Реферат - Спробы рэформ у 60-ыя гг. XVIII ст. і іх вынікі

Подождите немного. Документ загружается.

Беларускі Дзяржаўны Універсітэт

Рэферат на тэму “Спробы рэформ у 60-ыя гг. XVIII ст. і іх вынікі”

ПЛАН

1) Праекты рэфармавання і яго пачатак

2) Прыход да ўлады Станіслава Аўгуста Панятоўскага

3) Дзейнасць дысідэнцкіх канфедэрацый

4) Надзвычайны сейм 1767—1768 гг

Праекты рэфармавання і яго пачатак. Перыяд панавання ў Рэчы Паспалітай саксонскай

дынастыі у 1697 - 1793гг. стаў адным з найбольш складаных у яе гісторыі. Яго асноўнымі

праблемамі з'яўляліся грамадзянская вайна ў ВКЛ, шматлікія канфедэрацыі, уцягванне ў Паўночную

вайну, фактычная страта самастойнасці ў правядзенні знешняй і ўнутранай палітыкі, эканамічная і

сацыяльная стагнацыя.

Разам з тым гэта эпоха аказалася важным этапам у развіцці рэфарматарскай і патрыятычнай

думкі. Менавіта ў гэты час пачаў закладвацца тэарэтычны падмурак будучых пераўтварэнняў 60—

90-х гг. Першыя праекты ўдасканалення дзяржаўнага ладу былі рознымі па сваім характары і

зместу. У самым пачатку XVIII ст. з'явіліся «Віленская пастанова» (1700), «Зацямненне Польшчы»

падканцлера ВКЛ С.Шчукі (1709). Пераломным момантам у развіцці палітычнай думкі саксонскіх

часоў сталі 40-я гг. Тады з'явіліся ў друку « Вольны голас, які волю абяцае» Станіслава

Ляшчынскага, «Лісты зямяніна» ваяводы мазавецкага Станіслава Панятоўскага і «Анатомія Рэчы

Паспалітай» С.Гарчынскага (1751). Аб рэфарматарскіх памкненнях сведчаць дэбаты на сеймах і

сейміках, асабліва тыя, якія тычыліся рэформаў скарбу (фінансаў) і войска.

У выніку ў грамадстве паволі знікла ілюзорнае меркаванне аб дасканаласці ладу Рэчы

Паспалітай. Трактат С.Канарскага «Аб паспяховым вядзенні нарад» (1760—1763) як бы замыкаў

падрыхтоўчы перыяд саксонскіх часоў. Надыходзіў пачатак новай эпохі, звязаны з далейшым

развіццём рэфарматарскай думкі і першымі спробамі яе практычнага ўвасаблення.

У другой палове 60-х гг. XVIII ст. праекты, звязаныя з рэфармаваннем дзяржаўнага ладу Рэчы

Паспалітай, спрабавала рэалізаваць палітычная групоўка на чале з князямі Чартарыскімі, вядомая

таксама як «фамілія». Яе лідэрамі з'яўляліся вялікі канцлер ВКЛ Міхал і ваявода рускі Адам

Чартарыскі. Ім дапамагалі Адам Казімір Чартарыскі і зяці лідэраў — маршалак каронны

С.Любамірскі, М.Агінскі, а таксама браты Панятоўскія — Станіслаў, Міхал, Андрэй і Казімір. У

ажыццяўленні праектаў рэфармавання дзяржавы «фамілія» вялікія спадзяванні звязвала з асобай

імператрыцы Кацярыны II, што грунтаваліся і на асабістым знаёмстве стольніка ВКЛ

С.Панятоўскага падчас яго знаходжання ў Пецярбургу (1755—1758 ) з тагачаснай вялікай князёўнай

і будучай імператрыцай, якая паабяцала дапамагчы яму ўзысці на трон.

