Павленко С.О. Оточення Гетьмана Мазепи: соратники та прибічники

Подождите немного. Документ загружается.

571

ÄÎÄÀÒÊÈ

êèé) (1693–08.1709); ðî¿ñüêî¿ – Ãðåìáåöüêèé Ìèêîëà (?–1689–?),

Ðàøåâñüêèé (Ìàëèê) ²âàí (?–1690–1692), Ãðåìáåöüêèé Ìèêîëà (?–

1692–?), Øèõóöüêèé Ïåòðî Ñòåôàíîâè÷ (?–08.1699–08.1709);

ñåäíåâñüêî¿ – Äàâèäîâè÷ Ðàôàåëü (?– 06.1688–?), Ñòàõîâè÷ Àíäð³é

(?–04.1691–12.1695–?), Áóòîâè÷ Ñòåïàí ²âàíîâè÷ (?–1697–1698–?),

Ñòàõîâè÷ Àíäð³é (?–1699), Ôðèäðèêåâè÷ Êðèøòîô Ñàì³éëîâè÷ (1699–

1700), Äîìîíòîâè÷ Ôåä³ð Ïàâëîâè÷ (?–05.1705–?); ñèíÿâñüêî¿ –

Ñòåôàíîâè÷ ßê³â (ðàí³øå 1690), Êíÿãíèöüêèé ²âàí (?–1690–?),

Ïðîêîïîâè÷ ²âàí (?–12.1690–?), Ãðèùåíêî Âàñèëü (?–07.1691–?),

Ìèùåíêî Âàñèëü Ìèõàéëîâè÷ (?–1694–1696–?), Ñòåôàíîâè÷ Ôåä³ð

(?–1700–?); ñëàáèíñüêî¿ – Òðèçíà ²âàí Õîìè÷ (1687–1701–?); ñòî-

ëåíñüêî¿ – Áàñëè÷åíêî Ãðèãîð³é (?–1688–?), Ðîìàíîâè÷ Ñàâà (?–1696–?),

Ìàð÷åíêî Ïèëèï (?–1697–06.1698), Ãàâðèëîâè÷ Þõíî (1698–?), Ñåìåíîâè÷

Þõèì (?–1705–?), Áîáèð Ðîìàí (?–1707–?); ñîñíèöüêî¿ – Äîðîøåíêî

Àíäð³é Äîðîô³éîâè÷ (?–1689–1691–?), Äîðîøåíêî ²âàí Àíäð³éîâè÷

(1691–1694–?), Îìåëüÿíåíêî Ñåìåí Âàñèëüîâè÷ (?–1696–?), Äîðîøåíêî

²âàí Àíäð³éîâè÷ (?–1699–11.1701–?).

ÖÅÐÊÂÈ ÌÀÇÅÏÈ

Êè¿â

1. Ìèêîëà¿âñüêèé ñîáîð Ïóñòèííî-Ìèê³ëüñüêîãî ìîíàñòèðÿ

(áëèçüêî 1693–1694).

2. Òðàïåçíà öåðêâà Ïóñòèííî-Ìèê³ëüñüêîãî ìîíàñòèðÿ.

3. Áðàòñüêà Áîãîÿâëåíñüêà öåðêâà íà Ïîäîë³ (áëèçüêî 1693).

4. Öåðêâà Âñ³õ Ñâÿòèõ íàä Åêîíîì³÷íîþ áðàìîþ ëàâðè (1696–

1698).

5. Îíóôð³¿âñüêà áàøòà-öåðêâà Êèºâî-Ïå÷åðñüêî¿ ëàâðè (1698–

1701).

6. Âîçíåñåíñüêà öåðêâà ó Âîçíåñåíñüêîìó æ³íî÷îìó ìîíàñòèð³

(1701–1705).

Áàòóðèí

7. Òðî¿öüêèé ñîáîð (êàì’ÿíèé).

8. Âîñêðåñåíñüêà äåðåâ’ÿíà öåðêâà.

9. Ïîêðîâè Áîãîðîäèö³ äåðåâ’ÿíà öåðêâà.

Ïåðåÿñëàâ

10. Âîçíåñåíñüêèé ñîáîð (1698).

×åðí³ã³â

11. Êàì³ííà äçâ³íèöÿ ç³ äçâîíîì ó Áîðèñîãë³áñüêîìó ìîíàñòèð³.

12. Öåðêâà ñâ. ²âàíà Ïðåäòå÷³ ó Áîðèñîãë³áñüêîìó ìîíàñòèð³.

13. Öåðêâà ñâ. ²âàíà ªâàíãåë³ñòà (äåðåâ’ÿíà).

Ãëóõ³â

14. Óñïåíñüêèé ñîáîð Ãëóõ³âñüêîãî æ³íî÷îãî ìîíàñòèðÿ (1692).

572

ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ

Ãóñòèíÿ

15. Òðàïåçíà öåðêâà Ãóñòèíñüêîãî ìîíàñòèðÿ.

Ëóáíè

16. Òðàïåçíà öåðêâà Ìãàðñüêîãî ìîíàñòèðÿ.

Ðèëüñüê

17. Öåðêâà ñâ. ²âàíà Õðåñòèòåëÿ (äåðåâ’ÿíà).

Ìàêîøèíå

18. Öåðêâà ñâ. Ìèêîëè ó Ìàêîøèíñüêîìó ìîíàñòèð³.

Ä³ãòÿð³

19. Ïîêðîâñüêà öåðêâà.

Ïðà÷³

20. Öåðêâà.

Äóìíèöÿ

21. Ñîáîðíèé õðàì Ð³çäâà Áîãîðîäèö³ (1698), à òàêîæ áóä³âë³

Äóìíèöüêîãî ÷îëîâ³÷îãî ìîíàñòèðÿ.

Ëþáå÷

22. Äåðåâ’ÿíà öåðêâà â ³ì’ÿ Âîñêðåñ³ííÿ Õðèñòîâîãî (1694), à òàêîæ

áóä³âë³ Ëþáåöüêîãî Àíòîí³ºâîãî ìîíàñòèðÿ.

Áàõìà÷

23. Öåðêâà Áàõìàöüêîãî ìîíàñòèðÿ.

Ñòàðîäóáùèíà

24. Öåðêâà Óñï³ííÿ Ïðåñâÿòî¿ Áîãîðîäèö³ Êàìåíñüêîãî

Óñïåíñüêîãî ìîíàñòèðÿ.

Çàïîðîçüêà Ñ³÷

25. Öåðêâà Ïîêðîâè Ïðåñâÿòî¿ Áîãîðîäèö³ (1693).

ÑÂ²Ä×ÅÍÍß ÍÀ ÄÎÏÈÒÀÕ ÑÒÀÐØÈÍ

ÏÐÎ ÌÀÇÅÏÓ

Ðîñ³éñüê³ óðÿäîâö³ ç ïåðøèõ äí³â ïðîòèìîñêîâñüêîãî âèñòóïó

ïî÷àëè ðåòåëüíî ç’ÿñîâóâàòè îáñòàâèíè ïåðåõîäó ãåòüìàíö³â íà á³ê

øâåä³â, ðîëü ó ö³é àêö³¿ ². Ìàçåïè. Íåäàâí³é â³ðíîï³ääàíèé âàñàë çàëè-

øàâñÿ ñóö³ëüíîþ íåçðîçóì³ëîþ çàãàäêîþ äëÿ öàðÿ. Õî÷à â óí³âåðñàëàõ

Ïåòðà ² ê³íöÿ 1708 ð. ñôîðìîâàí³ ÷³òê³ çâèíóâà÷åííÿ ùîäî îñîáè

ãåòüìàíà, çîêðåìà â ïðîäàæíîñò³, åãî¿ñòè÷íèõ ³íòåðåñàõ, óñå æ äîêàç³â

öüîãî ðîñ³ÿíè ó ñâîºìó ðîçïîðÿäæåíí³ íå ìàëè. Ïîíàä äåñÿòü ðîê³â ç

ïåðåðâàìè âåëîñÿ ñë³äñòâî, ÿêå í³áè ìàëî ï³äòâåðäèòè ÷è ñïðîñòóâàòè

äîíåñåííÿ Îëåêñàíäðà Ìåíøèêîâà â³ä 26 æîâòíÿ 1708 ð.: «...Ïîíåæå

êîãäà îí ñèå ó÷èíèë, òî íå äëÿ îäíîé ñâîåé îñîáû, íî è âñåé ðàäè

Óêðàèíû»

573

ÄÎÄÀÒÊÈ

Ó ðîçïîðÿäæåíí³ äîñë³äíèê³â º òðè íèçêè äîïèò³â ñòàðøèí,

íàáëèæåíèõ äî Ìàçåïè. Ïåðø³ ñâ³ä÷åííÿ ïðî ïëàíè, ïîçèö³þ ãåòüìàíà

äàí³ â ëèñòîïàä³ – ãðóäí³ 1708 ð. Íàñòóïí³ – 14 ëèïíÿ 1709 ð. ² çàâåð-

øàëüí³ – ï³ñëÿ ñìåðò³ Ìàçåïè, âïðîäîâæ äâîõ äåñÿòèë³òü.

