Щерба С.П. Філософія

Подождите немного. Документ загружается.

òà. Ìàøèíà  öå ¿¿ çíàðÿääÿ ó ô³çè÷í³é ³ â ðîçóìîâ³é ä³ÿëü-

íîñò³, ó ìàòåð³àëüí³é ³ äóõîâí³é ñôåð³.

Ï³äñóìîâóþ÷è ðîçãëÿä ñóòíîñò³ é îñîáëèâîñòåé ëþäèíè, ñïå-

öèô³êè ëþäñüêîãî áóòòÿ, íàãîëîøóºìî, ùî ëþäèíó õàðàêòåðè-

çóþòü òàê³ ðèñè:

• çäàòí³ñòü äî ñòâîðåííÿ é çàñòîñóâàííÿ çíàðÿäü ïðàö³, êî-

ëåêòèâíî¿ òðóäîâî¿ ä³ÿëüíîñò³;

• íàÿâí³ñòü ñâ³äîìîñò³ é ðîçóìíîãî ìèñëåííÿ, ï³çíàííÿ ñâ³-

òó é ñàìîãî ñåáå; ñï³ëêóâàííÿ çà äîïîìîãîþ ðîçá³ðëèâî¿

ìîâè;

• âîëüîâà àêòèâí³ñòü, ñàìîâèçíà÷åííÿ, ñàìîêîíòðîëü;

• ôîðìóâàííÿ é ðîçâèòîê ëþäñüêèõ (íàäá³îëîã³÷íèõ) ïîòðåá

³ ñïîñîá³â ¿õ çàäîâîëåííÿ;

• ïðîÿâ óñüîãî ðîçìà¿òòÿ ëþäñüêèõ ïî÷óòò³â;

• ñâ³äîìà é ö³ëåñïðÿìîâàíà ä³ÿëüí³ñòü, çäàòí³ñòü äî òâîð÷î¿

ÿê ó ìàòåð³àëüí³é, òàê ³ â äóõîâí³é ñôåðàõ;

• çàáåçïå÷åííÿ âèêëþ÷íî ëþäñüêîãî ñïîñîáó æèòòºä³ÿëü-

íîñò³, ñòâîðåííÿ é ï³äòðèìàííÿ ñîö³àëüíèõ ôîðì ñï³âæèò-

òÿ ³ âçàºìíîãî ñï³ëêóâàííÿ.

4.5. Æèòòÿ, ñìåðòü ³ áåçñìåðòÿ

Ëþäèíà ñìåðòíà. Öÿ õî÷ ³ ñóìíà îáñòàâèíà º ö³ëêîì ïðèðîä-

íîþ. Ïî-ïåðøå, ó ñâ³ò³ âñå, ùî ìàº ïî÷àòîê, ìàº é ê³íåöü. Ïî-

äðóãå, ñìåðòü áóäü-ÿêî¿ æèâî¿ ³ñòîòè á³îëîã³÷íî íåìèíó÷à, âîíà

çàïðîãðàìîâàíà íà ãåíåòè÷íîìó ð³âí³. Ñìåðòü íå º ïðîñòî çîâ-

í³øíüîþ ïðîòèëåæí³ñòþ æèòòÿ, âîíà  ìîìåíò ñàìîãî æèòòÿ.

Àëå â ïðîöåñ³ îáì³íó ðå÷îâèí, ùî º îñíîâîþ æèòòÿ, ïîñò³éíî

â³äìèðàº ÷àñòèíà êë³òèí îðãàí³çìó. Ç ö³º¿ òî÷êè çîðó ïðîäîâæåí-

íÿ æèòòÿ  öå íåïåðåðâíà ïåðåìîãà íàä ñìåðòþ äîòè, äîêè

çðåøòîþ îñòàòî÷íî íå ïåðåìàãàº ñìåðòü. Ïðîòå ñëîâî îñòàòî÷-

íî òóò ñòîñóºòüñÿ ò³ëüêè ïåâíî¿ ³ñòîòè, ³íäèâ³äà, áî ð³ä, äî

ÿêîãî âîíè íàëåæàòü, ïðîäîâæóº æèòè. Á³ëüøå òîãî, á³îëîã³÷-

íà åâîëþö³ÿ ìîæëèâà ëèøå çàâäÿêè ñìåðò³ ³íäèâ³ä³â, çì³í³ ïî-

êîë³íü. Òàê ñàìî, ÿê ìàòåð³ÿ ëþäñüêîãî ò³ëà íå çíèêàº ç³ ñìåð-

òþ ëþäèíè, à âêëþ÷àºòüñÿ â ïðèðîäíèé êðóãîîá³ã, á³îëîã³÷íî

ëþäèíà ïðîäîâæóº ñåáå ó ñâî¿õ íàùàäêàõ, ïåðåäàº ¿ì ïåâí³ ãå-

íåòè÷íî çàêîäîâàí³ ÿêîñò³. Íàðåøò³, â ñîö³îëîã³÷íîìó ñåíñ³

(ç ïîãëÿäó íàóêè ïðî ñóñï³ëüñòâî) ñìåðòü îêðåìèõ ³íäèâ³ä³â,

çì³íà ïîêîë³íü  âæå íå ò³ëüêè â á³îëîã³÷íîìó, à é ñîö³àëüíîìó

ðîçóì³íí³  º ïåðåäóìîâîþ ñóñï³ëüíîãî ðîçâèòêó. ² òóò êîæíå

ïîêîë³ííÿ ðîáèòü ñâ³é âíåñîê ó ñêàðáíèöþ êóëüòóðè, ³ êîæíà

îêðåìà ëþäèíà áåðå â íüîìó ó÷àñòü. Ó öüîìó ïîëÿãàº ìîæëèâå

äëÿ íå¿ áåçñìåðòÿ.

Îòæå, íå âñå òàê ïðîñòî. Âèõîäèòü, ùî ñìåðòü ïðèðîäíà, íå-

îáõ³äíà äëÿ ïðîãðåñó. Ïðîòå íàâ³òü ö³ëêîì ïðèðîäíà, ñâîº÷àñ-

íà âîíà ñïðèéìàºòüñÿ ³ç ñóìîì ÿê òðàã³÷íèé ìîìåíò ëþäñüêî-

ãî áóòòÿ, àäæå êîæíà ëþäèíà  öå ì³êðîêîñì, ìàëåíüêèé

ñâ³ò, ÿêèé ì³ñòèòü ó ñîá³ ìàéæå íåâè÷åðïí³ ãëèáèíè. ßê ïèñàâ

Ã. Ãåéíå, ï³ä êîæíèì íàäìîãèëüíèì êàìåíåì ïîõîâàíèé ö³ëèé

ñâ³ò.