Восенню 1763 г. Чартарыскія імкнуліся правесці рэформы шляхам дзяржаўнага перавароту,

пазбаўлення ўлады хворага Аўгуста Ш з дапамогаю канфедэрацыі. Але ідэя развязвання ў Рэчы

Паспалітай чарговай грамадзянскай вайны не знайшла падтрымкі ў Пецярбургу.

Праграма рэформаў «фаміліі» прадугледжвала абмежаванне ўлады манарха, ліквідаванне

яго права раздаваць пасады. Рэфармаванне сейма павінна было прывесці да так званага «гатовага

сейма», які на працягу двух гадоў заўсёды мог быць скліканы ў выпадку неабходнасці, скасавання

права «liberum veto». Партыя Чартарыскіх выступала таксама за абмежаванне ўлады падскарбіяў

і ліквідацыю гетманства.

Адметны падыход да змен у дзяржаўным ладзе быў у стаўленіка «фаміліі» С.Панятоўскага.

Ён адстойваў правы манарха раздаваць пасады, падпарадкаванне яму выканаўчай улады ў

выглядзе каралеўскай рады, увядзенне спадчыннага трона.

Да непасрэднага ажыццяўлення праграмы рэформаў з'явілася магымасць прыступіць пасля

смерці Аўгуста III (5 кастрычніка 1763 г.). Важнай падзеяй у Рэчы Паспалітай стала падпісанне 31

сакавіка 1764 г. у Пецярбургу расійска-прускага дагавора з сакрэтнай канвенцыяй. Яно

прадугледжвала падтрымку Фрыдрыхам II стольніка ВКЛ С.Панятоўскага ў якасці кандыдатуры

Кацярыны II на трон Рэчы Паспалітай. І Прусія, і Расія дамовіліся таксама захоўваць у Рэчы

Паспалітай права свабоднай элекцыі (выбараў) манарха, не дапускаць зацвярджэння спадчыннага

трона, пры неабходнасці дзейнічаць сумесна з прымяненнем узброенай сілы. Расійска-прускі

дагавор прадугледжваў таксама ўзгодненыя дзеянні ў вырашэнні пытання ўраўнавання ў правах

дысідэнтаў і католікаў. Абодва бакі пры гэтым адзначалі, што яны ў першыя часы задаволіліся о і

абяцаннем толькі змяніць становішча.

Супраць кандыдатуры «пяста» (ураджэнца Рэчы Паспалітай) былі настроены каронны

гетман Браніцкі, які сам марыў стаць каралём, ваявода Віленскі К.Радзівіл і кіеўскі ваявода

Патоцкі. У ВКЛ супраць К.Радзівіла выступалі вялікі гетман літоўскі М.Масальскі і віленскі біскуп

І.Масальскі. Чартарыскія і Масальскія шукалі абароны ў імператрыцы Кацярыны II і прасілі

прыслаць расійскія войскі. У выніку Кацярына II загадала сканцэнтраваць перад пачаткам працы

канвакацыйнага сейма, прызначанага на май 1764 г., на мяжы каля Смаленска 20-тысячны

вайсковы корпус на чале з М.Валконскім.

Канвакацыйны сейм павінен быў вызначыць тэрмін, месца і ўмовы элекцыі будучага караля. Пры

абранні паслоў на яго ў Беларусі і Літве, у тым ліку і ад беларускіх паветаў, прадстаўнікі «фаміліі» не

змаглі дабіцца перавагі. У Вільні, Коўне, Оршы, Рэчыцы, Менску К.Радзівіл, ужо пасля выбараў

кандыдатаў "фаміліі", з дапамогаю ўзброеных прыхілыіікаў сілай дамогся абрання сваіх

стаўленікаў. Гэта стала адной з галоўных прычын утварэння 16 красавіка 1764 г. Віленскай

канфедэрацыі на чале з канюшым ВКЛ М. Бжастоўскім. Яна выступіла з абвінавачваннямі

радзівілаўскай партыі ў злоўжываннях і паспрабавала аб'яднаць супраць яе прыхільнікаў «фаміліі».