Ñïàëåííÿ Áàòóðèíà, àíàôåìóâàííÿ ãåòüìàíà òà éîãî ïðèá³÷íèê³â

ó Ãëóõîâ³ áóëî ïåðøèì äåìîðàë³çóþ÷èì ôàêòîðîì, ÿêèé íåãàòèâíî

ïîä³ÿâ íà äóõ ìàçåïèíö³â.

Äî òîãî æ, öàð îá³öÿâ àìí³ñòóâàòè òèõ ñòàðøèí, ÿê³ ïîâåðíóòüñÿ ç

âîðîæîãî òàáîðó ïðîòÿãîì ì³ñÿöÿ. Ñîðàòíèê³â êðàìîëüíîãî ãåòüìàíà â

ðàç³ íåïîñëóõó ÷åêàëè ñóâîð³ êàðè: «Ïîâåëåâàåì èõ ëèøèòü âñåõ ÷èíîâ è

óðÿäîâ ïðè âîéñêå íàøåì Çàïîðîæñêîì, òàêîæ é ìàåòíîñòè èõ è èìåíèå,

ÿêî èçìåííèöå, îïðåäåëÿåì îòäàâàòü çà ñëóæáû èíûì âåðíûì â âîéñêå

Íàøåì Çàïîðîæñêîì, à æåí èõ è äåòåé áðàòü çà êàðàóë è ïðèñûëàòü ê

íàì, Âåëèêîìó Ãîñóäàðþ, êîòîðûå ñîñëàíû áóäóò â ññûëêó»

Ó ïåðø³é äåêàä³ ëèñòîïàäà 1708 ð. ðîñ³ÿíàì âäàëîñÿ ñõîïèòè äðó-

æèí ëóáåíñüêîãî ïîëêîâíèêà Äìèòðà Çåëåíñüêîãî òà ìàçåïèíñüêîãî

ïîñëàíöÿ ²âàíà Áèñòðèöüêîãî, ä³òåé Ãðèãîð³ÿ Ãåðöèêà

. Çãàäàíå, î÷åâèäíî,

ñïðàâèëî ãí³òþ÷å âðàæåííÿ íà ìèðãîðîäñüêîãî ïîëêîâíèêà Äàíèëà

Àïîñòîëà, ãåíåðàëüíîãî õîðóíæîãî ²âàíà Ñóëèìó, ÿê³ 21 ëèñòîïàäà

íàâàæèëèñÿ ïîêèíóòè ãåòüìàíñüêèé òàá³ð. Ì. Êîñòîìàðîâ òà Ñ. Ñîëîâéîâ

ïîâ’ÿçóþòü â³äõ³ä ïåðøîãî äî öàðÿ ç âèêîíàííÿì òàºìíî¿ ì³ñ³¿.

Ïîñèëàþ÷èñü íà äîêóìåíòè, âîíè ñòâåðäæóþòü, ùî Ìàçåïà çâåðíóâñÿ

÷åðåç Àïîñòîëà äî Ïåòðà ² ç ïðîïîçèö³ºþ ïåðåäàòè â ðóêè öàðÿ øâåäñüêîãî

êîðîëÿ ç³ çíàòíèìè ãåíåðàëàìè

, àëå çà óìîâè, ÿêùî éîìó ïîâåðíóòü

ãåòüìàíñüêèé óðÿä

. ² í³áè çãîäîì, 22 ãðóäíÿ, ó â³äïîâ³äü êàíöëåð

Ã. Ãîëîâê³í äàâ Ìàçåï³ çãîäó íà öå: «Äîíîøåíèå âàøå ÷ðåç ã. ïîëêîâíèêà

ìèðãîðîäñêîãî åãî öàðñêîìó âåëè÷åñòâó äîíåñåíî, êîòîðûé, âèäÿ âàøå

äîáðîå íàìåðåíèå è îáðàùåíèå, ïðèíÿë òî ìèëîñòèâî é ïîâåëåë ìíå ê

âàì ïèñàòü ñ êðåï÷àéøèì îáíàäåæèâàíèåì, ÷òî åæåëè âû â òîì

ïðåáûâàòè é íà÷àòîå íàìåðåíèå ñâîº ê èñïîëíåíèþ ïðèâåñòè ïîòðóäèòåñü,

òî íå òîêìî ÷òî âàøó ìèëîñòü â ïðåæíèé óðÿä é â ñâîþ ìèëîñòü ïðèíÿòü,

íî îíóþ ê âàì é óìíîæèòü èçâîëèò, é íà òå êîíäèöèè, ÷ðåç ïîìÿíóòîãî

ã. ïîëêîâíèêà ïðåäëîæåííûå, ñîèçâîëèë, è õàðàêòåðîâ æåëàííûõ îò âàñ

äëÿ ñîäåðæàíèÿ òîé àìíèñòèè ïðèåìëåò, õîòÿ áû â òîì è íå áåç òðóäíîñòè

áûëî, òîëüêî íàäëåæèò âàøåé ìèëîñòè ïîñòàðàòüñÿ, äàáû î èçâåñòíîé

ãëàâíåéøåé îñîáå ïî ïðåäëîæåíèþ ñâîºìó áåçîïàñíåéøèì îáðàçîì

ïîñòàðàòüñÿ; áóäå æå î ñàìîé òîé îñîáå é íåâîçìîæíî, òî õîòÿ á î

ïðî÷èõ çíàòíåéøèõ òî ó÷èíèòü ïî ïðåäëîæåíèþ»

. ²ñòîðèêè

ïîâ³äîìëÿþòü òàêîæ ïðî ïðè¿çä ³ç ïîä³áíîþ ì³ñ³ºþ êîìïàí³éñüêîãî

ïîëêîâíèêà Ã. Ãàëàãàíà

. Íàñïðàâä³ ö³ ëèñòè – ôàëüøèâêè, ÿê³ ðîñ³éñüê³

óðÿäîâö³ âèãàäàëè äëÿ êîìïðîìåòàö³¿ Ìàçåïè â î÷àõ øâåä³â

. Ó ÷åðíåòö³

ïîñëàííÿ Ä. Àïîñòîëà äî ãåòüìàíà º ïðàâêà Ãîëîâê³íà ³ ïðèïèñ: «Ïèñìà,

÷òî ïèñàíû ê Ìàçåïå ïî èçìåíå åâî, ôàëüøèâûå îò Êàíöëåðà»

Ó ìàòåð³àëàõ äîïèòó ìèðãîðîäñüêîãî ïîëêîâíèêà íå ìàºìî æîäíîãî

íàòÿêó íà çãàäàíó ñåêðåòíó ì³ñ³þ

. Ä. Àïîñòîë ³íôîðìóº ñë³ä÷èõ ïðî

ðîçòàøóâàííÿ øâåäñüêîãî â³éñüêà, ïðî òå, ùî «äî Ëåùèíñêîãî ïîñëàí

ñëóãà Ìàçåïèí ç Áàõìà÷åâà ç ëèñòàìè êîðîëÿ øâåäñêàãî é åãî æå

574

ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ

çìåííèêà Ìàçåïû, èìåííî Íàõèìîâñêèé, æåáû âñå òàìîøíèå

îñòàíîâèâøè èíòåðåñà, ÿêî íàéïèëíåé ïîñïåøàë ñþäû íà Óêðàéíó»

