óðÿäó ÿ è òåïåðü
Âàì ãîòîâ óñòóïèòè»
559
. Âñå æ ìîëîäîãî ïëåì³ííèêà ². Ìàçåïà
ïîñòóïîâî çàëó÷èâ äî âèêîíàííÿ ñåðéîçíèõ çàâäàíü. Òàê, ó ñåðïí³
1707 ð. 5000 êîçàê³â ï³ä êîìàíäîþ Àíäð³ÿ Âîéíàðîâñüêîãî ïîáëèçó
³ñëè î÷³êóâàëè ìîæëèâîãî íàïàäó øâåä³â
560
. Ùîïðàâäà, ÷åðåç ïîãàíó
äèñöèïë³íó â ï³äëåãëîìó â³éñüêó âèêîíàòè ì³ñ³þ ñòðèìàííÿ
ïðîòèâíèêà âäàëîñÿ íå ïîâí³ñòþ. Ïåòðî I ó ëèñò³ äî ². Ìàçåïè âèñëîâèâ
íåâäîâîëåííÿ òèì, ùî «óæå 500 ÷åëîâåê ïîáåæàëè, à äîñòàëíûå, ÷àþ,
íåäîëãî ïîäåðæàòöà»
561
. Ó æîâòí³ 1708 ð. À. Âîéíàðîâñüêèé áóâ
â³äïðàâëåíèé ². Ìàçåïîþ äî Î. Ìåíøèêîâà ç ïîâ³äîìëåííÿì, ùî
ãåòüìàí íå ìຠìîæëèâîñò³ ç íèì çóñòð³òèñÿ ÷åðåç õâîðîáó. Íåá³æ,
ìàáóòü, âèêîíóâàâ ³ ïîäâ³éíå çàâäàííÿ: ðîçâ³äàòè, ç ÿêèìè ñèëàìè,
íàì³ðàìè ïðîñóâàºòüñÿ êîðïóñ êíÿçÿ â Óêðà¿íó. À. Âîéíàðîâñüêèé,
îòðèìàâøè íîâ³ ïîâ³äîìëåííÿ â³ä ãåòüìàíà
562
(íà òîä³ âæå ãåíåðàë³òåò
âèçíà÷èâñÿ ç ïîâñòàííÿì), óò³ê ç Ãîðñüêà. ³í í³áè ïî÷óâ ñëîâà ÿêîãîñü
ñòàðøèíè-í³ìöÿ: «Ïîæàë³é, Áîæå, òèõ ëþäåé: çàâòðà âîíè áóäóòü â
êàéäàíàõ»
563
. Çãàäàíå â³í ðîçïîâ³â ñòàðøèíàì. Ï. Îðëèê âèñëîâèâ
ïðèïóùåííÿ, ùî íåá³æ ¿õ ëÿêàâ çà íàìîâîþ ². Ìàçåïè
564
. À. Âîé-
íàðîâñüêèé âçÿâ àêòèâíó ó÷àñòü â àíòèìîñêîâñüêîìó ïîâñòàíí³ – ¿çäèâ
äî Òóðå÷÷èíè, Êðèìó ç³ çâåðíåííÿì ïðî äîïîìîãó, â³äçíà÷èâñÿ â
áîÿõ çà Âåïðèê òà Ãàäÿ÷. Êàðë XII ïðî îñòàííº ïîâ³äîìëÿâ ñâîþ
ñåñòðó Óëüð³êó-Åëåîíîðó
565
.
Ç àêò³â Áåíäåðñüêî¿ êîì³ñ³¿, ÿêà âèð³øóâàëà äîëþ ãåòüìàíñüêîãî
ñêàðáó, ïîñòàòü À. Âîéíàðîâñüêîãî áà÷èòüñÿ â íåãàòèâíîìó ñâ³òë³. ³í
åíåðã³éíî, ö³ëåñïðÿìîâàíî âèáîðþâàâ ïðàâî íà ïðèâëàñíåííÿ âñ³õ
êîøò³â, ÿê³ ïðèâ³ç ³ç ñîáîþ ². Ìàçåïà â Áåíäåðè. Õî÷à, ÿê çàçíà÷àëè
ñòàðøèíè, êîøòîâíîñò³, ãðîø³ íàëåæàëè â³éñüêîâ³é ñêàðáíèö³, à íå
îñîáèñòî ãåòüìàíó. Îäíàê, êîðèñòóþ÷èñü ïðàâîâèì íåâðåãóëþâàííÿì
çãàäàíîãî ïèòàííÿ, ï³äòðèìêîþ Êàðëà XII, ÿêîìó áóëè ïîòð³áí³ ô³íàíñîâ³
çàïîçè÷åííÿ, Àíäð³é Âîéíàðîâñüêèé äîì³ãñÿ ïåðåäà÷³ éîìó ó ñïàäîê
âåëèêîãî ñêàðáó ãåòüìàíñüêîãî óðÿäó.
Íà íàø ïîãëÿä, òàêà çîâí³øíÿ åãî¿ñòè÷íà ñóòí³ñòü íåáîæà ìàº
ñâîº ïîÿñíåííÿ. Ïîðàçêà ïîâñòàííÿ äåìîðàë³çóâàëà äóõ ïîâñòàíö³â.
Ëþäè âòðàòèëè íàä³þ ó ñïðàâó âèçâîëåííÿ Óêðà¿íè. Åì³ãðàíòè ïî÷àëè
äóìàòè ïðî ñâîº ìàéáóòíº, âëàñíå âèæèâàííÿ. Ãðóïà çàïîðîæö³â
íàìàãàëàñÿ çàâîëîä³òè ãåòüìàíñüêèì ñêàðáîì, à ñàìîãî ². Ìàçåïó
â³äïðàâèòè öàðåâ³
566
. Éîãî âðÿòóâàëî ëèøå çàñòóïíèöòâî àä’þòàíòà
øâåäñüêîãî êîðîëÿ Ñòàí³ñëàâà Ïîíÿòîâñüêîãî. Áåçãðîø³â’ÿ ñïîíóêà-
ëî êîçàê³â 11–12 ëèïíÿ áóíòóâàòè. ×àñòèíà ãåíåðàëüíî¿ ñòàðøèíè
74
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
âèð³øèëà çà äîïîìîãîþ ìîëäàâñüêîãî ãîñóäàðÿ äîìîãòèñÿ öàðñüêîãî
ïðîùåííÿ
567
. Çãàäàíå ïîñâàðèëî ². Ìàçåïó ç éîãî ïðèá³÷íèêàìè, ÿê³
çàëèøèëè õâîðîãî ãåòüìàíà ³ ïåðåáðàëèñÿ äî ßññ. ³í, çàãíàíèé ó
áåçâèõ³äü ñèòóàö³ºþ, õâîðîáîþ, ïåðåä ñìåðòþ íå ì³ã çàëèøèòè íà
íåäàâí³õ ï³äëåãëèõ, ÿê³ éîãî ôàêòè÷íî çðàäèëè, â³éñüêîâèé ñêàðá,
ñïðàâåäëèâî ï³äîçðþþ÷è ðîçïîä³ë êîøò³â íå â ³íòåðåñàõ Óêðà¿íè, à
ëèøå äëÿ îñîáèñòîãî âèêîðèñòàííÿ-çáàãà÷åííÿ. Ó Áåíäåðàõ ãåòüìàí
çâèíóâàòèâ ó â³äñòóïíèöòâ³ ãåíåðàëüíîãî ïèñàðÿ. Ó ëèñò³ äî Ñ. ßâîð-
ñüêîãî Ï. Îðëèê çãàäóâàâ, ùî «Âîéíàðîâñüêèé, ïî óêàçó åãî Ìàçåïû, íå
òîêìî ìåíå îñêîðáèë, íî è íà æèòèå ìîå íàñòîåâàë, à ÿ æàëîñòèå åìó
âûãîâàðèâàë: «Òàêîå ëè åñòü çà âåðíîñòü ìîþ íàãðàæäåíèå?» Îòêàçàë
îí: «Åñëè á òû ìí³ íà áûë â³ðåí, òî òàêîæ áû ïîãèáë, ÿê è Êî÷óáåé».