Пад актам канфедэрацыі сярод іншых стаяў подпіс і С.Панятоўскага, будучага караля. Па

просьбе канфедэратаў у ВКЛ быў накіраваны шасцітысячны расійскі корпус генерала Рэненкампфа.

У сваім указе ад 19 красавіка 1764 г. Кацярына II дакладна вызначыла задачы Рэненкампфа па

супакаенні краю і недапушчэнні ў ім грамадзянскай вайны. У першую чаргу ён павінен быў

«абараняць адданых патрыётаў і сяброў ад насілля і ўціскаў супрацьлеглай партыі, у якой галоўныя

кіраўнікі – гетман каронны граф Браніцкі, ваявода кіеўскі граф Патоцкі, а асабліва ў Літве ваявода

Віленскі князь Радзівіл».

Спроба апанентаў Чартарыскіх перад адкрыццём канвакацыйнага сейма на падставе

прыбыцця ў Варшаву расійскіх войск заявіць свой пратэст ад імя 22 сенатараў і 45 паслоў, сарваўшы

тым самым яго адкрыццё, поспеху не мела. Рэферэндар каронны Г.Падоскі матываваў свой адказ

малой колькасцю пратэстуючых, гаворачы, што яны яшчэ не ўся Рэч Паспалітая, на што ваявода

кіеўскі Патоцкі, паказваючы на сябе, разгневана крыкнуў у адказ: «Я — Рэч Паспалітая!»

Канвакацыйны сейм распачаў сваю працу 7 мая 1764 г. Лідэры апазіцыі гетман К.Браніцкі і К.

Радзівіл на другі дзень са сваім прыхільнікам пакінулі сейм. Пасля гэтага ўзнікла спрыяльная

сітуацыя для прыхільнікаў рэформаў. За час сваёй працы з 7 мая па 23 чэрвеня сейм ухваліў болын

чым 180 пастаноў (пры Аўгусце III за 27 гадоў не было прынята ніводнай, бо ўсс сеймы зрываліся).

Першым канцэпцыю праграмы рэформаў на сейме ў сваёй прамове прадставіў канцлер

каронны А.Замойскі, падчас якой яго ўдзельнікі, відаць, у першы раз пачулі пра ідэю Мантэск'ё аб

траістым падзеле ўлады. Замойскі выказаўся на карысць рэформы падаткаў і гаспадарчага

развіцця дзяржавы, неабходнасці змен у становішчы мяшчан і сялянства, за незалежнасць

царкоўных судоў у Рэчы Паспалітай ад Рыма. Канцэпцыя рэформаў А.Замойскага ў многім

выходзіла за межы праграмы «фаміліі».

Знаходзячыся пад ціскам патрабаванняў Прусіі і Расіі аб недапушчэнні ліквідацыі «liberum

veto» і ўвядзення спадчыннага трона, партыя Чартарыскіх паспрабавала пачаць рэфармацыйны

працэс паступова.

Перш за ўсё былі прыняты рашэнні, якія дазвалялі ўпарадкаваць працу сейма. У пастанове

«Аб парадку сеймавання» быў замацаваны рэгламент яго работы. Так, каб падоўжыць час

пасяджэнняў, была прынята працэдура працягу пасяджэнняў «пры свечках», што раней

забаранялася. Для вырашэння такіх пытанняў, як падаткі, пошліны і іншыя эканамічныя

«матэрыялы», было прынята рашэнне аб галасаванні большасцю. Такім чынам, права «liberum

veto» было часткова абмежавана. Прынятая пастанова аб утварэнні на канвакацыйным сейме

генеральнай канфедэрацыі на неабмежаваны час павінна была на некалькі гадоў заблакіраваць

яго ўжыванне. Яшчэ адна пастанова вызваляла паслоў ад сляпога падпарадкавання

"інструкцыям", перадсеймавым наказам ваяводскай і павятовай шляхты. Тым самым ім

надавалася права самастойна прымаць рашэнні пры разглядзе важнейшых пытанняў унутранай і

знешняй палітыкі дзяржавы.