Äîïèòàíèé òàêîæ ðîçïîâ³â, ùî ãåòüìàí «ïðåçåíòîâàë íàì» ïðèâ³ëåé

êîðîëÿ Ñòàí³ñëàâà, ïðèâàòí³ ëèñòè êàíöëåðà ßáëîíîâñüêîãî, ï³äêàíöëåðà

Âåëèêîãî êíÿç³âñòâà Ëèòîâñüêîãî Ùóêè, ÿê³ «ìàåò â ñîáå âûðàæåíüå,

óïåâíÿþ÷å Óêðàéíó âîëüíîñòÿìè, ÿê â êîðîíå Ïîëüñêîé, òàê è â Âåëè-

êîì Êíÿçñòâå Ëèòîâñêîì»

. Ñåðéîçíèì ñïðîñòîâóþ÷èì äîêóìåíòîì

çãàäàíèõ âèùå ³íñèíóàö³é äîâêîëà îñîáè ãåòüìàíà º ëèñò Ä. Àïîñòîëà

â³ä 21 ëèñòîïàäà 1708 ð. íîâîîáðàíîìó ãåòüìàíó ². Ñêîðîïàäñüêîìó, ó

ÿêîãî ïîëêîâíèê ïðîñèâ çàìîâèòè çà íüîãî ñëîâî ó Ïåòðà ², «äàáû åãî

Öàðñêîå Âåëè÷åñòâî íå ì³ë íå ìåíå â³ðíîãî ïîääàíîãî ñâîåãî, ÿêîãî

ãí³âó é íå ïîõîò³ë êàðàòè»

Í³÷îãî íå ãîâîðèòü íà äîïèò³ ïðî «áàæàííÿ» Ìàçåïè ïåðåäàòè

öàðþ êîðîëÿ é Ãíàò Ãàëàãàí. Ó éîãî ñâ³ä÷åíí³ º âàæëèâå ïîâ³äîìëåííÿ

ïðî òå, ùî ãåòüìàí ïðèãîëîìøèâ éîãî ð³øåííÿì «îòáûòü íàì îò Ðîññèè

é áûòü ïîä Ìàçåïèíûì óïðàâëåíèåì, îò âñåõ ìîíàðõîâ âîëüíûì»

14 ëèïíÿ 1709 ð. áóëè äîïèòàí³ ãåíåðàëüíèé ñóääÿ Âàñèëü ×óéêåâè÷,

ãåíåðàëüíèé îñàâóë Äìèòðî Ìàêñèìîâè÷, ëóáåíñüêèé ïîëêîâíèê Äìèòðî

Çåëåíñüêèé, êîìïàí³éñüêèé ïîëêîâíèê Þð³é Êîæóõîâñüêèé,

ñåðäþöüêèé ïîëêîâíèê ßê³â Ïîêîòèëî, áóí÷óêîâèé òîâàðèø Àíòîí

Ãàìàë³ÿ, â³éñüêîâèé òîâàðèø Ñåìåí Ëèçîãóá, ïèñàð ßê³â Ãðå÷àíèé,

êàíöåëÿðèñò Ãðèãîð³é Ãðèãîðîâè÷

Ì. Êîñòîìàðîâ ââàæàâ, ùî âîíè ïåðåéøëè íà öàðñüêèé á³ê ùå äî

Ïîëòàâñüêî¿ áèòâè

. Íà íàøó äóìêó, öå òðàïèëîñÿ ï³ä ÷àñ â³äñòóïó

ìàçåïèíö³â. Áî â Áåíäåðàõ ñòàðøèíà, ÿêà âðÿòóâàëàñÿ, ãîâîðèëà:

«Íåçáèòå ñâ³äîöòâî ïðàâäè äàâ áè êàíöåëÿðèñò Ãðèãîð³é, ÿêùî â³í íå

çàãèíóâ áè íàä áåðåãàìè Äí³ïðà ðàçîì ç ãð³øìè»

Òîáòî äî Äí³ïðà îñòàíí³é â³äñòóïàâ ç ãåòüìàíöÿìè. Í³õòî íå

ïîì³òèâ, ùî â³í òà ðÿä ³íøèõ ñòàðøèí âèð³øèëè çäàòèñÿ.

Äðóãà õâèëÿ â³äñòóïíèöòâà â³ä Ìàçåïè áóëà ïîâ’ÿçàíà ç ïðîãðàøåì

ó Ïîëòàâñüê³é áèòâ³, ó âèçâîëüí³é ñïðàâ³. Äîïèòè â³ä 14 ëèïíÿ 1709 ð.

ñâ³ä÷àòü, ùî ñòàðøèíè, ðÿòóþ÷è ñåáå, âñþ âèíó çà âèñòóï ïðîòè Ïåò-

ðà ² ïåðåêëàëè íà ãåòüìàíà. Êîæåí ç íèõ íàìàãàâñÿ ïðèìåíøèòè ñâîþ

ðîëü ó ïîâñòàíí³, àáè ïîì’ÿêøèòè ïîêàðó.

Âàñèëü ×óéêåâè÷, çîêðåìà, ñâ³ä÷èâ, ùî «â ñîâ³òàõ íè â êàêèõ ñ íèì,

Ìàçåïîþ, íèêîãäà íå áûâàë, òàêîæ é äðóãèõ èç ñòàðøèíè, êðîìå ãå-

íåðàëüíîãî ïèñàðÿ Îðëèêà é ðîäñòâåííèêà åãî Ìàçåïèíà Ìîêèåâñêî-

ãî»

. Ãåòüìàí í³áè íåäîëþáëþâàâ ãåíåðàëüíîãî ñóääþ «çà ñâàòîâ åãî

ïîêîéíîãî Êî÷óáåÿ é çà ìèðãîðîäñêîãî ïîëêîâíèêà, î ÷åì ÷àñòî é ñëî-

âàìè åìó íàïîìèíàë é áóíòîâùèêîì ïðîòèâ ñåáÿ íàçûâàë»

Äìèòðî Ìàêñèìîâè÷ ïðèãàäàâ, ùî ïåðøèìè áóëè ïîñëàí³ äî Êàðëà

XII êàï³òàí-³íîçåìåöü – «à êàê çîâóò, íå çíàåò, êîòîðîãî ïðîâîæàë çà

òàáîð Ãðå÷àíèé Çãóðà ñ ñëóãîþ Áèñòðèöêîãî ê øâåäàì»

. Øâåäè íå

ïîâ³ðèëè öèì óïîâíîâàæåíèì ãåòüìàíñüêîãî óðÿäó, à òîìó «ïîñëàíû

áûëè îáîçíûé Ëîìèêîâñêèé äà ãåíåðàëüíèé ïèñàðü Îðëèê»

. Í³áè

í³÷îãî íå çíàâ ïðî çðàäó, ÿê ³ äîïèòàí³ ïîïåðåäíèêè, ïîëêîâíèê Äìèòðî

Çåëåíñüêèé. «À ïåðåøåä Äåñíó,– âèïðàâäîâóâàâñÿ â³í,– îáúÿâèë åìó,

575

ÄÎÄÀÒÊÈ

Çåëåíñêîìó, ÷òî áóäòî ãåíåðàë... Ìåíøèêîâ èäåò ïî íåãî é ïî âñþ

ñòàðøèíó, êîòîðûõ õî÷åò ïîáðàòü é çàáèòü â êîëîäêè»

Êîìïàí³éñüêèé ïîëêîâíèê Þð³é Êîæóõîâñüêèé ³íôîðìóâàâ

ñë³ä÷èõ, ùî ïðèáóâ ç ïîõîäó ïðîòè Áóëàâ³íà çà óí³âåðñàëîì Ìàçåïè â

Áîðçíó. Î÷åâèäíî, ï³ñëÿ ñïàëåííÿ Áàòóðèíà ó éîãî ïîëêó çàëèøèëîñü

«ïîëòîðàñòà ÷åëîâåê»

Ñåðäþöüêèé ïîëêîâíèê ßê³â Ïîêîòèëî çàçíà÷èâ, ùî äî Êàðëà XII

ïî¿õàëî «äà ñ íèìè æå ïîëêó åãî ñåðäþê³â áûëî ìåíüøå ñòà ÷åëîâåê,

äëÿ òîãî ÷òî äîñòàëüíûõ âñ³õ îñòàâèë Ìàçåïà â Áàòóðèíå»

26 ëèïíÿ 1709 ð. áóâ ïðîâåäåíèé äîäàòêîâèé äîïèò ñòàðøèí, ùî

çäàëèñÿ. ßêùî ï³ä ÷àñ ïåðøîãî äîïèòó êàíöåëÿðèñòîâ³ Ãðèãîð³þ

Ãðèãîðîâè÷ó âäàëîñÿ ïåðåêîíàòè, ùî â³í íå áóâ ïîñâÿ÷åíèé ó æîäí³

òàºìíèö³

, òî öüîãî ðàçó â³í äàâàâ äîñèòü âàæëèâ³ ïîêàçàííÿ: ³í-

ôîðìàö³þ, ÿêî¿ áðàêóâàëî ó Áåíäåðàõ ïðî ô³íàíñîâèé ñòàí Ãåòüìàí-

ùèíè, îòðèìàëè ðîñ³éñüê³ óðÿäîâö³.