Ïðîáëåìà ñìåðò³ é áåçñìåðòÿ çàâæäè áóëà é çàëèøàºòüñÿ ïðåä-

ìåòîì ô³ëîñîôñüêî¿ òà ðåë³ã³éíî¿ äóìêè, íàóêîâèõ äîñë³äæåíü.

Âîíà íåðîçðèâíî ïîâÿçàíà ç ïèòàííÿì ïðî ö³íí³ñòü ³ ñåíñ æèò-

òÿ. Ìîæíà ñêàçàòè, ùî öå  îäíà ç â³÷íèõ ñâ³òîãëÿäíèõ,

åòè÷íèõ, íàóêîâèõ ïðîáëåì, àëå ¿¿ ïî-ð³çíîìó îñìèñëþâàëè â

ð³çíèõ êóëüòóðíî-³ñòîðè÷íèõ óìîâàõ, ëþäè ð³çíèõ öèâ³ë³çàö³é,

ïðåäñòàâíèêè ð³çíèõ äóõîâíèõ, çîêðåìà ô³ëîñîôñüêèõ ³ ðåë³ã³é-

íèõ òðàäèö³é. Îñü äåÿê³ ïðèêëàäè.

Â àíòè÷í³é, ãðåêî-ðèìñüê³é êóëüòóð³ ïåðåâàæàëî ñïîê³éíå

ñòàâëåííÿ äî ñìåðò³. Ñîêðàò (470399 äî í. å.) áóâ çâèíóâà-

÷åíèé àô³íñüêèì ñóäîì ó â³äñòóï³ â³ä îô³ö³éíîãî ðåë³ã³éíîãî

êóëüòó, à òàêîæ ó øê³äëèâîìó âïëèâ³ íà ìîëîäü. Éîãî çàñóäè-

ëè äî ñòðàòè, ³ â³í, ìàþ÷è çìîãó âòåêòè, â³äìîâèâñÿ öå çðîáè-

òè, âèïèâ ïðèíåñåíó éîìó îòðóòó é ïðîäîâæóâàâ áåñ³äó ç ó÷íÿ-

ìè, àæ ïîêè íå íàñòàëà ñìåðòü.

²íøèé, íå ìåíø â³äîìèé ãðåöüêèé ô³ëîñîô Åï³êóð (341

270 äî í. å.) ïèñàâ, ùî íàéñòðàøí³øå çëî  ñìåðòü  íå ìàº

äî íàñ æîäíîãî ñòîñóíêó, áî êîëè ìè ³ñíóºìî, âîíà ùå íå ïðè-

ñóòíÿ, à êîëè âæå ñìåðòü ïðèñóòíÿ, òîä³ ìè íå ³ñíóºìî. Îòæå,

ñìåðòü íå ìàº â³äíîøåííÿ í³ äî òèõ, õòî æèâå, í³ äî ïîìåðëèõ,

áî äëÿ îäíèõ âîíà ³ñíóº, à ³íø³ âæå íå ³ñíóþòü

²íàêøèé íàñòð³é â³ä÷óâàºòüñÿ â äàâíüîãðåöüê³é á³áë³éí³é

êíèç³ Åêëåç³àñòîâ³é (Ïðîïîâ³äíèêà): Õòî ïåðåáóâàº ïîì³æ æè-

âèìè, òîé ìàº íàä³þ, áî êðàùå ñîáàö³ æèâîìó, í³æ ëåâîâ³ ìåð-

òâîìó! Áî çíàþòü æèâ³, ùî ïîìðóòü, à ïîìåðë³ í³÷îãî íå çíà-

þòü... Òîæ ³äè, ¿æ ³ç ðàä³ñòþ õë³á ñâ³é, òà ç ñåðöåì âåñåëèì âè-

Äèâ.: Ìàòåðèàëèñòû äðåâíåé Ãðåöèè. Ñîáðàíèå òåêñòîâ Ãåðàêëèòà, Äå-

ìîêðèòà è Ýïèêóðà.  Ì., 1955.  Ñ. 209210.

íî ñâîº ïèé, êîëè Áîã óïîäîáàâ Ñîá³ ñâî¿ â÷èíêè!.. Âñå, ùî â ñèë³

÷èíèòè ðóêà òâîÿ, òåº ðîáè, áî íåìà â øåîë³ (ìîãèë³), êóäè òè

éäåø, í³ ðîáîòè, í³ ðîçäóìó, àí³ çíàííÿ, àí³ ìóäðîñò³ (Åêë. 9,

410).

Ó õðèñòèÿíñòâ³, ÿêå âèíèêëî â êðèçîâó åïîõó ³ñòîð³¿, íåïðè-

éíÿòòÿ ñìåðò³ âèñòóïàº ÿê â³ðà ó âîñêðåñ³ííÿ é â³÷íå áëàæåííå

æèòòÿ ïðàâåäíèê³â.

Ó ñåðåäí³ â³êè ïàí³âíà öåðêâà â÷èëà, ùî òèì÷àñîâå çåìíå

æèòòÿ  öå ò³ëüêè ï³äãîòîâêà äî â³÷íîãî æèòòÿ â ïîòîéá³÷íî-

ìó ñâ³ò³, à ñìåðòü  ïåðåõ³ä â³ä òèì÷àñîâîãî äî â³÷íîãî.

À íà ïî÷àòêó Íîâîãî ÷àñó ñëàâåòíèé í³äåðëàíäñüêèé ô³ëî-

ñîô Á. Ñï³íîçà, âèðàæàþ÷è íàñòðî¿ ñâîº¿ åïîõè, ïèñàâ: Ëþäè-

íà â³ëüíà í³ ïðî ùî òàê ìàëî íå äóìàº, ÿê ïðî ñìåðòü, ³ ¿¿ ìóä-

ð³ñòü ïîëÿãàº â ðîçäóìàõ íå ïðî ñìåðòü, à ïðî æèòòÿ

Ç äðóãî¿ ïîëîâèíè Õ²Õ ñò. ³ â ÕÕ ñò. ïîøèðþþòüñÿ ô³ëî-

ñîôñüê³ â÷åííÿ, ÿê³ ñòàâëÿòü ïðîáëåìó ñìåðò³ é òðàã³÷íîãî

ñïðèéíÿòòÿ ¿¿ íåìèíó÷îñò³ íà îäíå ç ïåðøèõ ì³ñöü.