È òîãî ðàäè ïðèíóæäåí ÿ áûë îò íåãî óäàëèòöÿ äî ßññ»
568
.
Íåâèçíà÷åí³ñòü ïîë³òè÷íîãî êóðñó ìàçåïèíö³â ï³ñëÿ ïîëòàâñüêî¿
êàòàñòðîôè, ¿õ çíåâ³ðà â áîðîòüá³, íàì³ðè ñòàðøèí ïîêàÿòèñÿ ïåðåä
öàðåì ïðèçâåëè äî êîíôë³êòó ì³æ íèìè é ãåòüìàíîì. Ðîçïîðÿäíèê
â³éñüêîâîãî ñêàðáó, ñïîä³âàþ÷èñü íà îäóæàííÿ, äî îñòàííüî¿ õâèëèíè
òóðáóâàâñÿ, àáè çîëîòî, êîøòîâíîñò³ çàëèøàëèñü ó ö³ë³ñíîñò³,
íåðîçãðàáîâàíèìè ï³ä öåé íàñòð³é ïîðàçíèöòâà. Ãåíåðàë³òåò æå,
ðîçìåæîâàíèé â³ä÷àºì, àïàò³ºþ, çíåâ³ðîþ, äóìêàìè ïðî ïîâåðíåííÿ
íà áàòüê³âùèíó, íå íàâàæèâñÿ ï³äíÿòè ïåðåä ². Ìàçåïîþ ïèòàííÿ
ïðî íàñòóïíèöòâî, ïîäàëüøó äîëþ â³éñüêîâîãî ñêàðáó. Öå é ñòàëî
ïðè÷èíîþ òîãî, ùî À. Âîéíàðîâñüêèé ñòàâ åíåðã³éíî áîðîòèñÿ çà
ïîçáàâëåííÿ ¿õ ïðàâà íàñë³äóâàòè âèâåçåí³ ç Áåíäåð êîøòè. Ñâîþ
ïîçèö³þ â³í àðãóìåíòóâàâ òàê: «Ãðîìàäñüê³ ñïðàâè òðåáà ñòàâèòè âèùå
â³ä ïðèâàòíèõ òîä³, êîëè âîíè íå âàëÿòüñÿ äî ´ðóíòó, à ëèøàþòü
íàä³þ íà íåäàëåêó ïîïðàâó, òà êîëè âîíè íèùàòü öþ íàä³þ,
ïðèðîäí³øå âèäàºòüñÿ ðÿòóâàòè îñîáó, æèòòÿ, çäîðîâ’ÿ é óñå, ùî ç
íèì çâ’ÿçóºòüñÿ»
569
.
Âèãðàâøè ðîçãëÿä ñïðàâè, ó ïîäàëüøîìó â³í óñå æ òàêè íå
ïîðâàâ ç ìàçåïèíöÿìè. Ó 1710–1712 ðð. À. Âîéíàðîâñüêèé ¿çäèâ ó
Êðèì, Ñòàìáóë â óêðà¿íñüêèõ ñïðàâàõ, ñëóæèâ Êàðëó XII. Ðàçîì ç
åì³ãðàíòàìè 1715 ð. â³í ïåðåáðàâñÿ äî ³äíÿ. À. Âîéíàðîâñüêèé â³â
äèïëîìàòè÷í³ ïåðåãîâîðè ç ºâðîïåéñüêèìè óðÿäîâöÿìè, àáè ñòâîðèòè
àíòèðîñ³éñüêó êîàë³ö³þ äåðæàâ, ç äîïîìîãîþ ÿêèõ ìîæíà áóëî á
â³äíîâèòè óêðà¿íñüêó äåðæàâí³ñòü. Éîãî æèòòºâà ïîçèö³ÿ,
àâòîðèòåòí³ñòü ñòóðáóâàëè Ïåòðà I. Ó 1716 ð. â³í â óëüòèìàòèâí³é
ôîðì³ çàæàäàâ â³ä ì³ñòà Ãàìáóðãà âèäàòè ìàçåïèíöÿ. Ó æîâòí³ òîãî
æ ðîêó À. Âîéíàðîâñüêèé áóâ ï³äñòóïíî âèâåçåíèé äî Ïåòðîïàâ-
ë³âñüêî¿ ôîðòåö³, äå ïðîáóâ àæ äî 1723 ð.
570
. Ïîò³ì éîãî â³äïðàâèëè
íà çàñëàííÿ â ßêóòñüê. Òàì ç íèì ó 1736–1737 ðð. ïîáà÷èâñÿ
ðîñ³éñüêèé ³ñòîðèê Ãåðàðä ̳ëëåð: «Â áûòíîñòü ñî÷èíèòåëÿ ñèõ
èçâåñòèé â ßêóöêå,– çàçíà÷èâ â³í ó ñâî¿õ íîòàòêàõ,– Âîéíàðîâñêèé
åùå â æèâûõ îáðåòàëñÿ: íî çíàíèÿ èíîñòðàííûõ ÿçûêîâ, èñêóññòâà
â íàóêàõ è ïðèÿòíîñòè â îáèõîæäåíèè âåñüìà ìàëî â íåì
ïðèìå÷àëîñü. Ïðåïðîâîæäàÿ âðåìÿ â áåñåäàõ ïîäëûõ ëþäåé, ñäåëàëñÿ
îí ÷ðåç òî ê îáõîæäåíèþ ñ ïðèåçæèìè, êîèõ òîãäà ïî ñëó÷àþ âòîðîé
75
÷àñòèíà I²I
•
ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ ÃÅÒÜÌÀÍÀ
Êàì÷àòñêîé ýêñïåäèöèè â ßêóöêå íå ìàëî áûëî, ïî÷òè íå
óäîáíûì»
571
. Ïîìåð À. Âîéíàðîâñüêèé òàì ñàìî, öå ñòàëîñÿ
îð³ºíòîâíî ó 1740-õ ðð. Ó ñâîºìó çàïîâ³ò³, ñêëàäåíèì íåá³æ÷èêîì ó
Øâåö³¿, â³í çàïîâ³â 10 000 òàëåð³â ìîíàñòèðåâ³ ñâ. Ãåîðã³ÿ â Ãàëàö³
íà ïîìèíàííÿ äóø³ ². Ìàçåïè
572
.
____
2.4.