Öå ñâ³ä÷åííÿ ïîäàºìî íèæ÷å: «Êàíöåëÿðèñò Ãðèãîðèé ñêàçàë: íà

èçìåííèêà Ìàçåïó ñ Ìàëîðîññèéñêîãî êðàÿ çáèðàíî äåíåæíûõ äîõîäîâ

â ãîä: èíäóêòû ñ Ðàãóçèíñêîãî 53 000 çîëîòûõ, èòîãî 106 ðóáëåâ, äà íà

êóõíþ 100 ðóáëåâ, è âñåãî 10 700 ðóáëåâ.

Àðåíäû áûëî â çáîðå: ñ ïîëêó Ñòàðîäóáîâñêîãî 9000 çîëîòûõ, ñ

Êèåâñêîãî ïîëêó 6000 çîëîòûõ, ñ Ëóáåíñêîãî 11 000 çîëîòûõ, ñ

Ïðèëóöêîãî 5500, ñ Ìèðãîðîäñêîãî 7400, ñ Ïîëòàâñêîãî 9600, ñ

Ãàäÿöêîãî 30 000 çîëîòûõ è ñ ïîðóêàâè÷íûì ñ Ïåðåÿñëàâñêîãî 6500,

ñ ×åðíèãîâñêîãî 8000, ñ Íåæèíà ñ îêîëè÷íîñòÿìè, îïðè÷ ñîòåí

çàñåéìåíûõ 4500 çîëîòûõ. À ñîòåí çàñåéìåíûõ ç ãîðîäîâ ç Áîðçíû

1200 çîëîòûõ, ñ Íîâûõ Ìëèíîâ 1000, ñ Êîíîòîïà 1650, ñ Êðîëåâöà

900, ñ Êîðîïà 2200, ñ Âîðîíåæà 1000, ñ Ãëóõîâà 3000, ñ Çàäíåïðñêèõ

ïîëêîâ àðåíäû çáèðàòü ïîëîæåíî òîìó ëåò ñ ïÿòü è áîëå, ñ Õâàñòîâà ñ

ïðèíàäëåæíîñòìè ïî 2000, ñ Êîðñóíùèíû, ñ ×èãèðèíùèíû é

Êàíåâùèíû ïî 15 000, à ç Áåëîé Öåðêâè áûëî îòäàíî Çãóðó, è òîëêî

îäèí ãîä ïðîøëî, à ñêîëêî ïîëîæåíî, òîãî îí íå âåäàåò.

Åìó æ, Ìàçåïå, áûëî çáîðó ïîðóêàâè÷íîãî íà âñÿêèé ãîä, òî ºñòü â

íà÷àëå âñÿêîãî ãîäó ïðèõîäèëè ñ ïîëêîâ é äàâàëè åìó çà òî, ÷òîá àðåíäû

íå îòäàâàë íà ïåðåêóï, à èìåííî: ñ Êèåâñêîãî ïîëêó 300 ÷åðâîííûõ, ñ

Íåæèíà 600 åôèìêîâ, ñ Ëóáåíñêîãî 800 ÷åðâîííûõ, ñ Ïðèëóöêîãî 200

÷åð., ñ Ìèðãîðîäñêîãî 200 ÷åðâîííûõ, ñ Ïîëòàâñêîãî 400 ÷åð., ñ

×åðíèãîâñêîãî 800, ñ Ñòàðîäóáîâñêîãî 2000 ÷åð., ñ Ïåðåÿñëàâñêîãî 400

÷åðâîííûõ, ç ãîðîäîâ, êîòîðûå îñîá ïîëêîâ îïðåäåëåíû, à èìåííî, ç

Áîðçíû 100 ÷åð., ç Áàòóðèíà 300 ÷åð., ç Ãëóõîâà 300 ÷åð., ñ Êðîëåâöà 100

÷åð., ñ Êîðîïà 60 ÷åð., ñ Âîðîíåæà 50 ÷åð., ñ Íîâûõ Ìëèíîâ 50 ÷åð., ñ

Êîíîòîïà 300 ÷åð. È òåõ âûøåïèñàííûõ çáîðîâ â âîéñêîâóþ êàçíó

òîëêî îäíà àðåíäà, à ïðî÷èå íà íåãî, Ìàçåïó, ñîáñòâåííî.

Íà êîìïàíåéöîâ è íà ñåðäþêîâ çáîðó íà ãåòìàíà íå áûëî, à

âûáèðàëè îíè ñàìè â ïîëêàõ. Òîëêî êîãäà òå ñåðäþêè é êîìïàíåéöû

áûëè â Ïîëøå, é òîãäà âçÿë Ìàçåïà çà òåõ ñåðäþêîâ é êîìïàí³éöîâ ïî

4 çîëîòûõ íà ÷åëîâåêà íà âîñìü ì³ñÿöåâ; à ñêîëêî âñåãî òîãî âçÿòî,

ñêàçàòü îí íå óïîìíèò.

576

ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ

Ñòàòåéíûå çáîðû èìÿíîâàëèñü òî, ÷òî çáèðàíû íà íåãî, Ìàçåïó,

ñî âñåõ ïîëêîâ çàïàñû: ñêîòèíà, ìÿñî, ñîëåíèå, ìóêà, êðóïû, ïøåíî,

îâåñ é ïðî÷åå; à äåíüãàìè çà òî íå çáèðàíî»

ßê áà÷èìî, õî÷à â ãåòüìàíñüêîìó óðÿä³ íå áóëî ãåíåðàëüíîãî

ï³äñêàðá³ÿ, âñå æ éîãî ôóíêö³¿ âèêîíóâàâ êàíöåëÿðèñò, ÿêèé äîáðå

çíàâ äîõîäè áþäæåòó Ãåòüìàíùèíè. Ç ïîâ³äîìëåííÿ Ãðèãîð³ÿ Ãðè-

ãîðîâè÷à ïîñòàº ñèñòåìà ô³íàíñîâîãî çàáåçïå÷åííÿ ôóíêö³îíóâàííÿ

ãåòüìàíñüêèõ ³íñòèòóö³é. Âîíà íå ñâ³ä÷èòü ïðî ÿê³ñü çëîâæèâàííÿ

ãåòüìàíà. Ç³áðàí³ êîøòè çàëåæíî â³ä ïîë³òè÷íî¿ ñèòóàö³¿, ïîòðåáè

àâòîíîì³¿ ²âàíîì Ìàçåïîþ ñïðÿìîâóâàëèñÿ íà âèð³øåííÿ òèõ ÷è ³íøèõ

ïðîáëåì. Éîãî îñîáèñòèé äîõîä ïðè öüîìó âàæêî âèçíà÷èòè, âèî-

êðåìèòè. Îñê³ëüêè ãåòüìàíñüêà ïîñàäà, ÿê é ³íø³ óðÿäè, ìàëà ö³ëó

íèçêó äæåðåë çàáåçïå÷åííÿ. Ö³ îòðèìàí³ äîõîäè éøëè ÿê íà çàäîâîëåííÿ

îñîáèñòèõ ïîòðåá ãåòüìàíà òà éîãî ð³äí³, òàê ³ íà óòðèìàííÿ ðåçèäåíö³¿,

â³äïîâ³äíèõ ñëóæá, ãåòüìàíñüêî¿ êàíöåëÿð³¿. ². Ìàçåïà íå îáìåæóâàâñÿ

÷èííèì ïðàâîì Ãåòüìàíùèíè â êîðèñòóâàíí³ ç³áðàíèìè êîøòàìè.