Óñâ³äîìëåííÿ ñâîº¿ êîíå÷íîñò³  ñóìíà ïåðåâàãà ëþäèíè ïå-

ðåä òâàðèíàìè. Âèíèêíóâøè íà ïåâíîìó åòàï³ æèòòÿ (çàçâè÷àé

ùå â þíîñò³), öå óñâ³äîìëåííÿ, ÿê áè âîíî íå ïðèãëóøóâàëîñÿ

é íå âèò³ñíÿëîñÿ, âæå íàçàâæäè çàëèøàºòüñÿ é íàäàº îñîáëèâî-

ãî çàáàðâëåííÿ âñüîìó ïåðåæèâàííþ ñâîãî áóòòÿ. Àäæå òîé, õòî

çíàº ïðî ñìåðòí³ñòü, íå ìîæå æèòè, â³ä÷óâàòè, ä³ÿòè òàê, ÿê

ì³ã áè áåçñìåðòíèé. Ïåðåä íèì íåìèíó÷å ïîñòàº ïèòàííÿ: ÿê

æå êðàùå ïðîæèòè â³äâåäåíèé ïðèðîäîþ ÷àñ æèòòÿ? À ³íêîëè

íàâ³òü ³ òàê: ÷è âàðòî æèòè âçàãàë³?

Ñâîº âèð³øåííÿ öèõ ïèòàíü ïðîïîíóº ðåë³ã³ÿ, îá³öÿþ÷è áåç-

ñìåðòÿ â òîìó àáî ³íøîìó âàð³àíò³: àáî ó âèãëÿä³ ïåðåñåëåííÿ

äóø (³íäó¿çì, áóääèçì), àáî ÿê â³÷íå áëàæåíñòâî ïðàâåäíèê³â ó

ïîòîéá³÷íîìó ñâ³ò³ (³óäà¿çì, õðèñòèÿíñòâî, ³ñëàì). Àëå îñîáèñòå

áåçñìåðòÿ íå äîâåäåíî. ßêùî äîòðèìóâàòèñÿ íàóêîâî¿ òî÷êè

çîðó, òî òðåáà â³äìîâèòèñÿ â³ä ³äå¿ îñîáèñòîãî áåçñìåðòÿ. Ïðî-

òå, íå çóïèíÿþ÷èñü íà öüîìó íåâò³øëèâîìó âèñíîâêó, ïðîïî-

íóºìî äëÿ ðîçäóì³â ³ îáãîâîðåííÿ òàê³ ì³ðêóâàííÿ.

1. Òðåáà ïðàãíóòè ïðîäîâæåííÿ òåðì³íó æèòòÿ äî ïðèðîäíèõ

á³îëîã³÷íèõ ìåæ (äî ÿêèõ ìè çâè÷àéíî íå äîæèâàºìî; òà é ïðè-

ïóñòèìî, ùî ñàì³ ö³ ìåæ³ ìîæóòü áóòè ðîçøèðåí³). Ïðè

öüîìó äîäàâàòè íå ðîêè äî æèòòÿ, à æèòòÿ äî ðîê³â, òîáòî

Ñïèíîçà Á. Èçáð. ïðîèçâåäåíèÿ.  Ò. 1.  Ì., 1957.  Ñ. 576.

çá³ëüøóâàòè òåðì³í æèòòÿ îñìèñëåíîãî, çì³ñòîâíîãî, àêòèâíîãî.

Ïåðåìîãòè õâîðîáè é ³íø³ ôàêòîðè, ÿê³ ñêîðî÷óþòü ³ çàòüìàðþ-

þòü æèòòÿ, íàäàþòü ñòàð³ííþ ïàòîëîã³÷íîãî õàðàêòåðó. Öå çà-

ëåæèòü ³ â³ä óñï³õ³â á³îëîã³¿ ëþäèíè, ìåäèöèíè é óñ³º¿ ñèñòåìè

îõîðîíè çäîðîâÿ, ³ â³ä ðîçâÿçàííÿ åêîëîã³÷íèõ ïðîáëåì, ³ â³ä

ïåðåòâîðåííÿ ñóñï³ëüñòâà íà çàñàäàõ ñîö³àëüíî¿ ñïðàâåäëèâîñò³,

ãóìàí³çàö³¿ âçàºìèí ì³æ ëþäüìè.

2. Òðåáà ðîáèòè æèòòÿ ÿêîìîãà á³ëüø çì³ñòîâíèì, ä³ÿëü-

íèì, ö³êàâèì, êîðèñíèì äëÿ ñóñï³ëüñòâà, íàìàãàþ÷èñü ìàêñè-

ìàëüíî ðåàë³çóâàòè ìîæëèâîñò³ ñàìîâèÿâó, ñàìîðîçâèòêó, òâîð-

÷îñò³.

3. Òðåáà æèòè íå ò³ëüêè äëÿ ñåáå, à é äëÿ ³íøèõ  áëèæ-

í³õ ³ äàëüí³õ, ïåðåáîðþþ÷è â ñîá³ ðèñè åãî¿çìó, çîñåðåäæå-

íîñò³ íà ïðèâàòíèõ ³íòåðåñàõ ³ ñïðàâàõ; âèõîâóâàòè ïî÷óòòÿ

ñï³âïðè÷åòíîñò³ äî ö³ëîãî  ðîäó, íàðîäó, ëþäñòâó, íàâ³òü êîñ-

ìîñó. ², ÿê íå ðàç ãîâîðèëè âåëèê³ ãóìàí³ñòè, ïîñï³øàòè ðîáè-

òè äîáðî.