____
ÁÈÑÒÐÈÖÜÊÈÉ ²ÂÀÍ
Ñâîÿê ². Ìàçåïè ². Áèñòðèöüêèé (éîãî äðóæèíà áóëà ò³òêîþ
Âîéíàðîâñüêîãî) áóâ óïðàâèòåëåì Øåïòàê³âñüêî¿ âîëîñò³ ó 1687–
1708 ðð. ³í çàñíóâàâ íà ¿¿ òåðèòî𳿠÷èìàëî íîâèõ ñëîá³ä
573
, ÷èì
çíà÷íî çá³ëüøèâ íàñåëåííÿ îêðóãè. Êð³ì ãîñïîäàðñüêèõ ñïðàâ (óïðà-
âèòåëü çáèðàâ ïðîäîâîëüñòâî «íà êóõíþ» ãåòüìàíñüêî¿ ðåçèäåíö³¿),
². Áèñòðèöüêèé âèêîíóâàâ ð³çíîìàí³òí³ äåë³êàòí³ äîðó÷åííÿ ². Ìàçåïè.
Íàïðèêëàä, ó 1687 ð. âèêîïóâàâ ïðèõîâàí³ ñêàðáè ². Ñàìîéëîâè÷à ³
ïåðåäàâàâ ¿õ ãåòüìàíó
574
. Ñõîæå, ó áåðåçí³ 1688 ð. ãåòüìàíñüêèé ñâîÿê-
«ñëóãà» âîçèâ ó Ìîñêâó äî Â. Ãîë³öèíà íå ò³ëüêè ëèñòà â³ä ñâîãî çâåðõíèêà
ç êîìåíòàðåì «ïëåâåëüíûõ ðå÷åé» ó Ïóòèâë³ «Ôåäîðà Èâàíîâà î ìíå
ãåòìàíå è î íåñêîëüêèõ ïîäðó÷íûõ ìíå ëþäåé»
575
, à é ñîë³äíó ô³íàíñîâó
â³ääÿêó çà çàñòóïíèöòâî.  îô³ö³éíîìó ñóïðîâ³äíîìó ëèñò³ â³ä 24 áåðåçíÿ
². Ìàçåïà çàçíà÷àâ, ùî, «ïîñûëàþ÷è ç óìûñëó ñëóãó ìîãî Èâàíà
Áûñòðèöêîãî ê Öàðñòóþùîìó âåëèêîìó ãðàäó Ìîñêâå îòäàþ ìîå íèçêîå
÷åëîáèòå Âàøîé êíÿæîé Âåëìîæíîñòè, ìèëîñòèâîìó ìîåìó Áëàãî-
äåòåëþ» ³ «ïðåïîñûëàþ ïîçäîðîâëåíüå»
576
. Ïîä³áíå ëàêîí³÷íå ïðè-
â³òàííÿ â³í ì³ã ïîñëàòè é ç ãåíåðàëüíèì ñóääåþ Ì. Âóÿõåâè÷åì, ÿêèé
òîä³ æ â³ç ðàçîì ç êàíöåëÿðèñòîì Ï. ²âàíîâèì äî öàð³â ïîâ³äîìëåííÿ
â³ä 26 áåðåçíÿ ïðî ïåðåãîâîðè ì³æ íèì òà âîºâîäîþ Ë. Íåïëþºâèì
ïðî â³éñüêîâó êàìïàí³þ 1688 ð.
577
.
Îòæå, ². Áèñòðèöüêèé, î÷åâèäíî, âèêîíóâàâ äîäàòêîâå òàºìíå
äîðó÷åííÿ. «Ïðèðåêëàÿ îáåòíèöà ìîÿ âàøîé êíÿæîé âåëüìîæíîñòè
íå ìîãëà ÷åðåç íåìàëîå âðåìÿ ïðèéòè â íàëåæíîå èñïîëíåíèå,– çàçíà÷àâ
². Ìàçåïà ó ïðèâàòí³é çàïèñö³ Â. Ãîë³öèíó, çíàéäåí³é ï³ñëÿ àðåøòó
îñòàííüîãî ó 1689 ð. éîãî ïðîòèâíèêàìè,– åäíî çà âñåãäàøíèìè ìîèìè
îêîëî äåë íà íîâîñòè óðÿäó ìîåãî âòðóäèõñÿ òðóäíûìè çàáàâàìè, äðóãîå
çà òûì, æå íå ìîãëåì íàñêîðå ïðèñïîñîáèòèñÿ â òàêóþ ñïîñîáíîñòü,
ÿêàÿ áû äî ïîñëàíüÿ áûëà óäîáíà. Òåïåðü òåäû òóþ äîëæíîñòü ìîþ â
ïèëíîñòè íàëåæèòîé ñîñòàâèâøè, ïîñûëàþ âàøîé êíÿæîé âåëìîæíîñòè,
ìèëîñòèâîìó áëàãîäàòåëþ ìîåìó, â ÷åðâîííûõ çîëîòûõ ïÿòü òûñÿ÷ è
îñì ñîò ðóáëåé, â êîïåéêàõ òðè òûñÿ÷è ðóáëåé, à â òàëåðàõ áèòûõ
òûñÿ÷ó è äâåñòå ðóáëåé, âñåãî äåñÿòü òûñÿ÷ ðóáëåé. ßêîå ìîå
ïðèíîøåíèå èçâîëü, âàøà êíÿæàÿ âåëüìîæíîñòü, ïðèíÿòè ìèëîñòèâî
è õîâàòè ìåíÿ â ìèëîñòèâîé îò÷åñêîé è áëàãîäåòåëüñêîé ñâîåé ëàñöå è
çàñòóïëåíèè. Îùî ïîêîðíå ïðîøó: îáåöóþ÷è òî ïî ñåáå, äîíåëåæå
æèòè áóäó, æå âî âñåì æåëàòåëüíûì è ïîñëóøíûì ñåìü ðàáîòíèê
âàøîé êíÿæîé âåëìîæíîñòè, î åãî æå ìèëîñòèâóþ îò÷åñêóþ ëàñêó
76
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
èñòèííûì âñåöåëûì óñåðäèåì âñåãäà ïîâîëüíûìè óñëóãàìè ìîèìè
ñòàðàòèñÿ áóäó»
578
.