Ïðè öüîìó ñë³ä çàçíà÷èòè, ùî îñîáèñò³ âèòðàòè ãåòüìàíà ÿâíî

áóëè ì³í³ìàëüíèìè ïîð³âíÿíî ç òèì, ÿê³ çàòðàòè â³í ÿê êåðìàíè÷ í³ñ

ó çâ’ÿçêó ç äèïëîìàòè÷íèì åòèêåòîì (ïîäàðóíêè ïîñëàì, ºïèñêîïàì,

ìîñêîâñüêèì ÷èíîâíèêàì), â³éñüêîâèìè ïðèãîòóâàííÿìè òîùî.

Íàñòóïí³ ñâ³ä÷åííÿ ïðî Ìàçåïó, éîãî ïðàâë³ííÿ äàâàëè ìàçåïèíö³,

ÿê³ àáî äîáðîâ³ëüíî-âèìóøåíî, àáî ï³ä ïðèìóñîì ïîâåðòàëèñÿ ï³ñëÿ

ïîðàçêè 1709 ð. äîäîìó. Ó êâ³òí³ 1712 ð. äî Ìîñêâè çà íàêàçîì öàðñüêèõ

óðÿäîâö³â â³äðÿäèëè ñèíà Ëîìèêîâñüêîãî, ìàò³ð ³ áðàò³â Áóòîâè÷à, äðó-

æèíó Äìèòðà Ãîðëåíêà, äðóæèí Ãåðöèê³â, øóðèí³â Îðëèêà, Ñåìåíà

Çàá³ëó

. Òîä³ æ çàñëàí³ ó Ñîëîâåöüêèé ìîíàñòèð àðõ³ìàíäðèò Êðóïèöü-

êîãî Áàòóðèíñüêîãî ìîíàñòèðÿ Ãåäåîí Îäîðñüêèé, ÷åðíåöü Ñåìåí

Îñòàô’ºâ, ëîõâèöüêèé ïðîòîïîï ²âàí Ðîãà÷åâñüêèé, ÷åëÿäíèê àðõ³ìàí-

äðèòà ç ×åðêàñ ²âàí Âèäêîâñüêèé, ó Ãîðèöüêèé ìîíàñòèð – ïëåì³ííèöÿ

Ìàçåïè, íàì³ñíèöÿ Ãëóõ³âñüêîãî Óñïåíñüêîãî ä³âî÷îãî ìîíàñòèðÿ Ìàðôà,

¿¿ êåëåéíèöÿ Ìàãäàëèíà ³ ä³â÷èíà Êàòåðèíà

Ðåïðåñ³¿ ùîäî ðîäèí ìàçåïèíö³â, êîòð³ ñï³â÷óâàëè âèçâîëüíîìó

ðóõó, áîëÿ÷å âäàðèëè ïî óêðà¿íñüê³é åì³ãðàö³¿, ÿêà, àêòèâíî çàëó÷àþ÷è

äî ñï³âïðàö³ óðÿäè àíòèðîñ³éñüêî¿ êîàë³ö³¿, ç êîæíèì ðîêîì âòðà÷àëà

íàä³þ íà óñï³õ ñâîº¿ ñïðàâè. Îñîáëèâî êðèòè÷íèì ùîäî öüîãî áóâ

1714 ð³ê. Çíåâ³ðèâøèñü ó íåîáõ³äíîñò³ ïðîäîâæåííÿ áîðîòüáè, Äìèòðî

Ãîðëåíêî, Ìèõàéëî Ëîìèêîâñüêèé, ²âàí Ìàêñèìîâè÷, Áóòîâè÷ òà ùå

áëèçüêî 25 ñòàðøèí ÷åðåç ïîñåðåäíèöòâî ªðóñàëèìñüêîãî ïàòð³àðõà

òà ãàðàíò³¿ áåçïåêè â³ä ðîñ³éñüêèõ óðÿäîâö³â ïîâåðíóëèñü â Óêðà¿íó

¯õ, ï³ñëÿ ïðèáóòòÿ ó êâ³òí³ 1715 ð. ó Ãëóõ³â, â³äïðàâëåíî äî Ìîñêâè,

äå äîïèòàíî é çàëèøåíî íà äîâã³ ðîêè íà ïîñåëåíí³ ç ì³çåðíèì óòðè-

ìàííÿì.

12 æîâòíÿ 1716 ð., ó Ãàìáóðç³ áóâ àðåøòîâàíèé ³ ï³äñòóïíî

âèâåçåíèé äî Ðîñ³¿ Àíäð³é Âîéíàðîâñüêèé.

Íà â³äì³íó â³ä ïîïåðåäíüî äîïèòàíèõ, ÿê³ âñþ âèíó çà ïîâñòàííÿ

1708 ðîêó ïåðåêëàäàëè íà ². Ìàçåïó, â³í, ³ç çðîçóì³ëèõ ïðè÷èíè, òåæ

ïðèìåíøóþ÷è ñâîþ ó÷àñòü ó íüîìó, âñå æ ïîâ³äîìëÿº ïðî âàæëèâå:

ð³øåííÿ ïðî ïåðåõ³ä íà á³ê øâåä³â íå áóëî îäíîîñ³áíå.

577

ÄÎÄÀÒÊÈ

Ïîðâàòè ç Ìîñêâîþ áàæàâ óâåñü óêðà¿íñüêèé ãåíåðàë³òåò.

«Ïîëêîâíèêè é Îðëèê,– çãàäóâàâ À. Âîéíàðîâñüêèé ïðî âèð³øàëüíó

í³÷ ó Êîðîï³,– áóëè íà íüîãî (Ìàçåïó.– Àâò.) ðîçäðàòîâàí³ çà öå

(âàãàííÿ.– Àâò.), äîêîðÿþ÷è éîìó, ùî êîëè âæå ìàºòå íàì³ð, òå é

ðîá³òü»

. Â³ä Ï. Îðëèêà ó Áåíäåðàõ íåá³æ ãåòüìàíà ÷óâ, ùî ². Ìàçåïà

ïî÷àâ ñåðéîçíî äóìàòè ïðî â³äõ³ä â³ä Ìîñêâè ó 1705 ð., êîëè áóâ

ïîáëèçó Äóáíà. «Â³í áà÷èâñÿ òîä³ ç êíÿãèíåþ Äîëüñüêîþ, ìàò³ð’þ êíÿç³â

Âèøíåâåöüêèõ òà ðîäè÷êîþ Ñòàí³ñëàâà Ëåùèíñüêîãî,– ñâ³ä÷èâ

àðåøòàíò.– Âîíà é íàìîâèëà éîãî, ùîá áóòè â ï³ääàíñòâ³ ïî-ñòàðîìó â

ïîëÿê³â, îá³öÿëà âñ³ëÿêó ìèë³ñòü òà ëàñêó â³ä Ñòàí³ñëàâà. À ùå ãîâîðèëà

éîìó, ùî ñàìà âîíà õî÷å çà íüîãî âèéòè çàì³æ»

Î÷åâèäíî, ². Ìàçåïà íå ïîñâÿ÷óâàâ ïëåì³ííèêà ó ñâî¿ ïëàíè, òîìó

ùî â³í í³÷îãî êðàìîëüíîãî ïðî ³äåþ ïîâñòàííÿ ïðîòè Ìîñêâè «àí³ â³ä

äÿäüêà, àí³ â³ä ³íøèõ íå ÷óâ, îñê³ëüêè íå áóâ äîïóùåíèé í³êîëè â

ðàäó» ³ íå ïðèïóñêàâ, «ùîá, êð³ì Îðëèêà, ÿêî êðåàòóðè ãåòüìàíà, õòîñü

ïðî òå çíàâ äî îñòàííüî¿ õâèëèíè, êîëè âæå ãåòüìàí ç Êîðîïà ïåðå¿æ-

äæàâ çà Äåñíó äî øâåäñüêî¿ àðì³¿»

Çàçíà÷èìî, ùî, ïîâ³äîìëÿþ÷è ïðî íàòèñê ñòàðøèí ó Êîðîï³ íà

ãåòüìàíà ç âèìîãîþ éòè äî øâåä³â, Âîéíàðîâñüêèé ó çãàäàíîìó ïîâ³-

äîìëåíí³ ñóïåðå÷èòü ñîá³.