4. Ç þíèõ ë³ò íåîáõ³äíî â÷èòèñÿ ìóæíüîãî ñòàâëåííÿ äî

òðóäíîù³â æèòòÿ ³ äî íåìèíó÷îñò³ ñìåðò³; çà áóäü-ÿêèõ îáñòà-

âèí çáåð³ãàòè ëþäñüêó ã³äí³ñòü ³, ëþáëÿ÷è æèòòÿ, áóòè ãîòî-

âèì, êîëè ïðèéäå ê³íåöü, çóñòð³òè éîãî ìóäðî é ñïîê³éíî, ïå-

ðåäàòè åñòàôåòó íàñòóïíèì ïîêîë³ííÿì.

Öå ëèøå çàãàëüí³ äóìêè, à êîíêðåòíî ïèòàííÿ ïðî ñâîº ñòàâ-

ëåííÿ äî æèòòÿ é ñìåðò³, ïðî ñåíñ áóòòÿ êîæíèé âèð³øóº ñàì.

5.1. Íàóêîâî-ôiëîñîôñüêà ïîñòàíîâêà

ïðîáëåìè ñâiäîìîñòi

Ïðîáëåìà ñâiäîìîñòi, äóxó, äóõîâíîñòi  îäíà ç ãîëîâíèõ ó

ôiëîñîôi¿. Îñíîâíèì ïèòàííÿì ôiëîñîôi¿ º ïèòàííÿ ïðî âiäíî-

øåííÿ ñâiäîìîñòi äî ìàòåði¿. Çàëåæíî âiä òîãî, ÿê ñòàâèòüñÿ é

âèð³øóºòüñÿ öå ïèòàííÿ, âèçíà÷àºòüñÿ ôiëîñîôñüêà, ñâiòîãëÿä-

íà ïîçèöiÿ  íàëåæíiñòü òîãî ÷è iíøîãî ôiëîñîôà äî ìàòåðià-

ëiñòè÷íîãî ÷è iäåàëiñòè÷íîãî íàïðÿìó.

Ùå â ãëèáîêó äàâíèíó, íà ïî÷àòêó iñòîði¿ ïiçíàííÿ ëþäè çðî-

çóìiëè, ùî ñâiäîìiñòü, äóìêà  öå ùîñü òàêå, ùî â³äð³çíÿºòüñÿ

âiä ìàòåðiàëüíèõ ðå÷åé. Âèíèêëî óÿâëåííÿ, ùî ëþäèíà ñêëà-

äàºòüñÿ ç òiëà é äóøi. Çãîäîì öå óÿâëåííÿ ñòàëî îñíîâîþ

ðåëiãiéíî-iäåàëiñòè÷íîãî ñâiòîðîçóìiííÿ, çãiäíî ç ÿêèì äóõîâíå

íà÷àëî º öiëêîì ñàìîñòiéíèì, íåçàëåæíèì âiä ìàòåði¿, ïðèðîäè

é íàâiòü ïåðâèííèì ùîäî íå¿. Íà ðiâíi ôiëîñîôñüêî¿ äóìêè öå

äóõîâíå íà÷àëî áóëî îñìèñëåíå ÿê îñîáëèâà íåìàòåðiàëüíà

ñóáñòàíöiÿ (ïåðøîîñíîâà, ïåðøîñóòíiñòü), à â ðåëiãi¿ âîíî ùå

ðàíiøå áóëî ïåðñîíiôiêîâàíå â îáðàçi Áîãà  íàäïðèðîäíî¿ é

íàäëþäñüêî¿ îñîáè, òâîðöÿ é âîëîäàðÿ ñâiòó.

Ñïèðàþ÷èñü íà áàãàòîâiêîâèé äîñâiä âèâ÷åííÿ ïðèðîäè é ëþ-

äèíè, îñîáëèâî æ íà äîñÿãíåííÿ íàóêè íîâîãî é íîâiòíüîãî ÷àñó,

ìîæíà ñôîðìóëþâàòè âèõiäíi ïîëîæåííÿ äëÿ íàóêîâî-

ôiëîñîôñüêî¿ ïîñòàíîâêè ïðîáëåìè ñâiäîìîñòi. Íàéïåðøèì ç

íèõ º òå, ùî ñâiäîìiñòü  öå íå ïðîÿâ îñîáëèâî¿, íåçàëåæíî¿

Ñâ³äîì³ñòü

Ðîçä³ë

äóõîâíî¿ ñóáñòàíöi¿, òàê ñàìî, ÿê âîíà íå º çàìêíóòèì ó ñîái

íàøèì âíóòðiøíiì äóøåâíî-äóõîâíèì ñâiòîì. Ñâiäîìiñòü  öå

âëàñòèâiñòü ìàòåðiàëüíî¿ ñóáñòàíöi¿, òîáòî òiº¿ îáºêòèâíî iñíó-

þ÷î¿ ñóòíîñòi, ÿêà ñàìà ç ñåáå ïîðîäæóº âñþ íåñêií÷åííó ðiçíî-

ìàíiòíiñòü ñâî¿õ ÿêîñòåé, ôîðì i âiäíîøåíü. Ñâiäîìiñòü  öå

ôóíêöiÿ íàäçâè÷àéíî ñêëàäíî¿, âèñîêîîðãàíiçîâàíî¿ ìàòåðiàëü-

íî¿ ñèñòåìè  ëþäèíè, ëþäñüêîãî ìîçêó. ²ñòîòè, ÿê³ ìàþòü ñâi-

äîìiñòü (à íàì ïîêè ùî âiäîìà ëèøå îäíà òàêà iñòîòà  ëþäè-

íà), âèíèêàþòü âíàñëiäîê òðèâàëî¿ åâîëþöi¿ êîñìi÷íî¿ ìàòåði¿,

íà ïåâíîìó åòàïi öiº¿ åâîëþöi¿, òàì, äå äëÿ öüîãî ñêëàäàþòüñÿ

âñi íåîáõiäíi é äîñòàòíi ïåðåäóìîâè. Âèíèêíåííÿ ñâiäîìîñòi 

öå ðåàëiçàöiÿ âíóòðiøíüî ïðèòàìàííèõ (iìàíåíòíèõ) ìàòåðiàëü-

íié ñóáñòàíöi¿ ïîòåíöié.