Ðåà볿 áåðåçíÿ 1688 ð. (íàêëåïè â Ïóòèâë³ íà ãåòüìàíà, çóñòð³÷ ç
Ë. Íåïëþºâèì, êîòðèé, ÿê äîâ³äóºìîñÿ ç ³íøèõ äîêóìåíò³â, áàæàâ
ïîæèâèòèñÿ êîíô³ñêîâàíèì ìàéíîì ³ ÷èíèâ ïåâíèé òèñê ó öüîìó ïëàí³
íà êåðìàíè÷à Óêðà¿íè) äàþòü çìîãó äàòóâàòè çàïèñêó äî Â. Ãîë³öèíà
÷àñîì ïðè¿çäó ². Áèñòðèöüêîãî äî Ìîñêâè. ϳñëÿ ïîâåðíåííÿ îñòàííüîãî
â Áàòóðèí ². Ìàçåïà 11 òðàâíÿ 1688 ð. äîðó÷èâ éîìó âèêîíàòè, ïî ñóò³,
àíàëîã³÷íå çàâäàííÿ – äîñòàâèòè ãåíåðàëüíîìó îáîçíîìó Â. Áîðêîâñüêîìó
÷àñòèíó êîíô³ñêîâàíîãî ìàéíà ². Ñàìîéëîâè÷à
579
. Íà ñâîãî íàáëèæåíîãî
ñâîÿêà ãåòüìàí ïîêëàäàâ â³äïîâ³äàëüíó ì³ñ³þ – ïîâ³äîìèòè Êàðëà XII
ïðî áàæàííÿ ãåíåðàë³òåòó Ãåòüìàíùèíè ñòàòè ñîþçíèêàìè øâåä³â. Äëÿ
öüîãî ². Áèñòðèöüêîãî âèêëèêàëè â Áîðçíó, äå, ÿê çãàäóâàâ Ï. Îðëèê,
éîìó áóëî íàêàçàíî «ïðè âñ³õ íàñ ïðèñÿãíóòè åìó íà ñåêðåò³, à ìí³
ïðèêàçàë íàïèñàòü åìó èíñòðóêöèþ äî ãðàôà Ïèïåðà»
580
. ³ääàíîãî
ïîñëàíöÿ â³äïðàâèëè ðàçîì ç ïîëîíåíèìè äî øâåä³â ç ïîñëàííÿì «íè
òàêèì íè ñÿêèì áåç ïîäïèñó, áåç ïå÷àòè è áåç æàäíîãî íè äî êîðîëÿ, íè
äî Ïèïåðà ïèñàíîãî ëèñòó îò ñåáå»
581
. ϳäñòðàõîâóþ÷èñü, ². Ìàçåïà, çà
ï³çí³øèì ïîâ³äîìëåííÿì àíãë³éñüêîãî íàäçâè÷àéíîãî ïîñëà ×àðëçà
³òâîðòà, ³íôîðìóâàâ öàðÿ, «ùî â³í áóíò³âíèê ³ âò³êà÷. Öèì ãåòüìàí
â³äâåðíóâ â³ä ñåáå ï³äîçð³ííÿ, ÿêå ó çâ’ÿçêó ç òèì ìîãëî ïîñòàòè»
582
.
². Áèñòðèöüêèé ç’ÿâèâñÿ ó øâåäñüê³é àð쳿 18 æîâòíÿ, êîëè âîíà
çàëèøèëà çà ñîáîþ Ñòàðîäóá
583
. Ó ñïîãàäàõ À. óëëåíêðîêà,
ãåíåðàëêâàðòèðìàéñòðà øâåäñüêî¿ àð쳿, ïðî öå º çàïèñ: «Öåé êîçàöüêèé
ñòàðøèíà ïåðåäàâ ïðîõàííÿ, ùîá É. Â. (Éîãî Âåëè÷í³ñòü.– Àâò.) çì³íèâ
ñâ³é ìàðø ³ âèðóøèâ â íàïðÿì³ Íîâãîðîäà-ѳâåðñüêîãî, ùîá òàì
çàéíÿòè ïîçèö³þ. Êîðîëü îá³öÿâ òà íàêàçàâ… çàîï³êóâàòèñÿ ãîñòåì.
Êîëè âîíè îáèäâà ñèä³ëè çà îá³äîì, ïðèáóâ ñëóãà ñòàðøèíè ç Íîâãîðîäà-
ѳâåðñüêîãî ³ ïîâ³äîìèâ éîãî, ùî ôåëüäìàðøàë Øåðåìåòºâ ïîâíèì
õîäîì ìàðøèðóº íà Íîâãîðîä-ѳâåðñüêèé. Òîä³ ïîïðîñèâ öåé êîçàöüêèé
ñòàðøèíà… äîïîâ³ñòè êîðîëåâ³, ùî ïîòð³áíî ÿêíàéøâèäøå ïîñëàòè
òóäè øâåäñüêèé â³ää³ë, ùîá çàéíÿòè òàì ïîçèö³þ»
584
. Êàðë XII äåùî
³ç çàï³çíåííÿì, ÿêå âèÿâèëîñÿ çðåøòîþ ôàòàëüíèì, ò³ëüêè óâå÷åð³
â³ääàâ íàêàç ãåíåðàëîâ³ Êðåéöó âèðóøèòè äî Íîâãîðîäà-ѳâåðñüêîãî.
Éîãî ï³äðîçä³ë ÷åðåç öå ëèøå 20 æîâòíÿ çóïèíèâñÿ çà 12 ê³ëîìåòð³â
â³ä öüîãî ì³ñòà, ó ñåë³ Øåïòàêàõ. Ñï³éìàíèé ðîñ³ÿíàìè øåïòàê³âñüêèé
â³éò íà äîïèò³ ïîêàçàâ: «Áûë äå îí, âîéò, â Øåïòàêàõ, â òî ÷èñëî
ïðèøëè â òó äåðåâíþ è ïîêàçàëèñü åìó øâåöêèå ëþäè, ñêîëüêî ÷èñëîì,
íå çíàåò. È îí, âîéò, èñ òîé äåðåâíè óøåë â Íîâãîðîäîê è ñêàçàë î òîì
ñîòíèêó Æóðîâ÷åíêó. È ñîòíèê åìó ñêàçàë, ÷òî õàòåë ïîñëàòü
ïðîâåäîâàòü, êàêèå ëþäè. À ïîëê ìîñêîâñêîé åùå â Íîâãîðîäîê íå
ïðèøåë. Òîãî æ ÷èñëà ïðèøåë ê íåìó Áûñòðèöêîãî õëîïåö Óñîâè÷ è
âçÿë åâî, âîéòó, ñ ñîáîþ â äåðåâíþ Øåïòàêè, ñêàçàë åìó, ÷òî äå ïðèøëî
ìîñêîâñêîå âîéñêî ñî êíÿçåì Ìåíøèêîâûì, à íå øâåäû. È êàê îíè
ïðèåõàëè â Øåïòàêè ê ïàíó Áûñòðèöêîìó, è Óñîâè÷ ñêàçàë Áèñòðèöêîé,
÷òî èäóò ìîñêîâñêèå ëþäè â Íîâãîðîäîê. È îí, Áûñòðèöêîé, ïîøåë,
ñêàçàë øâåöêîìó ãåíåðàëó, ÷òî ìîæíî ìîñêâè÷ ïîáèòü è âåëåë åìó,
77
÷àñòèíà I²I
•
ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ ÃÅÒÜÌÀÍÀ
âîéòå, îòâåñòü øâåöêèõ ëþäåé íà äîðîãó, êîòîðîþ èäóò îò Êàìíÿ â
Íîâãîðîäîê ìîñêîâñêèå ëþäè. È îí ïðèâåë è ïîñòàâèë èõ îò Íîâãîðîäêà
â ìèëå íà ìåëüíèöå. À ñàì îí, âîéò, ïîåõàë â Íîâãîðîäîê è ïðèåõàë íà
îòâîäíîé êàðàóë, ñêàçàë êîçàêàì, ÷òî øâåöêîâà âîéñêà òûñÿ÷ ñ ïÿòíàäöàòü
ñòîÿò â Øåïòîêàõ è íà äîðîãå ó ìåëüíèöû. È ïðèøåë â ãîðîäîê, è ñêàçàë
ãîðîäíè÷åìó è ñîòíèêó òîæ, ÷òî øâåäîâ ïÿòíàäöàòü òûñÿ÷, è ñîòíèê
îòäàë åâî, âîéòó, çà êàðàóë. È ïî ïðèêàçó ïàíà Áûñòðèöêîãî ñêàçàë, ÷òî
êàê ïðèäóò â Íîâãîðîäîê øâåäû, ÷òîá îíè èõ âñòðåòèëè ñ õëåáîì è èñ
ïóøåê íå ñòðåëÿëè, òî äå íå áóäåò èì íè÷åãî. Äà îí æå, Áûñòðèöêèé,
ñêàçàë åìó, âîéòå, ÷òî ïîåäåò îí òîãî æ ÷àñó äî ãåòìàíà. À Óñîâè÷ îñòàëñÿ
ïðè Áûñòðèöêîì. À Áûñòðèöêîé ïðè øâåäå õîäèò ñâîáîäíà»
585
.