Ó 1721 ð. ó Âàðøàâ³ ðîñ³éñüêà ðåçèäåíòóðà çàòðèìóº ãåíåðàëüíîãî

îñàâóëà ãåòüìàíà Ïèëèïà Îðëèêà Ãðèãîð³ÿ Ãåðöèêà ³ ïåðåïðàâëÿº éîãî

äëÿ äîïèòó â Ïåòåðáóðã. Ñï³éìàíèé ìàëî ùî ì³ã ñêàçàòè ïðî Ìàçåïó,

éîãî ïëàíè, áî ï³ä ÷àñ âèñòóïó ìàçåïèíö³â ïåðåáóâàâ ó Ïîëòàâ³, à

ïîò³ì ó Êîðñóí³

. Àëå ïîâ³äîìëåííÿ Ãåðöèêà ì³ñòèëî ÷èìàëî ö³êàâî¿

³íôîðìàö³¿ ïðî ìàçåïèíñüêó åì³ãðàö³þ.

Ç äîïèò³â ñï³âïðàö³âíèê³â ãåòüìàíà âèìàëüîâóºòüñÿ éîãî îáðàç ÿê

ëþäèíè âëàäíî¿, âòàºìíè÷åíî¿, êîòðèé íàëåæàëà âèð³øàëüíà äóìêà ó

ïðèéíÿòèõ äîëåíîñíèõ ð³øåííÿõ îñåí³ 1708 ðîêó. Õî÷à àðåøòàíòàì ³

âèã³äíî áóëî äèñòàíö³þâàòèñÿ â³ä íàòõíåííèêà ïîâñòàíñüêî¿ àêö³¿,

ïðèõîâóâàòè ñèìïàò³¿ ñïðàâ³ âèçâîëåííÿ Óêðà¿íè, ¿õí³ ñâ³ä÷åííÿ íå

êîìïðîìåòóþòü ². Ìàçåïó, íå ïîêàçóþòü éîãî ÿê êåðìàíè÷à, ùî ä³º

âñóïåðå÷ ³íòåðåñàì âëàñíîãî íàðîäó.

ÄÆÅÐÅËÀ ÒÀ Ë²ÒÅÐÀÒÓÐÀ

Ïàâëåíêî Ñ. Çàãèáåëü Áàòóðèíà 2 ëèñòîïàäà 1708 ðîêó.– ×åðí³ã³â,

1994.– Ñ. 126.

Áàíòûø-Êàìåíñêèé Ä. Èñòîðèÿ Ìàëîé Ðîññèè.– Ì., 1822.– ×àñòü

IV (Ïðèëîæåíèÿ).– Ñ. 144.

Øóòîé Â. Íàðîäíà â³éíà íà Óêðà¿í³ ïðîòè øâåäñüêèõ çàãàðáíèê³â

ó 1708–1709 ðð.– Ê., 1951.– Ñ. 109.

Êîñòîìàðîâ Í. Ìàçåïà.– Ìîñêâà, 1992.– Ñ. 266.

Ñîëîâüåâ Ñ. Èñòîðèÿ Ðîññèè ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí.– Ìîñêâà,

1962.– Êí. VIII.– Ò. 15.– Ñ. 263.

Òàì ñàìî.– Ñ. 263.

Òàì ñàìî; Êîñòîìàðîâ Í. Ìàçåïà.– Ñ. 267.

Ïàâëåíêî Ñ. Ì³ô ïðî Ìàçåïó.– ×åðí³ã³â, 1998.– Ñ. 193.

578

ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ

²íñòèòóò ðóêîïèñó ÍÁÓ ÍÀÍ Óêðà¿íè (äàë³ – ²Ð ÍÁÓ) – Ô. 61.–

¹ 1787.– Àðê. 38.

²Ð ÍÁÓ.– Ô. 61.– ¹ 1786.

Äîïðîñ ìèðãîðîäñêîìó ïîëêîâíèêó Äàíèëó Àïîñòîëó, áûâøåìó

â èçìåíå ñ Ìàçåïîþ // Èñòî÷íèêè Ìàëîðîññèéñêîé èñòîðèè, ñîáðàííûå

Ä. Áàíòûø-Êàìåíñêèì.– Ñïá., 1859.– ×àñòü II.– Ñ. 214.

Òàì ñàìî.

²Ð ÍÁÓ.– Ô. 61.– ¹ 1783.– Àðê. 27.

Ð³ãåëüìàí Î. Ë³òîïèñíà îïîâ³äü ïðî Ìàëó Ðîñ³þ òà ¿¿ íàðîä ³

êîçàê³â óçàãàë³.– Ê., 1994.– Ñ. 548.

²Ð ÍÁÓ.– Ô. 61.– ¹ 1802.

Êîñòîìàðîâ Í. Ìàçåïà.– Ñ. 305.

Âîçíÿê Ì. Áåíäåðñüêà êîì³ñ³ÿ ïî ñìåðò³ Ìàçåïè // Ìàçåïà. Çá³ð-

íèê.–Âàðøàâà, 1938.– Ò. ².– Ñ. 117.

²Ð ÍÁÓ.– Ô. 61.– ¹ 1802.– Àðê. 69.

Òàì ñàìî.– Àðê. 70.

Òàì ñàìî.

Òàì ñàìî.– Àðê. 71.

Òàì ñàìî.– Àðê. 72.

Òàì ñàìî.

Òàì ñàìî.– Àðê. 74.

Òàì ñàìî.– Ô. 61.– ¹ 1804.–Àðê. 86–86 à.

Áàíòûø-Êàìåíñêèé Ä. Í. Èñòîðèÿ Ìàëîé Ðîññèè.– Ê., 1993.–

Ñ. 580.

Òàì ñàìî.

Ñóáòåëüíèé Î. Ìàçåïèíö³.– Ê., 1994.– Ñ. 108.

Ðàäîâñüêèé Â. Äîïèò Âîéíàðîâñüêîãî, íåáîæà ²âàíà Ìàçåïè //

Äçâ³í.– 1992.– ¹¹ 7–8.– Ñ. 125.

Äîïèò Àíäð³ÿ Âîéíàðîâñüêîãî // Êðåñ³í Î. Ìàçåïèíö³.– Ê., 1994.–

Ñ. 87.

Òàì ñàìî.– Ñ. 88.

Êðåñ³í Î. Ìàçåïèíö³.– Ê., 1994.– Ñ. 27.

Äîïðîñ Ãðèãîðèÿ Ãåðöèêà îá ó÷àñòèè åãî â èçìåíå Ìàçåïû //

Êèåâñêàÿ ñòàðèíà.– 1883.– ¹ 1–4.– Ñ. 595–610.

Çà êîæíå ïîáà÷åííÿ – 10 òèñÿ÷ ÷åðâ³íö³â?

(Â³äãóê* íà ïóáë³êàö³¿ ó «Ôàêòàõ è êîììåíòàðèÿõ»)

Ó ãàçåò³ «Ôàêòû è êîììåíòàðèè» 6 ëþòîãî 2001 ð. ç’ÿâèëîñÿ ³í-

òåðâ’þ Å. Êîñí³÷óê, Ô. Öåëüìåðà «Çà êàæäîå ñâèäàíèå ñ Ìîòðåé Êî÷óáåé

ãåòìàí Ìàçåïà äàâàë åé ïî 10 òûñÿ÷ ÷åðâîííûõ çîëîòûõ», à 7 êâ³òíÿ

òîãî ðîêó ìàòåð³àë Å. Êîñí³÷óê «Ãåòìàí Èâàí Ìàçåïà óìåð â Êèåâå

ïîä ÷óæèì èìåíåì? Ýòó ñåíñàöèîííóþ âåñòü ïðèíåñ â ðåäàêöèþ… åãî

* Îïóáë³êîâàíî â «Ë³òåðàòóðí³é Óêðà¿í³» 21 ÷åðâíÿ 2001 ð. (Ñ. 8).