Çà çìiñòîì ñâiäîìiñòü çðåøòîþ º âiäîáðàæåííÿì çîâíiøíüî¿

ùîäî íå¿, îáºêòèâíî iñíóþ÷î¿ äiéñíîñòi. Öå íå ïðîñòå, íå ïàñèâ-

íî-äçåðêàëüíå, à àêòèâíå, òâîð÷å âiäîáðàæåííÿ. Ïðîòå âèõiäíèé

ìàòåðiàë äëÿ íüîãî íå ïîðîäæóºòüñÿ ñàìîþ ñâiäîìiñòþ, à ìàº

áóòè ¿é äàíèé. Îòæå, ñâiäîìiñòü çàëåæèòü âiä îáºêòèâíî¿, ìàòå-

ðiàëüíî¿ ðåàëüíîñòi  ÿê ó ïëàíi ñâîãî âèíèêíåííÿ é iñíyâàííÿ

(ôiëîñîôñüêîþ ìîâîþ  îíòîëîãi÷íî), òàê i çà ñâî¿ì çìiñòîì,

ÿêèé ñòàíîâëÿòü íàøi âiä÷óòòÿ, ñïðèéíÿòòÿ, óÿâëåííÿ, äóìêè,

ïî÷óòòÿ òîùî (òîáòî ãíîñåîëîãi÷íî).

Íàðåøòi, òðåáà ñêàçàòè, ùî ñâiäîìiñòü  íå ïðîñòî ïðèðîäíà,

à ñîöiàëüíî çóìîâëåíà âëàñòèâiñòü ëþäèíè ÿê ÷ëåíà ñóñïiëüñòâà

é ó÷àñíèêà ñóñïiëüíîãî æèòòÿ. Ñâiäîìiñòü ìàº ñâî¿ ïðèðîäíi,

çîêðåìà áiîëîãi÷íi, ïåðåäóìîâè, àëå âîíà âèíèêàº, ôîðìóºòüñÿ,

ðîçâèâàºòüñÿ íà îñíîâ³ êîëåêòèâíî¿ ïðåäìåòíî-ïðàêòè÷íî¿ äi-

ÿëüíîñòi é ïðîöåñiâ ìiæëþäñüêîãî ñïiëêóâàííÿ. Ëþäèíà çi

ñâîºþ ñâ³äîìiñòþ âèõîäèòü çà ìåæi òâàðèííîãî áóòòÿ, áiîëî-

ãi÷íî¿ åâîëþöi¿, âîíà ïî÷èíàº iñíóâàòè â iñòîðè÷íîìó ïðîñòîði

é ÷àñi. Äëÿ íå¿ íàäïðèðîäíîþ ñïàäêîâiñòþ íàäáóäîâóºòüñÿ i

ñòàº âèçíà÷àëüíîþ êóëüòóðíà íàñòóïíiñòü.

Öèìè ïðèíöèïîâèìè ïîëîæåííÿìè ìè êåðóâàòèìåìîñÿ â ïî-

äàëüøîìó ðîçãëÿäi ôåíîìåíó ñâiäîìîñòi.

5.2. Ãåíåçèñ ñâiäîìîñòi

ßêùî áðàòè ñâiäîìiñòü ïðîñòî ÿê ùîñü äàíå, íàÿâíå, òî âîíà

ìîæå âèäàòèñÿ àáî ÷èìîñü îäâ³÷íèì, àáî òàºìíè÷èì, íàäïðè-

ðîäíèì. Àëå ñâiäîìiñòü íå îäâi÷íà (áî êîëèñü âîíà âèíèêëà) é

íå âiäiðâàíà âiä ïðèðîäíî¿ ðåàëüíîñòi.

Çÿñîâóþ÷è ïîõîäæåííÿ ñâiäîìîñòi, ìàºìî â³äïîâ³ñòè íà òàê³

ïèòàííÿ:

1. ßêi àòðèáóòè (íåâiäºìíi âëàñòèâîñòi) ìàòåðiàëüíî¿ ñóá-

ñòàíöi¿ âçàãàëi ñòàëè îñíîâîþ, íàéçàãàëüíiøîþ ïåðåäóìîâîþ

âèíèêíåííÿ ñâiäîìîñòi?

2. ßêi äëÿ öüîãî ñêëàëèñÿ áiîëîãi÷íi ïåðåäóìîâè ó ñâiòi æè-

âî¿ ïðèðîäè, çîêðåìà â òâàðèí?

3. ßêîþ áóëà áåçïîñåðåäíÿ îñíîâà ôîðìóâàííÿ ñâiäîìîñòi ÿê

ñóòî ëþäñüêî¿ àêòèâíîñòi? ßê çóìîâëåíà ñâiäîìiñòü ñïåöèôiêîþ

ëþäñüêîãî áóòòÿ ó ñâiòi? I ÿê âîíà, â ñâîþ ÷åðãó, âïëèâàº íà öþ

ñïåöèôiêó é íàâiòü âèçíà÷àº?

Çàãàëüíîìàòåðiàëüíèì àòðèáóòîì º iìàíåíòíà (âíóòðiøíüî

ïðèòàìàííà) ìàòåði¿ àêòèâíiñòü, ñàìîðóõ. Íà âèùèõ ùàáëÿõ

åâîëþöi¿ i ìàòåðiàëüíîãî ñâiòó öåé àòðèáóò âèñòóïàº ÿê æèòòÿ ³,

íàðåøòi, íà ðiâíi ëþäèíè  ÿê ñâiäîìà äiÿëüíiñòü, ÿê òâîð-

÷iñòü. Äðóãèì òàêèì àòðèáóòîì, íåâiääiëüíèì âiä ïåðøîãî, º

çäàòíiñòü âiäîáðàæåííÿ. Â íàéçàãàëüíiøîìó ðîçóìiííi âiäîáðà-

æåííÿ ïîëÿãàº â òîìó, ùî, âçàºìîäiþ÷è ìiæ ñîáîþ, âïëèâàþ÷è

îäèí íà îäíîãî, ìàòåðiàëüíi îáºêòè (óòâîðåííÿ, ñèñòåìè) çàëè-

øàþòü îäèí â îäíîìó âiäáèòêè, ñëiäè ïåâíèõ ñâî¿õ âëàñòèâîñ-

òåé; ³íàêøå êàæó÷è, âëàñòèâîñò³ îäíîãî ïðåäìåòà â³äòâîðþþòü-

ñÿ â ³íøîìó ïðåäìåò³. Âàæëèâî çàçíà÷èòè, ùî â ïðîöåñ³ â³äî-

áðàæåííÿ çàçíàþòü çì³í íå ò³ëüêè çîâí³øí³ ôîðìè, ô³çè÷í³

âëàñòèâîñò³ òîãî ïðåäìåòà, íà ÿêèé âïëèâàº ³íøèé, à òàêîæ

éîãî âëàñíà âíóòð³øíÿ àêòèâí³ñòü, éîãî ñàìîðóõ; íàéá³ëüøå öå

ïðîÿâëÿºòüñÿ íà òèõ ð³âíÿõ îðãàí³çàö³¿ ìàòåð³¿, äå àêòèâí³ñòü,

ñàìîðóõ íàéâèðàæåí³ø³. Òàêèì º ð³âåíü æèâî¿ ìàòåð³¿.