Îñê³ëüêè äîïèòóâàëè â³éòà ðîñ³ÿíè â Íîâãîðîä³-ѳâåðñüêîìó
20 æîâòíÿ, òî ñòຠçðîçóì³ëèì, ùî øâåäè çàï³çíèëèñÿ óâ³éòè â ì³ñòî
áóêâàëüíî íà ÿêóñü ãîäèíó.
². Áèñòðèöüêèé áóâ â³äïðàâëåíèé äî ãåòüìàíà ç â³äïîâ³ääþ êîðîëÿ,
ÿêèé çãîäæóâàâñÿ âçÿòè çàïîðîçüêå â³éñüêî ï³ä ñâîþ ïðîòåêö³þ
586
.
Îòðèìàâøè ¿¿, ². Ìàçåïà â³äðàçó íàïðàâèâ ïîâòîðíî ñâîãî ñâîÿêà äî Êàð-
ëà XII. Ãåòüìàí âèñëîâëþâàâ ðàä³ñòü ç ïðèâîäó îá³öÿíî¿ ïðîòåêö³¿, ïðîñèâ
øâåä³â ïðèñêîðèòè ìàðø äëÿ ç’ºäíàííÿ, àáè âðÿòóâàòè ï³äðîçä³ëè Ãåòü-
ìàíùèíè â³ä íåáåçïåêè
587
. ² öþ ì³ñ³þ ². Áèñòðèöüêèé âèêîíàâ óñï³øíî.
Äåòàë³ ïåðåãîâîðíîãî ïðîöåñó ñâ³ä÷àòü, ùî óïðàâèòåëü Øåïòà-
ê³âñüêî¿ îêðóãè, î÷åâèäíî, çíàâ ëàòèíó, òîáòî ìàâ íåïîãàíó îñâ³òó, ÿêà
äîçâîëÿëà éîìó â³ëüíî ñï³ëêóâàòèñÿ ç ³íîçåìöÿìè.
². Áèñòðèöüêèé çàëèøàâñÿ ç ². Ìàçåïîþ äî éîãî ñìåðò³. Áåíäåðñüêà
êîì³ñ³ÿ ïîêàçàëà, ùî ñâ³ä÷åííÿ íàáëèæåíîãî ãåòüìàíà ñòàëè âè-
ð³øàëüíèìè ïðè âèçíà÷åíí³ íàëåæíîñò³ â³éñüêîâîãî ñêàðáó. Àäæå â³í
ðàçîì ç Äîâãîïîëîì ó 1687 ð. «âèêîïàëè ³ç çåìë³ ð³çí³ íà÷èííÿ ãåòüìàíà
Ñàìîéëîâè÷à, ïîâí³ äóêàò³â, ³ â³ääàëè â ðóêè òîãî æ ãåòüìàíà»
588
.
ßê ç’ÿñóâàëîñÿ ï³çí³øå, ². Áèñòðèöüêèé çà ïåâíó âèíàãîðîäó, îá³öÿíó
À. Âîéíàðîâñüêèì, ëæåñâ³ä÷èâ íà êîðèñòü îñòàííüîãî, äîâîäÿ÷è, ùî
â³éñüêîâèé ñêàðá – ïðèâàòíà âëàñí³ñòü ². Ìàçåïè
589
.
12 æîâòíÿ 1717 ð. Ï. Îðëèê ïåðåñëàâ ç Õð³ñò³àíñòàäà äî Ñòîêãîëüìà
êîï³þ ëèñòà ïîìåðëîãî ïîëêîâíèêà ². Áèñòðèöüêîãî (çãàäóºòüñÿ
ïîëêîâíèêîì ó äæåðåëàõ áîéîâèõ ä³é 1712 ðîêó
590
), àäðåñîâàíîãî
øâåäñüêîìó êîðîëþ: «Âàøà êîðîë³âñüêà âåëè÷íîñòå ³ ìèëîñòèâèé ïàíå!
Íå ÷åðåç áóäü-êîãî ³íøîãî, à ò³ëüêè ÷åðåç Ìàçåïó ïîêèíóâ ÿ ñâîþ
äîáðî÷åñíó äðóæèíó, ñâî¿õ ä³òåé òà ñâî¿ ìàºòêè, ³, ïðîáóâøè ó íüîãî
íà ñëóæá³ 40 ðîê³â, ÿ íå çðàäèâ éîãî, êîëè äâ³÷³ ¿çäèâ ç ëèñòàìè â³ä
íüîãî äî Âàøî¿ êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷íîñò³. Àëå òåïåð øëÿõåòíèé ïàí
Âîéíàðîâñüêèé äóðèòü ïóñòèìè îá³öÿíêàìè, ïðè òîìó, ùî ìîÿ äðóæèíà
áóëà ç íèì ó äðóæí³õ ñòîñóíêàõ, áî Ìàçåïà áóâ éîãî äÿäüêîì, à ìîÿ
äðóæèíà, óðîäæåíà Ãîðîäèñüêî,– éîãî ò³òêîþ. Ñïî÷àòêó ïàí Âîé-
íàðîâñüêèé ïîîá³öÿâ ìåí³ ê³ëüêà ñîòåíü äóêàò³â çà òå, ùîá ÿ ï³äòðèìàâ
éîãî ó ñóïåðå÷ö³, ùî ñòîñóâàëàñÿ ïîõîäæåííÿ ãðîøåé, ³ ÿ çàïåâíèâ,
ùî ãðîø³ áóëè âçÿò³ íå ç êîçàöüêî¿ êàñè, à ç âëàñíèõ êîøò³â Ìàçåïè.
À ÿêáè ÿ ñêàçàâ ïðàâäó, òî âèÿâèëîñü áè, ùî Ìàçåïà ïðèâëàñíèâ ãðîø³
òðüîõ ïîïåðåäí³õ ãåòüìàí³â: Áðþõîâåöüêîãî, Ìíîãîãð³øíîãî òà
78
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
Ñàìîéëîâè÷à, à òàêîæ òðüîõ ñèí³â Ñàìîéëîâè÷à: ѳìåîíà, ñòðà÷åíîãî
çà íàêàçîì öàðÿ ó Ѻâñüêó Ãðèãîð³ÿ òà çàñëàíîãî â Ñèá³ð ßêîâà. Óñ³ ö³
ãðîø³ îïèíèëèñÿ ó ðóêàõ Ìàçåïè. Ìàçåïà îäåðæóâàâ òàêîæ ïðèáóòêè
³ â³ä îðåíäè, à ï³ñëÿ éîãî ñìåðò³ ïàí Âîéíàðîâñüêèé çàáðàâ óñ³ ö³
ãðîø³ òà êëåéíîäè, õî÷à Ìàçåïà íå ïðèí³ñ ¿õ ç ñîáîþ íà Óêðà¿íó.