579

ÄÎÄÀÒÊÈ

âåðîÿòíûé ïîòîìîê», ó ÿêèõ óêðà¿íñüêîãî ãåòüìàíà-äåðæàâíèêà

ïðåäñòàâëåíî ÿê ï³äñòóïíîãî çðàäíèêà-îáìàíùèêà âñ³õ ³ âñÿ ç äèòÿ÷èõ

ðîê³â, êàòîëèêà-³íòðèãàíà, ëþäèíó áåç ñîâ³ñò³ ³ ìîðàë³. Âñå öå ïîäàëîñÿ

íà äâîõ ïîëîñàõ ï³ä ñîóñîì çíàéäåííÿ «êëþ÷à ê òàéíå Èâàíà Ìàçåïû»

ñïî÷àòêó «îáûêíîâåííûì øêîëüíûì ó÷èòåëåì èñòîðèè» Ñåðã³ºì

Äüîì³íèì, à ïîò³ì ²âàíîì Ôåäîñ³éîâè÷åì Ìàçåïîþ, «âåðîÿòíûì

ïîòîìêîì». Øóêà÷³ «ïðàâäû» ç äîïîìîãîþ «Ôàêòîâ» îïðèëþäíèëè

÷èòà÷àì ñò³ëüêè íîâîãî âèêðèâàëüíîãî êîìïðîìàòó ïðî ãåòüìàíà, ùî

ïåðåâåðøèëè, çäàºòüñÿ, âñ³õ ôàëüñèô³êàòîð³â éîãî á³îãðàô³¿ ðàçîì óçÿòèõ.

Âëàñíèê îäí³º¿-ºäèíî¿ ïàïî÷êè ç ðîçøóêîâèìè äîêóìåíòàìè Ñ. Äüîì³í,

ñõîæå, ÿêèìîñü ÷èíîì ïîáóâàâ ó ÕV²² ñòîë³òò³ ó äí³, êîëè ìàòè êîëèñàëà

². Ìàçåïó ó êîëèñö³, ³ âæå òîä³ â³í, ï³äñòóïíèé ñèí, íå ì³ã äèâèòèñÿ â

¿¿ î÷³, áî ìàâ «áåñîâñêèå ìûñëè»! «²ñòîðèê» ïðàêòè÷íî ÷åðåç êîæåí

àáçàö öèòóº éîãî äóìêè. Íàïðèêëàä: «“ß äëÿ íåå (ìàòåð³.– Àâò.) íè ëÿõ,

íè êàçàê, à âûðîäîê”,– ñ÷èòàë Èâàí». Ñ. Äüîì³í íå óòî÷íþº, ç ÿêîãî

äæåðåëà (íåâ³äîìîãî âñ³ì ìàñòèòèì ³ñòîðèêàì!) ÷è ñíîâèä³ííÿ â³í öå

çàïîçè÷èâ. Àëå çâó÷èòü åôåêòíî! Äàë³ – á³ëüøå. Ìàçåïèíó ìàò³ð, ÿêà,

çà âåðñ³ºþ äîñë³äíèêà-ïðàâäèñòà, íå ëþáèëà ñèíà, â³í çìàëüîâóº

«ïîõîæåé íà õèùíóþ ïòèöó», «êîòîðóþ â Äèêàíüêå ìíîãèå íàçûâàëè

âåäüìîé». Ïðîòå öå ùå êâ³òî÷êè. Âèÿâëÿºòüñÿ, «Ìàðèÿ-Ìàãäàëèíà åãî

(Ìàçåïó.– Àâò.) ïîä êîíåö æèçíè ïðîêëÿëà: ÷òîáû øâåäîâ ïðèâåñòè

íà Óêðàèíó!.. ». ×è â³äîìî àòîðàì öüîãî ñï³ëüíîãî îïóñó, ùî ³ãóìåíÿ

Êèºâî-Ïå÷åðñüêîãî Âîçíåñåíñüêîãî ³ Ãëóõ³âñüêîãî ä³âî÷èõ ìîíàñòèð³â

Ìàð³ÿ-Ìàãäàëèíà ïîìåðëà ó ê³íö³ 1707 ðîêó? Øâåäè, ÿê â³äîìî,

ç’ÿâèëèñü íà òåðåíàõ Ãåòüìàíùèíè ó æîâòí³ 1708 ðîêó. ßê æå âîíà,

æèâó÷è ç³ ñâî¿ì ñèíîì ó çëàãîä³, ëþáîâ³ (çà ñï³ëüí³ êîøòè áóäóâàëè ó

Ãëóõîâ³ òà Êèºâ³ öåðêâè!), ìîãëà éîãî ïðîêëÿcòè ï³ñëÿ ñâîº¿ ñìåðò³?

Ãåòüìàí ó âåðåñí³ – ëèñòîïàä³ 1707 ðîêó ïåðåáóâàâ ó Êèºâ³. Êàíöëåðó

Ã. Ãîëîâê³íó â³í ïîâ³äîìëÿâ 2 ëèñòîïàäà ïðî ïðè÷èíè çàòðèìêè: «Ãîñïî-

æà ìàòêà ìîÿ âåëüìè áîëåçíóåò è äî êîí÷èíû æèòèÿ ñâîåãî

ïðèáëèæàåòñÿ». Ç â³äîìîãî ëèñòà Ï. Îðëèêà Ñ. ßâîðñüêîìó ä³çíàºìîñÿ,

ùî Ìàð³ÿ-Ìàãäàëèíà áóëà âòàºìíè÷åíà ó ïëàíè ñèíà. Ñàìå ¿é â³í

ïåðåäàâ äëÿ çáåð³ãàííÿ ïðîïîçèö³¿ ïîëüñüêîãî êîðîëÿ Ñòàí³ñëàâà

Ëåùèíñüêîãî ïðî ñï³âïðàöþ. ². Ìàçåïà ðîçïîâ³äàâ Ï. Îðëèêó, ùî òàºìíå

çâåðíåííÿ ç Ïîëüù³ éîãî ìàòè «óäåðæàëà ó ñåáå, è ïåðåä êîí÷èíîþ

ñâîåþ âðó÷èëà âíó÷ö³ ñâîåé, à ìîåé ïëåìåííèö³ ïàíí³ Ìàð³àíí³, è

âåë³ëà åé îòäàòü ìí³ ïî ñìåðòè ñâîåé è òîå ñêàçàòü,÷òî îíà, ãîñïîæà

ìàòêà, ïðîñèëà åäíîåé ïî Áîç³ æèâó÷îé ÷åðíèöè î ìîëèòâû äî Ãîñïîäà

Áîãà, äàáû îí ñàì óïðàâèë òîå ä³ëî».

Ñ. Äüîì³í «â³äêîïàâ» íîâå é â îñîáèñòîìó æèòò³ ãåòüìàíà. Ó ëþáîâ-

íèö³ éîãî â³í ç ëåãêî¿ ðóêè çàðàõîâóº ïîëüñüêó êíÿãèíþ Ãàííó Äîëüñüêó

(÷åðåç íå¿ ãåòüìàí â³â ïåðåãîâîðè ç Ñ. Ëåùèíñüêèì.– Àâò.). ²ñòîð³ÿ ç

íåþ, ÿê îïîâ³äàº øóêà÷ «ïðàâäû», «ÿâñòâåííî ïîäòâåðæäàåò: îí èñêàë

â ëþáâè çàìóæíèõ æåíùèí îïåêè è ïîíèìàíèÿ, êîòîðûõ íå âñòðåòèë

ó ñâîåé ìàòåðè». «À âîò î ñâÿçè ñî âäîâîé Ôðèäðèêåâè÷ áûëî èçâåñòíî

òîëüêî Äîëüñêîé,– äàë³ çàçíà÷àº äîñë³äíèê,– íî îíà íå ðåâíîâàëà».