У мэтах павышэння эфектыўнасці выканаўчай улады былі створаны дзве скарбовыя

(фінансавыя) камісіі для ВКЛ і Польшчы на чале з падскарбіямі. Сейм утварыў таксама вайсковую

камісію, але толькі для Польшчы. Чартарыскія не захацелі абмяжоўваць уладу гетмана ВКЛ

М.Масальскага, які падтрымліваў на той час «фамілію».

Канвакацыйны сейм ліквідаваў прыватныя пошліны і ўстанавіў «галоўную пошліну»,

аднастайную і абавязковую для ўсіх жыхароў дзяржавы, не выключаючы шляхту, святарства і самога

караля. Аднак ужо ў 1765 г. намаганнямі Прусіі яна была адменена. Адбыліся і пэўныя змены ў

адносінах да гарадоў: на іх карысць стала абкладацца падаткамі не толькі мяшчанства, але і

шляхта, маючая тут нерухомасць. Сейм ліквідаваў абавязак мяшчан выдзяляць бясплатна кватэры

паслам на сейм і ўдзельнікам шляхецкіх з'ездаў. Месцам каранацыі будучага караля была

ўпершыню прызначана Варшава.

Пасля заканчэння сейма К.Радзівіл паспрабаваў паставіць пад сумненне яго рашэнні. На чале

сваёй надворнай міліцыі ў чэрвені 1764 г. ён рушыў з Бялай на Падляшшы, спусташаючы на

беларускіх землях маёнткі сваіх ворагаў і прыхільнікаў «фаміліі». Але пад Слонімам, разбіты

расійскім войскам, ён вымушаны быў падацца ў эміграцыю, спачатку ў Турцыю, а потым у Саксонію.

Прыход да ўлады Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Першы этап рэформаў партыя

Чартарыскіх ажыццявіла зверху, абапіраючыся на ўзброенную падтрымку Расійскай імперыі, у

якой былі ўласныя інтарэсы ў Рэчы Паспалітай. Але залежнасць ад замежнай дапамогі ў далейшым

выявіла ўсе свае негатыўныя вынікі.

На нарадзе ў прымаса У.Лубенскага 7 жніўня 1764 г. расійскі пасол Г.Кайзерлінг афіцыйна

прапанаваў кандыдатуру стольніка ВКЛ С.Панятоўскага на трон манарха Рэчы Паспалітай. Так

знікла надзея лідэраў «фаміліі» правесці на трон Адама Чартарыскага. Ім прыйшлося задаволіцца

тым, што і кандыдатура С.Панятоўскага была цесна звязана з рэфарматарскай партыяй. 27 жніўня

1764 г. распачаў сваю працу элекцыйны сейм. 6 верасня 5584 паслы-выбаршчыкі і сенатары

аднагалосна абвясцілі 32-гадовага С.Панятоўскага каралём польскім і вялікім князем літоўскім.

Пры каранацыі ён узяў імя Аўгуста і ўжо як Станіслаў Аўгуст узначальваў дзяржаву на працягу 35

гадоў. Каранацыя новага манарха адбылася 25 лістапада таго ж года ў дзень св.Кацярыны.

«Віншую вас з каралём, якога мы зрабілі», — напісала задаволеная Кацярына II графу М.Паніну.

Палітычная лінія новаабранага караля была накіравана на ўстанаўленне як мага больш

раўнапраўных адносін менавіта з Расіяй. Пры гэтым бачылася яе спрыянне ў правядзенні

неадкладных дзяржаўных рэформаў, каб надзейна суцішыць апазіцыйнае магнацтва. Арыентацыя

на Расійскую імперыю, паводле меркавання Станіслава Аўгуста, павінна была ўраўнаважыць

агрэсіўныя памкненні Прусіі. Але на самай справе, як аказалася, ні Расія, ні Прусія не жадалі

падтрымліваць якія-небудзь істотныя змены ў гэтай дзяржаве.