Ç äîïîìîãîþ êîøîâîãî ѳðêà Ìàçåïà óíèê ñìåðòåëüíî¿ íåáåçïåêè ³ áóâ
ïîñëàíèé íèì ó Áàòóðèí äî Ñàìîéëîâè÷à, à çãîäîì – äî Ìîñêâè. Òîä³
â³í ïðîñëóæèâ ïðè Ñàìîéëîâè÷ó 15 ðîê³â, ïîò³ì ø³ñòü ðîê³â áóâ
ãåíåðàëüíèì îñàâóëîì, à êîëè Ñàìîéëîâè÷à çàñëàëè â Ñèá³ð, Ìàçåïà
çàñòóïèâ éîãî íà ì³ñö³ ãåòüìàíà ³ ïðèáðàâ äî ðóê óñ³ éîãî ñòàòêè òà
ãðîìàäñüê³ êîøòè»
591
.
Äîñë³äíèê Í. Ìîë÷àíîâñüêèé âèñëîâèâ ïðèïóùåííÿ, ùî çãàäàíèé
ëèñò íàïèñàâ Ï. Îðëèê
592
, ÿêèé áîðîâñÿ çà òå, àáè ñêàðáè ². Ìàçåïè
íàëåæàëè óêðà¿íñüêîìó åì³ãðàíòñüêîìó óðÿäó, à íå À. Âîéíàðîâñüêîìó,
ÿêèé íåçàêîííî íèì çàâîëîä³â.
Ëèñò, ñïðàâä³, âèêëèêຠðÿä ñóìí³â³â. Ïî-ïåðøå, â³í, àäðåñîâàíèé
êîðîëþ, ïîäàâàâñÿ â êîﳿ. Ïî-äðóãå, íàñòîðîæóº ôðàçà: «ïðîáóâøè ó
íüîãî íà ñëóæá³ 40 ðîê³â», òîáòî ç 1669 ð. Óïðàâèòåëåì Øåïòàê³âñüêèõ
ìàºòíîñòåé ². Áèñòðèöüêèé ñòàâ ëèøå 1687 ð. ³í ì³ã áóòè ñëóãîþ ó
². Ìàçåïè, àëå æ ï³ñëÿ ïîÿâè íà ˳âîáåðåææ³ òîé ñ³ì ðîê³â íå ìàâ
ÿêîãîñü çíà÷íîãî óðÿäó. Ïî-òðåòº, íå â³äïîâ³äຠä³éñíîñò³ òâåðäæåííÿ,
ùî «â³í (Ìàçåïà.– Àâò.) ïðîñëóæèâ ïðè Ñàìîéëîâè÷ó 15 ðîê³â, ïîò³ì
ø³ñòü ðîê³â áóâ ãåíåðàëüíèì îñàâóëîì». Íàñïðàâä³ ². Ìàçåïà ñòàâ
ñëóæèòè íà ˳âîáåðåææ³ ó 1674 ð. Çàãàëüíà éîãî ñëóæáà ó Ñàìîéëîâè÷à
ñòàíîâèëà 13 ðîê³â, ç íèõ 6 ðîê³â – ãåíåðàëüíèì îñàâóëîì. Òàê³ ïîìèëêè
íàâðÿä ÷è ì³ã äîïóñòèòè ². Áèñòðèöüêèé. Çãàäàí³ æ íåòî÷íîñò³ ìîãëè
äîïóñòèòè ôàëüñèô³êàòîðè, îñê³ëüêè æèòòºâèé øëÿõ ãåòüìàíà äî 1687 ð.
çíàëè ôðàãìåíòàðíî, ïðèáëèçíî. Ðàçîì ç òèì Ï. Îðëèê òà ñòàðøèíè
ïî ïðàâä³ êëîïîòàëèñÿ ïðî ñïðàâåäëèâèé ðîçïîä³ë â³éñüêîâîãî ñêàðáó,
îñê³ëüêè Êàðë XII âèð³øèâ ñï³ð ãåòüìàíñüêîãî ãåíåðàë³òåòó òà À. Âîé-
íàðîâñüêîãî íà êîðèñòü îñòàííüîãî. Àäæå öå â³äïîâ³äàëî ïåðåäóñ³ì
³íòåðåñàì êîðîëÿ, ÿêèé ïîòðåáóâàâ êîøò³â ³ ÿêîìó ëåãøå áóëî äîìîâëÿ-
òèñÿ ïðî ïîçèêè ç íåáîæåì ãåòüìàíà, í³æ ç³ ñòàðøèíàìè.
Ïîìåð ². Áèñòðèöüêèé ó Øâåö³¿.  åì³ãðàö³¿ áóâ òàêîæ éîãî ñèí.
____
2.5.
____
ÌÎʲªÂÑÜÊÈÉ ÊÎÑÒßÍÒÈÍ
(? – 1709)
Ñâîÿê Ìàçåïè ïî ë³í³¿ ìàòåð³ Êîñòÿíòèí Ìî곺âñüêèé ïîõîäèâ ç
ðîäèíè á³ëîöåðê³âñüêî¿ øëÿõòè.
Ó 1690 ð. â³í çà áàæàííÿì ãåòüìàíà áóâ ðàçîì ç ²âàíîì Ëèñåíêîì
êàíäèäàòîì íà ïîñàäó ïåðåÿñëàâñüêîãî ïîëêîâíèêà. Âàêàíñ³ÿ íà öåé
óðÿä ç’ÿâèëàñÿ ï³ñëÿ çì³ùåííÿ Ëåîíò³ÿ Ïîëóáîòêà. Ó âèáîðàõ 25 ÷åðâíÿ
áðàëè ó÷àñòü êîçàêè, ñòàðøèíà, ì³ùàíè. Á³ëüø³ñòü ãîëîñ³â îòðèìàâ
². Ëèñåíêî, îñê³ëüêè çà éîãî ïîëêîâíèöòâà ó 1677–1679 ðð. Ïåðåÿñëàâ
çð³ñ ³ çáàãàò³â, à çà íàñòóïíèõ ïîëêîâíèê³â çóáîæ³â
593
.
79
÷àñòèíà I²I
•
ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ ÃÅÒÜÌÀÍÀ
Ñâîãî «áëèæíåãî êðîâíîãî»
594
². Ìàçåïà ÷àñ â³ä ÷àñó çàëó÷àâ ÿê äî
â³éñüêîâèõ, òàê ³ äî äèïëîìàòè÷íèõ ñïðàâ. Ê. Ìî곺âñüêèé ÿê çíàòíèé
â³éñüêîâèé òîâàðèø áðàâ ó÷àñòü ó êîë³ ãåíåðàëüíî¿ ñòàðøèíè â Äðóãîìó
Êðèìñüêîìó ïîõîä³. Ó òðàâí³ 1689 ð. ². Ìàçåïà íàïðàâèâ éîãî ç ïîëüîâîãî
òàáîðó ç äîíåñåííÿì äî Îëåêñ³ÿ Ãîë³öèíà
595
, ñèíà Âàñèëÿ Ãîë³öèíà.