Â³äîáðàæåííÿ  îäíà ç ôîðì âèðàæåííÿ é ðåàë³çàö³¿ ìàòå-

ð³àëüíî¿ ºäíîñò³ ñâ³òó; âîíî º òàêîæ îäí³ºþ ç ïåðåäóìîâ ðîçâèò-

êó, áî íà îñíîâ³ â³äîáðàæåííÿ â³äáóâàºòüñÿ íàãðîìàäæåííÿ ³í-

ôîðìàö³¿, óñêëàäíåííÿ ñòðóêòóðè òà ôóíêö³é ìàòåð³àëüíèõ

ñèñòåì.

Çàâäÿêè çàãàëüí³é, âñåîõîïëþþ÷³é  áåçïîñåðåäí³é ÷è îïî-

ñåðåäêîâàí³é  âçàºìîä³¿ é âçàºìîâ³äîáðàæåííþ âñå íåñå ³í-

ôîðìàö³þ ïðî âñå. Öüîãî âèñíîâêó ä³éøëà ô³ëîñîôñüêà äóìêà

çàäîâãî äî òîãî, ÿê áóëè ðîçðîáëåí³ ñó÷àñíà òåîð³ÿ â³äîáðàæåí-

íÿ òà ³íôîðìàòèêà. Ó æèâ³é ìàòåð³¿, ùî ñòàíîâèòü ñîáîþ ñó-

êóïí³ñòü ³ âçàºìîçâÿçîê âåëè÷åçíî¿ ê³ëüêîñò³ îðãàí³çì³â, çà-

ãàëüíîìàòåð³àëüí³ âëàñòèâîñò³ ñàìîðóõó é â³äîáðàæåííÿ íàáó-

âàþòü äîñèòü âèðàçíèõ, ñêëàäíèõ ³ ÿê³ñíî ñïåöèô³÷íèõ ôîðì

ïðîÿâó. Íàóêà íàøîãî ÷àñó çíà÷íî ïðîñóíóëàñü ó äîñë³äæåíí³

ö³º¿ ïðîáëåìè, é ìîæíà ñôîðìóëþâàòè ïðèíöèïîâî âàæëèâèé

âèñíîâîê: æèâå âèíèêëî ç íåæèâîãî â ïðîöåñ³ åâîëþö³¿ êîñì³÷-

íî¿ ìàòåð³¿.

Ùî æ òàêå æèòòÿ? Íàóêà, ñïèðàþ÷èñü íà äîñÿãíåííÿ ô³çè-

êè, õ³ì³¿, á³îëîã³¿, òåîð³¿ ñèñòåì, ê³áåðíåòèêè, ³íôîðìàòèêè,

âèðîáèëà ïîíÿòòÿ æèòòÿ, â ÿêîìó ïîºäíàíî ñóáñòðàòíèé ³

ñòðóêòóðíî-ôóíêö³îíàëüíèé ï³äõîäè. Ìàòåð³àëüíîþ îñíîâîþ,

ðå÷îâèííèì ñóáñòðàòîì æèòòÿ âèçíàþòü á³ëêîâ³ ñïîëóêè, à òà-

êîæ íóêëå¿íîâ³ êèñëîòè (ÐÍÊ ³ ÄÍÊ), ÿê³ º íîñ³ÿìè é ïåðåäà-

âà÷àìè ãåíåòè÷íî¿, ñïàäêîâî¿ ³íôîðìàö³¿. Ö³ ðå÷îâèíè ìàþòü

íàäçâè÷àéíó õ³ì³÷íó ñêëàäí³ñòü, ³íôîðìàö³éíó ì³ñòê³ñòü ³ ìî-

æóòü óòâîðþâàòè íàéð³çíîìàí³òí³ø³ âàð³àíòè îðãàí³çì³â.

Ç òî÷êè çîðó ñòðóêòóðíî-ôóíêö³îíàëüíîãî ï³äõîäó, æèâ³ îð-

ãàí³çìè  öå ñêëàäí³ äèíàì³÷í³ â³äêðèò³ ñèñòåìè, ÿê³ çä³é-

ñíþþòü çâîðîòíèé çâÿçîê ³ç ñåðåäîâèùåì, îáì³íþþ÷èñü ç

íèì ðå÷îâèíîþ òà åíåðã³ºþ, ñïðèéìàþòü, çáåð³ãàþòü ³ âèêîðè-

ñòîâóþòü ³íôîðìàö³þ, çäàòí³ äî ñàìîðåãóëþâàííÿ, ðîñòó é

ðîçìíîæåííÿ.

Æèâ³ îðãàí³çìè, ÿê ³ áóäü-ÿê³ îáºêòè, çäàòí³ â³äîáðàæàòè é

â³äîáðàæàòèñÿ. Çàãàëüíîþ, âèõiäíîþ, åëåìåíòàðíîþ ôîðìîþ ¿õ

âiäîáðàæåííÿ º ïîäðàçëèâiñòü  çäàòíiñòü äî âèáiðêîâîãî,

îáºêòèâíî äîöiëüíîãî (òîáòî òàêîãî, ùî ñïðèÿº âèæèâàííþ)

ðåàãóâàííÿ íà ôàêòîðè, âïëèâè çîâíiøíüîãî ñåðåäîâèùà: íà-

áëèæåííÿ äî ïîæèâíî¿ ðå÷îâèíè, âiääàëåííÿ âiä øêiäëèâî¿,

ðóõ iç òåìðÿâè äî ñâiòëà, ðóõè ðîñòó, ïåðiîäè÷íi ðóõè, ïîâÿ-

çàíi ç äîáîâèìè çìiíàìè, íàïðèêëàä, ðîçãîðòàííÿ é çãîðòàííÿ

êâiòiâ òîùî.