Спроба лідэраў «фаміліі» пасля абрання новага караля праводзіць самастойную палітыку,

прадоўжыць рэформы, адмяніць цалкам «liberum veto» і замяніць яго галасаваннем пераважна на

сеймах большасцю галасоў асабліва непакоіла Прусію і Расію. Пры гэтым адкрытае імкненне

ваяводы рускага і канцлера ВКЛ падпарадкаваць сабе Станіслава Аўгуста, кіраваць дзяржавай

праз яго — выклікала пахаладанне ў адносінах паміж імі. На фоне прыціхлай, але не зніклай апазіцыі

з боку магнацкай партыі ў дачыненні да караля, яго становішча выглядала не надта трывалым.

Гэта вырашыў выкарыстаць расійскі пасол М.Рэпнін. Па заданню з Пецярбурга ён пачаў праводзіць

палітыку, накіраваную на поўнае адасабленне Станіслава Аўгуста ад сваіх дзядзькаў і

падпарадкаванне сабе выхаванца «фаміліі». М.Рэпніну для рэалізацыі сваіх намераў не хапала

існавання ў Рэчы Паспалітай палітычнай групоўкі, абапіраючыся на якую, ён змог бы дабіцца мэт,

пастаўленых перад ім канцлерам М.Паніным.

У адным са сваіх лістоў-інструкцый да М.Рэпніна ў Варшаву М.Панін пісаў, што той зробіць

бессмяротным сваё імя ў гісторыі Расійскай імперыі, калі даб'ецца ў дачыненні Рэчы Паспалітай

выканання трох задач: замацавання існуючага палітычнага ладу, устанаўлення расійскай гарантыі

над палітычнай сістэмай і поўнага ўраўнавання ў правах дысідэнтаў з католікамі.

Найбольш зручным спосабам для ўмяшальніцтва ва ўнутраныя справы Рэчы Паспалітай

заставалася ўзняцце дысідэнцкага пытання. Апякунства над вызнаўцамі праваслаўя, якія

складалі частку насельніцтва Беларусі і Украіны, было адной з даўніх традыцый расійскай

дыпламатыі. Нявырашанасць рэлігійнага пытання, прыніжэнне палітычных і рэлігійных правоў

праваслаўных і пратэстантаў не магло быць не выкарыстана як сродак націску на Станіслава

Аўгуста.

Дысідэнцкае пытанне было ў Рэчы Паспалітай набалелым і складаным. У перыяд панавання

саксонскай дынастыі рэлігійную неталерантнасць паглыбляла недальнабачная палітыка

каталіцкага духавенства. Іншаверцы, у тым ліку нешматлікая пратэстанцкая і праваслаўная

шляхта, былі пазбаўлены палітычных правоў. Ім фактычна быў закрыты доступ да дзяржаўнай і

вайсковай службы, яны не маглі выбірацца пасламі на сеймы, дэпутатамі ў Галоўны Трыбунал.

Дысідэнтам, праваслаўным і католікам, забаранялася будаваць новыя храмы. Палітычная і рэлігійная

няроўнасць была замацавана пастановамі сеймаў 1717, 1733 і 1736 гг.

Пры гэтым трэба ўлічваць, што для Расійскай імперыі рэлігійнае пытанне было толькі зручнай

падставай для ўмяшальніцтва ва ўнутраныя справы Рэчы Паспалітай у сваіх інтарэсах, а ніяк не

самамэтай. М.Панін так ахарактарызаваў мэты знешняй палітыкі Расіі ў гэтым пытанні: «Справа

дысідэнтаў ніяк не можа быць падставай для пашырэння ў Рэчы Паспалітай нашай веры і

пратэстанцкіх вераванняў, а толькі выключна рычагом заваявання для сябе, з дапамогаю нашых

адзінаверцаў і пратэстантаў, моцнай і прыязнай партыі з правам удзелу ва ўсіх польскіх справах».

Паводле яго меркавання, пашырэнне правоў пратэстанцкага насельніцтва не пажаданае, бо

можа «вывесці палякаў з цемры». Гэтак жа небяспечна занадта падтрымліваць і праваслаўных у

Беларусі і Украіне, што магло б прывесці да ўзрастання колькасці сялян-уцекачоў з Расіі.