Ó 1691 ð. ãåòüìàí ïðèçíà÷èâ ñâîãî ðîäè÷à Ê. Ìî곺âñüêîãî
êè¿âñüêèì ïîëêîâíèêîì. Ðåçèäåíö³ÿ ïîëêó áóëà â Êîçåëüö³. Ó ï³ä-
ïîðÿäêóâàíí³ ïîëêîâíèêà ïåðåáóâàëà âåëèêà òåðèòîð³ÿ ç íàñåëåííÿì
çàõ³äíî¿ ×åðí³ã³âùèíè òà ë³âîáåðåæíî¿ Êè¿âùèíè. Äëÿ Ìàçåïè äóæå
âàæëèâî áóëî òóò ìàòè ñâîþ ëþäèíó, îñê³ëüêè íàé÷àñò³øå öèì øëÿõîì
â³í ïîñèëàâ òàºìíèõ àãåíò³â äî Ïîëüù³. Êîðîëü ßí ²²² Ñîáåñüêèé ó
ëèñò³ â³ä 6 òðàâíÿ 1690 ð. ïîëüñüêîìó ïîëêîâíèêó Âàñèëþ ²ñêðèöüêîìó
çãàäóº Ìî곺âñüêîãî ÿê ðîäè÷à ãåòüìàíà. Î÷åâèäíî, âåñíîþ â³í çà
çàâäàííÿì ç Áàòóðèíà âèõîäèâ íà êîíòàêò ç ïðåäñòàâíèêîì Ïîëüù³.
«Âî-ïåðâûõ, óâåðü íàøèì èìåíåì áëàãîðîäíàãî Ìîêèîâñêàãî,– ïèñàâ
êîðîëü,– ÷òî åãî äîáðîå ðàñïîëîæåíèå ìû ïðèíÿëè áëàãîñêëîííî è
âñå äëÿ íåãî ñäåëàòü ãîòîâû»
596
.
Íîâîïðèçíà÷åíèé ïîëêîâíèê, îçíàéîìèâøèñü ç³ ñïðàâàìè â ïîëêó,
âèð³øèâ íàâåñòè â íüîìó ïîðÿäîê, ñïèðàþ÷èñü íà àâòîðèòåò ³ ñëîâî
ñâîãî ðîäè÷à ãåòüìàíà. Ó ëèñòîïàä³ 1691 ð. ². Ìàçåïà âèäàâ óí³âåðñàë –
ñâîºð³äíèé «îñíîâíèé çàêîí» äëÿ ïîëêó: «Èõ æå öàðñêîãî ïðåñâ³òëîãî
âåëè÷åñòâà âîéñêà çàïîðîæñêîãî ïîëêîâíèêîâè ê³åâñêîìó ïàíó
Êîíñòàíòèíó Ìîêèåâñêîìó, îáîçíîìó, ñóäèè, àñàóëîì ïîëêîâèì,
ñîòíèêîì, àòàìàíîì è âñåìó ñòàðøîìó è ìåíøîìó òîãî ïîëêó
òîâàðèñòâó, âîéòîì, áóðìèñòðîì è âñÿêîãî ÷èíó ëþäåì, äîáðîãî æè÷à÷è
çäîðîâÿ, îçíàéìóåì, èæ äîøëî íàì â³äàòè, æå íåêîòîðèå ç äóõîâíèõ è
ç ñâ³öêèõ ëþäåé îñîáè, ç ëàñêè Áîæîé è ìîíàðøîé è ç ðåñïåêòó íàøîãî,
ðåéìåíòàðñêîé ìàåòíîñòè ïîä ñîáîþ ìàþ÷è³, íå ïîãëÿäóþ÷è íà
òóòîøíèå ìàëîðîññ³éñêèå îáèêíîâåíèÿ è íà âîéñêîâèå ïîðÿäêè, íå
òàê, ÿê áè ñÿ ãîäèëî, àëå çáèòå÷íå ç æèòåëÿìè òèõ ìàåòíîñòåé
ïîñòóïóþò, ñòÿãëèõ ëþäåé íàä ì³ðó îáòÿæàþò, à êîçàêîâ ïðèíåâîëÿþò
âî ñâîå ïîääàíñòâî. À åñëè êîçàê êîòîðèé ïî ñâîåé ñòàðèííîñòè
äåðæèòñÿ ðååñòðà âîéñêîâîãî è ïèëíóåò êîçàöêîå ñëóæáû, òî òàêîãî
ðîçíûìè ñïîñîáàìè êðèâäÿò, ÷èíÿ÷è òàêóþ íàëîãó, æåáÿ àëáî ç êîçàöòâà
â ìóæèöòâî ñèëîìîöþ åãî ïðèòÿãíóòè, àëáî öàëå ç æèòÿ ìàåòíîñòè
òî³ ïðî÷ âèòèñíóòè; ÷åðåç ùî ìíîãèå êîçàêè, íàä ïðàâî âîëíîñòè
âîéñêîâîé, íåîáè÷íîè óòåðï³ëè òÿãêîñòè. À íàä òî ÿêîáè è òîå ä³åòñÿ,
æå òèå îñîáû, ìàåòíîñòÿìè âëàä³þ÷è, âèâ³äóþ÷èå î äàâíèõ êãðóíòàõ,
ïîëÿõ è ñ³íîæàòåõ ïàíñêèõ, ÿêèå çà ëÿäñêîå äåðæàâè ïðè äâîðöàõ
áûâàëè, à îò ïåðøîå âîéíû ñëàâíîå ïàìåòè ãåòìàíà Õìåëíèöêàãî
ïðèøëè ïîä îáëàñòü êîçàöêóþ ñì³þò îíèå îò êîçàêîâ îòíèìàòè è
ïðèâîðî÷àò ïîä ñâîþ âëàäçó. Ùî ÿê ïðîòèâ ïðàâà âîéñêîâîãî è ïðîòèâ
ñàìîå ñëóøíîñòè, òàê è ïðîòèâ âîë³ íàøîå ãåòìàíñêîå ä³åòñÿ; êãäèæ
ùî êîëâåê äîáð ðóõîìèõ è ëåæà÷èõ, ïåðøèõ ë³ò âîéíè Õìåëíèöêîãî,
îòâàãîþ ðèöåðñòâà âîéñêà çàïîðîçñêîãî çîñòàëî îòíÿòî è çàâëàä³íî, è
óæå ÷åðåç òàê íå ìàëî ë³ò óòâåðæäàëîñÿ êîçàöêèì çàæèâàíåì, ç òîãî
æàäíàÿ ð³÷ íå ïîâèííà áûòè îò êîçàêîâ îòáèðàíà. Ïîíåâàæ âîé-
íà îíàÿ Õìåëüíèöêàãî áûëà âùàòà íå èç èíøèõ ÿêèõ íåóâàæíèõ
80
ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ
çàâçÿòîñòåé, òèëêî çà â³ðó ÷èñòóþ è çà öåðêâè áëàãî÷åñòèÿ äîñòîéíàãî,
êîòîðûå äî óíè³ ðèìñêîå êãâàëòîâíå áûëè ïîòÿãíåíû, à òóòæå è çà