Ñâîºðiäíi ôîðìè âiäîáðàæåííÿ çÿâëÿþòüñÿ ó òâàðèí. Ñïî÷àò-

êó öå íåäèôåðåíö³éîâàíà ÷óòëèâiñòü, ç ÿêî¿ â ïðîöåñi åâîëþöi¿

âèð³çíÿþòüñÿ ðiçíi çà ìîäàëüíiñòþ âiä÷óòòÿ; ìàáóòü, íàéäàâ-

íiøi  öå áîëüîâi, òåïëîâi, äîòèêîâi, à òàêîæ íþõîâi, ïîòiì

çîðîâi, ñëóõîâi  ç ôîðìóâàííÿì âiäïîâiäíèõ äèñòàíòíèõ ðå-

öåïòîðiâ (òîáòî òàêèõ, ùî äàþòü çìîãó âiä÷óâàòè íà âiäñòàíi).

Ïiçíiøå  ó áiëüø âèñîêîîðãàíiçîâàíèõ òâàðèí  âèíèêàº

çäàòíiñòü ñïðèéìàííÿ (÷óòòºâîãî âiäîáðàæåííÿ öiëiñíèõ ïðåä-

ìåòiâ) i íàðåøòi  çäàòíiñòü óÿâëåííÿ, ÿêå ñïèðàºòüñÿ íà ÷óò-

òºâå çàïàìÿòîâóâàííÿ, i çàðîäêè êîíêðåòíî-îáðàçíîãî, âïëåòå-

íîãî â áåçïîñåðåäíþ ñèòóàöiþ ³ ïîâÿçàíîãî ç òâàðèííîþ äi-

ÿëüíiñòþ ìèñëåííÿ.

Öi ôîðìè âiäîáðàæåííÿ ìàþòü âæå ïñèõi÷íèé õàðàêòåð (âiä

ãðåöü. psyche  äóøà), òîáòî ïîâÿçàíi ç ïåâíèì ñóáºêòèâíèì,

âíóòðiøíiì ñòàíîì, ïåðåæèâàííÿì. Âèíèêíåííÿ é ðîçâèòîê

ïñèõiêè ó òâàðèí áóëè çóìîâëåíi äâîìà âçàºìîïîâÿçàíèìè

÷èííèêàìè: ðóõîìèì, àêòèâíèì ñïîñîáîì æèòòºäiÿëüíîñòi,

ÿêèé ñòàâèâ ïiäâèùåíi âèìîãè äî çäàòíîñòi âèïåðåäæàþ÷îãî

âiäîáðàæåííÿ äiéñíîñòi (áåç ÷îãî íåìîæëèâå ñâîº÷àñíå àáî íà-

âiòü çàâ÷àñíå ðåàãóâàííÿ), i ïîÿâîþ (ôîðìóâàííÿì, óäîñêîíà-

ëåííÿì) ñïåöiàëüíîãî îðãàíà, ÿêèé êåðóº ïîâåäiíêîþ òâàðèí íà

îñíîâi ñïðèéíÿòòÿ, ïåðåðîáêè, âèêîðèñòàííÿ iíôîðìàöi¿  íåð-

âîâî¿ ñèñòåìè. Äëÿ ïñèõi÷íîãî âiäîáðàæåííÿ íàéáiëüøå çíà÷åí-

íÿ ìàº öåíòðàëüíà íåðâîâà ñèñòåìà  ãîëîâíèé ìîçîê. Ñàìå

ôóíêöiîíóâàííÿ ìîçêó º ôiçiîëîãi÷íîþ îñíîâîþ ïñèõiêè.

Ïñèõiêà äëÿ æèâî¿ iñòîòè ìàº áiîëîãi÷íó öiííiñòü, áî âîíà

çàáåçïå÷óº êðàùå ïðèñòîñóâàííÿ äî ñåðåäîâèùà, äèíàìi÷íiøå é

òî÷íiøå ðåàãóâàííÿ; çàâäÿêè ïñèõiöi ïîâåäiíêà íàáóâàº öiëiñ-

íîãî, êîîðäèíîâàíîãî, iíòåãðîâàíîãî òà öiëåñïðÿìîâàíîãî õà-

ðàêòåðó.

Ðîçâèòîê ïñèõiêè òâàðèí  öå áåçïîñåðåäíÿ ïåðåäiñòîðiÿ

ïñèõiêè òà ñâiäîìîñòi ëþäèíè. Ïðîòå âiäìiííiñòü ìiæ òâàðèíîþ

é ëþäñüêîþ ïñèõiêîþ íå òiëüêè êiëüêiñíà  â ðîçóìiííi ñòóïå-

íÿ ðîçâèíåíîñòi é äîñêîíàëîñòi, ìàñøòàáiâ ìîæëèâîñòi óòâîðåí-

íÿ àñîöiàöi¿, çâÿçê³â ìiæ âðàæåííÿìè. ª é òàêi ÿêiñíi îñîá-

ëèâîñòi òâàðèííî¿ ïñèõiêè, ÿêi íå íàáóëè ðîçâèòêó â ëþäèíè i

ìåõàíiçì ÿêèõ ùå íå çîâñiì çÿñîâàíèé. Íàïðèêëàä, ó ïñè-

õîëîãi¿ º ùå ÷èìàëî òàºìíèöü, ÿêi ïîòðåáóþòü íàóêîâîãî äî-

ñëiäæåííÿ. Àëå çðîçóìiëî, ùî ëþäè äóæå òiñíî ïîâÿçàíi ç íà-

øèìè áðàòàìè ìåíøèìè é ïîâèííi ¿õ îáåðiãàòè i ïðî íèõ ïi-

êëóâàòèñÿ.

Ïåðøi îçíàêè ìèñëåííÿ (çâè÷àéíî, íå â òî÷íîìó çíà÷åííi

öüîãî ïîíÿòòÿ) ïîìi÷åíi â ëþäèíîïîäiáíèõ ìàâï, äåëüôiíiâ, íà-

âiòü ó äåÿêèõ ïòàõiâ (êàæóòü, ùî âîðîíà  iíòåëåêòóàë ñåðåä

ïòàõiâ).