Ç ö³º¿ íåâèííî¿ çàóâàãè ñòàº çðîçóì³ëî, ùî ïåðøîâ³äêðèâà÷ Ñ. Äüîì³í

580

ÎÒÎ×ÅÍÍß ÃÅÒÜÌÀÍÀ ÌÀÇÅÏÈ: ÑÎÐÀÒÍÈÊÈ ÒÀ ÏÐÈÁ²×ÍÈÊÈ

íå ïðî÷èòàâ æîäíî¿ ìîíîãðàô³¿ ïðî Ìàçåïó. Àäæå, ÿêáè â³í öå çðîáèâ,

òî ä³çíàâñÿ á, ùî Ãàííà Ôðèäðèêåâè÷ áóëà äðóæèíîþ ãåòüìàíà. Âîíà

ïîìåðëà ó 1702 ðîö³. Àâòîðè îïóñó íå îçíàéîìèëèñÿ íàâ³òü ç ëèñòàìè

Ìàçåïè äî Ìîòð³ Êî÷óáåé, áî æ îö³íèëè êîæíå ¿õíº ïîáà÷åííÿ â

10 òèñÿ÷ ÷åðâîííèõ çîëîòèõ (îò, ìîâëÿâ, ÿê âèòðà÷àâ ãðîø³ ãåòüìàí-

ëîâåëàñ). Íàñïðàâä³ âä³âåöü, çíàéøîâøè â³äïîâ³äü ñâîºìó ïî÷óòòþ,

ïîäàðóâàâ îáðàíèö³ ïåðñòåíü, îáðó÷êó ³ êíèæå÷êó. Â. Êî÷óáåé,

íàä³ñëàâøè öàðþ ðàçîì ç äîíîñîì íà Ìàçåïó ëèñòè îñòàííüîãî äî

Ìîòð³, äîäàâ äî íèõ íåâåëè÷êîãî êîìåíòàðÿ, ùî ó ãðóäí³ 1704 ðîêó

ãåòüìàí, «ïîâîðà÷àþ÷èñÿ ç Áàõìà÷à, ïðèñëàë òîãî æ Äåìÿíêà,

ïðèêàçàâøè íàãîâîðîâàòè Ìîòðîíó, æå ïàí 10 000 ÷åðâîííûõ îá³öóåò

äàòè», àáè òà âèéøëà íà ïîáà÷åííÿ. Îòæå, ùå íå äàâ, à ò³ëüêè îá³öÿâ!

×è ìîãëî òàêå áóòè? Äî÷êà Êî÷óáåÿ ïðàãíóëà âòåêòè â³ä áàòüê³â

äî ãåòüìàíà. Â³í æå ¿é, ÿê ä³çíàºìîñÿ ç éîãî ëèñòà, çàáîðîíèâ öå ðîáèòè:

«Óâàæ ñàìà, ùî á ç òîãî âèðîñëî. Ïåðøàÿ, ùî á òâî¿ ðîäè÷³ ïî âñ³ì

ñâ³ò³ ðîçãîëîñèëè: æå âçÿâ ó íàñ äî÷êó ó íî÷è ãâàëòîì ³ äåðæèòü ó ñåáå

ì³ñòî ïîäëîæíèö³. Äðóãàÿ ïðè÷èíà, æå äåðæàâøè Âàøó Ìèë³ñòü ó

ñåáå, ÿ áèì íå ìîãë æàäíîþ ì³ðîþ âèòðèìàòè, äà ³ Âàøà Ìèë³ñòü

òàêæå: ìóñ³ëèáèñüìî ³ç ñîáîþ æèòè òàê, ÿê ìàëæåíñòâî êàæå, à ïîòîì

ïðèéøëî áè íåáëàãîñëîâåí³º îä Öåðêâè ³ êëÿòâà, æåáè íàì ç ñîáîþ íå

æèòè. Ãä³ æ áè ÿ íà òîé ÷àñ ïîä³ë. ² ìí³ á æå ÷ðåç òåº Âàøó Ìèë³ñòü

æàëü, ùîá ºñü íà ïîòîì íà ìåíå íå ïëàêàëà». ×åðåç öþ çâàæåíó ïîçèö³þ

Ìàçåïè, ÿêèé â î÷³êóâàíí³ öåðêîâíîãî áëàãîñëîâ³ííÿ-äîçâîëó íà øëþá

ç õðåùåíèöåþ íå áàæàâ ôîðñóâàòè ïîä³¿, çíåðâîâàíà, ðîç÷àðîâàíî-

îáðàæåíà Ìîòðÿ íå áàæàëà ç íèì çóñòð³÷àòèñÿ. Ìîæëèâî, âòðàòèâøè

âñÿêó íàä³þ, ãåòüìàí ñïðàâä³ ïðîïîíóâàâ ¿é çà îñòàííº ïîáà÷åííÿ

êàðêîëîìíó íà òîé ÷àñ ñóìó… Àëå ÿê ïðî òå ä³çíàâñÿ Â. Êî÷óáåé? Éîìó

ïðî öå â³äðàçó ðîçïîâ³ëà äî÷êà, ÿêà çíåíàâèä³ëà áàòüê³â çà òå, ùî âîíè

ñòàëè íà ïåðåøêîä³ ¿¿ øëþáó ç ãåòüìàíîì? ×è â³ðíèé ñëóãà Ìàçåïè?

² ïåðøå, ³ äðóãå ìàëîéìîâ³ðíå. Ò³ 10 000 ÷åðâîíö³â – øâèäøå çà âñå

çëà ï³äîçðà-ôàíòàç³ÿ äîíîùèêà, ÿêèé ðàçîì ç äðóæèíîþ, âèêðàâøè ó

äî÷êè ëèñòè, âèêîðèñòàâ ¿õ ÷åðåç òðè ðîêè ÿê êîìïðîìàò íà ãåòüìàíà.

«Âåðîÿòíûé ïîòîìîê» òåæ, ÿê ìîâèòüñÿ, ÷óâ äçâ³í, òà íå çíàº,

çâ³äêè â³í. Äðóãèé øóêà÷ ñåíñàö³éíî-ðîçâ³í÷óâàëüíî¿ «ïðàâäû» â³äðàçó

ïîâ³äîìëÿº, ùî éîãî áàòüêî ³ ä³ä, íàðîäèâøèñü çà 15 ê³ëîìåòð³â â³ä

Áàòóðèíà â êîëèøíüîìó ìàçåïèíñüêîìó âîëîä³íí³, ââàæàëè ñåáå

ïðÿìèìè íàùàäêàìè Ìàçåïè. «Îñíîâàíèÿ? – ³íòðèãóº àâòîð ñåíñàö³¿.–

Äî îòìåíû êðåïîñòíîãî ïðàâà êðåñòüÿíå íå èìåëè âîçìîæíîñòè, ÷òî

íàçûâàåòñÿ, ìåíÿòü ãåîãðàôèþ. À ñ 1861 ãîäà íè îäèí ìîé ïðåäîê

ìàçåïèíñêèõ âëàäåíèé íå ïîêèäàë. Óæ ñëèøêîì ìíîãî ïîëó÷àåòñÿ

ñîâïàäåíèé! Óòâåðæäåíèå æå î òîì, ÷òî ó Èâàíà Ñòåïàíîâè÷à íå áûëî

äåòåé, èçíà÷àëüíî áûëî ñîìíèòåëüíûì… è, êàê ñâèäåòåëüñòâîâàëè

çåìëÿêè-ñîâðåìåííèêè, ãäå-òî îñòàëñÿ ñûí, êîòîðîãî Ìàçåïà íå

ëþáèë…». Â³äðàçó ðîç÷àðóºìî ²âàíà Ôåäîñ³éîâè÷à Ìàçåïó. ßê ïîâ³äîìëÿº

ñèíîäèê Êðóïèöüêîãî Áàòóðèíñüêîãî ìîíàñòèðÿ, äî÷êà ãåòüìàíà Âàðâàðà

òà éîãî ñèíîê ²âàí ïîìåðëè ó ðàííüîìó â³ö³. Ìàçåïà âèõîâàâ ñèíà

äðóæèíè â³ä ïåðøîãî øëþáó Êðèøòîôà Ôðèäðèêåâè÷à. Îñòàíí³é ó