âîëíîñòè âîéñêîâí³, êîòîðèå ÿðìîì òÿæêèì áûëè ïðèòèñíåíè. Ïðîòî
ãîäíî òè³ îòâàæíèêè òîãî è òåïåðü çàæèâàòè ïîâèííè, ùî èì òîãäà
øàáëåþ è êðîâèþ çàãîðíóëîñü â ðóêè; à åñëè á³ õòî ïîìåð, òî ïîòîìêè
èõ íà òîì ñèä³òè ìàþòü. À òàê ìû, ãåòìàí, ÷åðåç ñåé íàø óí³âåðñàë ÿê
äóõîâíîãî ÷èíà ïðîñèì, òàê è ñâ³öêèì ëþäåì ïðèêàçóåì, àáû âëàñòè
ñâîè íàä ìàåòíîñòÿìè çàæèâàëè ì³ðíå, òàê, ÿê ìàëîðîñèéñêîå íåñåò
îáèêíîâåíèå, íå ÷èíÿ÷è ïîääàíèì æàäíèõ âûìèñëîâ è çáèòî÷íèõ
òÿãêîñòåé, à îñîáëèâå àáû êîçàêîâ, çäàâíà â òèõ ìàåòíîñòÿõ ìåøêàþ÷èõ,
æàäíîþ è íàéìåíøîþ êðèâäîþ íå äîìèêàëè, è êãðóíòîâ æàäíèõ çäàâíà
èìè çàâëàä³íèõ, õî÷ áû òàê äîâîäèëîñü æå çà äåðæàâû ïîëüñêîå
ïàíñêèìè íàéäîâàëèñü, îòíèìàòü îíèõ íå âàæèëèñÿ; îïðî÷ õèáàáû
òàêèå ïàíñêèå äàâíèå êãðóíòà ïóñòî, à íå â ïîä³ëó è çàæèâàíþ êîçàöêîì
íàéäîâàëèñü, òî ìîæíîá äåðæàâöîì íèí³øíèì âëàäçîþ ñâîåþ èõ
îãîðíóòè; à ùî êîëâåê, ÿêî ñÿ âûøåé ïîìÿíóëî, ç ïî÷àòêîâèõ ë³ò
âîéíè Õìåëíèöêîãî, ëþá ñëóøíèì ïîä³ëîì ëþá çàâëàä³íèåì ç
ïîçâîëåíèÿ ñòàðøèõ â îáëàñòü êîçàöêóþ ïðèøëî, ç òîãî êîíå÷íå àáû
îò êîçàêîâ æàäíîå ð³÷è íå îòáèðàíî è èí÷èì èõ, àíè ïîðûâàíåì íà
ïîñëóãè, àíè âèòÿãàíåì äàòêîâ íå îáòÿæàíî; èæáû êîçàêè âñ³ â ðååñòðó
âîéñêîâîì íàéäóþ÷èåñÿ è óñëóã êîçàöêèõ íå ëåíèâî è íå õèëòÿíî
ùèðèì ïðèëåæàíèåì âñåãäà ïèëíóþ÷í³, ïðè çóïîëíèõ âîéñêîâèõ ïðàâàõ
è âîëíîñòåõ íàéäîâàëèñü è ñïîêîéíå äî âñèõ äóõîâíèõ è ñâ³öêèõ
ìàåòíîñòèé áåç æàäíîå æèëè òóðáàöèè. Áî âåëìèá òîå áèëî
íåïðèñòîéíå è íå ñïðàâåäëèâî, åñëè áû êîçàêîâ â ÷èíõ æå êîëâåê
ìàåòíîñòåõ æèâó÷èõ êîòîðèå îäíè ñ ïðîäêîâ ñâîèõ, à äðóãèå ñâîèìè
îòâàãàìè è êðâàâûìè ïðàöàìè íà âîëíîñòè ñîá³ çàðîáèëè, òåïåðü ïîä
ðåéìåíòîì íàøèì ïðèíåâîëåíèå â ïîääàíñêèå ðàáîòû è ïîñïîëèòèå
ïîâèííîñòè áûëè. À ïðåòîæ, êòîáè òàêîâèé, ëþá ç äóõîâíèõ, ëþá ç
ñâ³öêèõ îñîá ñì³ë êîçàêîâ â îääàíñòâî ïðèíåâîëÿòè, àëáî îíèõ êðèâäèòè
è ÿêèì êîëâåê îáðåìåíÿòè îáòÿæåíÿì, îäèéñêàòè ç ïîääàííèõ çäàâíà
âëàäç³ èõ áóäó÷èÿ êãðóíòà, àëáî âûòèñêàòè îíèõ ç ìàåòíîñòåé; ïðîòèâ
òàêîãî êàæäîãî ìû ãåòìàí, çâåðõíîñòþ íàøîãî ðàéìåíòàðñêîãî êîçàêîâ
áîðîíÿ÷è, íà îòïîð ñòàòè õî÷åì, ìàþ÷è ìû â íàøåì íàì³ðåí³è, æå ç
äîêëàäîì ìîíàðøèì ó òàêîâîãî óïîðíîãî äåðæàâöû ìàåòíîñòè âî
îáùîå âëàä³íèå âîéñêîâîå îäîáðàòè ðîñêàæåì. À äîêëàäàåì òóò è òîå,
æå ÿêî êîçàêîâ â ðååñòðå âîéñêîâîì áóäó÷èõ îò íàëîãîâ âñÿêèõ è îò
ïîâèííîñòåé ïîñïîëèòèõ áîðîíèì, çàõîâóþ÷è èõ ïðè âîëíîñòåõ
íàëåæà÷èõ, òàê è ïîñïîëèòèõ òÿãëèõ ëþäåé â ðååñòðå êîçàöêèé
ïðèéìîâàòè íå êàæåì, æåáû ÿê êîçàêè ñâîè êîçàöêîå ñëóæáû, òàê è
ïîñïîëèòèå ëþäå ñâîè òÿãëîå ïîâèííîñòè íåïðèìåííî ÿê òåïåðü, òàê
è âî âñ³ ïîòîìíèå ÷àñû ïèëíîâàëè. Î ÷îì âèðàçíèé ó íàñ åñòü ìîíàðøèé
óêàç, è íà òîì è íàøå åñòü íåïðåì³ííîå ïîñòàíîâëåíèå. Âñåãî òåäè
òîãî ïàí ïîëêîâíèê è ñòàðøèíà ïîëêîâàÿ ç ñîòíèêàìè îñìîòðèâàòè
ïîâèíèè, àáû ñåå óí³âåðñàëíîå âèðàçíîå ãåòìàíñêîå ïðåäëîæåíèå íàøå
íåíàðóøíå áûëî çàõîâàíî. À õòî îêàæåòñÿ â ÿêèì êîëâåê ïóíêòå áûòè
ïðîòèâåí, î òîì àáû íàì íå çàêðèòî äàâàíî çíàòè. Ïèëíî è ç âåëèêèì