Ìèñëåííÿ â éîãî áåçïîñåðåäíüîìó ðîçóìiííi, ñâiäîìiñòü, äó-

õîâíiñòü º ñóòíiñíèìè îçíàêàìè ëèøå ëþäèíè. Ïðèíàéìí³ íàì

íåâiäîìi iíøi æèâi iñòîòè ç òàêèìè âëàñòèâîñòÿìè.

Ó ïîïåðåäíiõ ðîçäiëàõ áóëî ñêàçàíî ïðî ñïåöèôi÷íi ðèñè ëþ-

äèíè, ÿê³ ï³äíîñÿòü ¿¿ íàä òâàðèííèì ñâ³òîì, ïðî îñîáëèâîñò³

ä³ÿëüíîñò³, â ÿê³é çä³éñíþºòüñÿ àêòèâíå ñòàâëåííÿ ëþäèíè äî

ñâ³òó, éîãî ïåðåòâîðåííÿ â³äïîâ³äíî äî ñâî¿õ ïîòðåá.

Ðèñè ëþäñüêî¿ ñóòíîñò³ é ä³ÿëüíîñò³ º îñíîâîþ âèíèêíåííÿ ³

ðîçâèòêó ñâ³äîìîñò³.

Ó ïðîöåñ³ òðóäîâî¿, ïðåäìåòíî-ïðàêòè÷íî¿ ä³ÿëüíîñò³, âèãî-

òîâëåííÿ é çàñòîñóâàííÿ çíàðÿäü ïðàö³ ôîðìóâàëàñÿ çäàòí³ñòü

ö³ëåïîêëàäàííÿ ³ ïëàíóâàííÿ ä³é, à öå âæå º îçíàêàìè ñâ³äî-

ìîñò³.

Íàäçâè÷àéíî âåëèêå çíà÷åííÿ äëÿ ðîçâèòêó ñâ³äîìîñò³ ìàëî

âèíèêíåííÿ ìîâè ç ¿¿ êîìóí³êàòèâíèìè òà ñèãí³ô³êàòèâíèìè

ôóíêö³ÿìè, òîáòî ÿê çàñîáó ñï³ëêóâàííÿ é ïîçíà÷åííÿ ïðåä-

ìåò³â, âëàñòèâîñòåé, â³äíîøåíü, ïðîöåñ³â, ä³é ³ òèì ñàìèì îð³ºí-

òàö³¿ ó ñâ³ò³.

Ïîðÿä ç ï³çíàâàëüíèìè, ³íòåëåêòóàëüíèìè çäàòíîñòÿìè ñâ³-

äîì³ñòü ëþäèíè âèðàæàº ¿¿ ìîðàëüíó ñóòí³ñòü. ²íòåëåêòóàëüí³ñòü

³ ìîðàëüí³ñòü º ôîðìàìè ïðîÿâó äóõîâíîñò³.

Ïåðøîäæåðåëîì äóõîâíî-ìîðàëüíèõ ÿêîñòåé ëþäèíè áóëè

óìîâè ñï³âæèòòÿ, ñï³ëüíî¿ ä³ÿëüíîñò³. Ñàìå âîíè ôîðìóâàëè

ïîòðåáó âçàºìîäîïîìîãè, âì³ííÿ îòîòîæíþâàòè ñåáå ç ³íøèì.

Ç ö³º¿ ïåðâèííî¿ êë³òèíêè ìîðàëüíî¿ ñâ³äîìîñò³ çðåøòîþ é

âèíèê ïðèíöèï âîçëþáè áëèæíüîãî ñâîãî ÿê ñàìîãî ñåáå.

5.3. Ñóòí³ñòü, îñîáëèâîñò³ é ñòðóêòóðà ñâ³äîìîñò³

Ñâ³äîì³ñòü  öå íàéâèùà, âëàñòèâà ò³ëüêè ëþäèí³ ÿê ñîö³-

àëüí³é (òîáòî ñóñï³ëüí³é) ³ñòîò³ ôîðìà â³äîáðàæåííÿ ä³éñíîñò³,

ôóíêö³ÿ ëþäñüêîãî ìîçêó. Âîíà º àêòèâíèì, ö³ëåñïðÿìîâàíèì,

óçàãàëüíåíèì, îö³ííèì â³äîáðàæåííÿì, ïîâÿçàíèì ç ä³ÿëüí³-

ñòþ, ó ïðîöåñ³ ÿêî¿ ëþäè îñâîþþòü ³ ïåðåòâîðþþòü ñâ³ò.

Ñâ³äîì³ñòü ëþäèíè ôîðìóºòüñÿ, ðîçâèâàºòüñÿ, ôóíêö³îíóº

íà îñíîâ³ âçàºìîïîâÿçàíèõ ôàêòîð³â:

• çíàðÿääºâî-ïðåäìåòíî¿ ä³ÿëüíîñò³, ÿêà îõîïëþº âèãîòîâ-

ëåííÿ é ïðåäìåòíå çàñòîñóâàííÿ çíàðÿäü ïðàö³ ³ âåäå ç ÷à-

ñîì äî ñòâîðåííÿ òà ðîçøèðåííÿ ñâ³òó îëþäíåíî¿ ïðèðîäè,

ñôåðè ìàòåð³àëüíî¿ é äóõîâíî¿ êóëüòóðè;

• ä³ÿëüíîãî ñï³ëêóâàííÿ ì³æ ëþäüìè, ÿêå ìàº ñâî¿ ìàòåð³-

àëüíî-òåõí³÷í³, ³íôîðìàö³éíî-³íòåëåêòóàëüí³ é ìîðàëüí³

àñïåêòè.

Ïîõîäæåííÿì ³ ôóíêö³ÿìè ñâ³äîìîñò³ ïîÿñíþºòüñÿ òå, ùî

âîíà çà ñâîºþ ïðèðîäîþ ìàº ä³ÿëüí³ñíèé ³ ñóñï³ëüíèé õàðàêòåð;

äî êîìïåòåíö³¿ ñâ³äîìîñò³ íàëåæèòü îñìèñëåíå â³äîáðàæåííÿ

ä³éñíîñò³, ðîçóì³ííÿ ¿¿, ïåâíå ñòàâëåííÿ ÿê äî ïðåäìåòíî¿ ä³é-