Кацярына II выказвала клопат пра дысідэнтаў у Рэчы Паспалітай, аднак пры гэтым строіла

вялікія планы. Падтрымка праваслаўнага насельніцтва ў гэтым рэгіёне Еўропы павінна была

стварыць лепшыя ўмовы для экспансіі Расійскай імперыі на Балканах, у войнах з Турцыяй.

Станіслаў Аўгуст і «фамілія» разумелі ўсю важнасць вырашэння дысідэнцкага пытання для лёсу

сваёй дзяржавы. Але адначасова яны апасаліся агульнага адпору з боку як папскай курыі, разам з

іерархіяй каталіцкай царквы ў Рэчы Паспалітай, так і кансерватыўнага шляхецтва. Іх кансалідацыя

магла паставіць пад сумненне вырашэнне ўсяго працэсу рэформаў, які яшчэ толькі распачынаўся.

Сам Станіслаў Аўгуст не з'яўляўся рэлігійным фанатыкам, як, напрыклад, Жыгімонт III Ваза.

Ён выказваўся за ўраўноўванне ў правах католікаў і некатолікаў-хрысціян. Але практычнае

вырашэнне гэтага пытання на сейме яму бачылася толькі з папярэдняй адменай права «liberum

veto». Чартарыскія ж, наадварот, шукаючы сабе болынай падтрымкі і папулярнасці сярод шляхты,

вырашылі не дапускаць рэформаў у дысідэнцкім пытанні. Гэта стала прычынай пагаршэння іх

адносін з пецярбургскім дваром і прывяло да фактычнай страты расійскай пратэкцыі. Такім чынам,

стаўленне да дысідэнцкага пытання было пробным каменем ва ўзаемаадносінах паміж

рэфарматарскай партыяй у Рэчы Паспалітай і Расійскай імперыяй.

Перад чарговым вальным сеймам 1766 г. М.Панін падрыхтаваў праект, які прадугледжваў

пашырэнне расійскіх гарантый і на пратэстантаў. Адначасова чатыры пратэстанцкія краіны

(Прусія, Англія, Данія і Швецыя) выступілі у абарону правоў сваіх адзінаверцаў у Рэчы Паспалітай.

Усе разам яны дабіваліся доступу іншаверцаў у сейм і іншыя дзяржаўныя ўстановы. Пры гэтым

захаванне пануючага становішча каталіцкай царквы не ставілася пад сумненне.

Вырашэнне дысідэнцкага пытання канцлер М.Панін звязваў адначасова з устанаўленнем з

боку Расіі гарантый над дзяржаўным ладам Рэчы Паспалітай. Гэта магло азначаць нішто іншае як

захаванне ранейшага становішча ў непарушным стане пад лозунгам абароны правоў і

вольнасцей шляхты. Расія, абараняючы «НЬешт уейэ», патрабавала таксама ліквідацыі

генеральнай канфедэрацыі, створанай на канвакацыйным сейме. Тым самым быў зроблены крок

насустрач магнацкай («рэспубліканскай») апазіцыі, якая выступала супраць рэфарматарскіх

планаў караля і «фаміліі».

Сейм 1766 г. пачаў сваю работу яшчэ як канфедэрацкі, рашэнні на якім прымаліся болынасцю

галасоў. Ён пачаў сваю дзейнасць у атмасферы непрыкрытага націску з боку расійскага пасла

М.Рэпніна, пагроз з яго боку ўжыць вайсковую сілу ў выпадку ігнаравання пажаданняў

Пецярбурга. Сітуацыя для рэфарматараў ускладнялася яшчэ і тым, што выявіліся прынцыповыя

разыходжанні паміж каралём і Чартарыскімі. Лідэры «фаміліі» вымушаны былі саступіць

пажаданням Расіі і Прусіі ў захаванні «liberum veto», затое падтрымалі шляхецкую апазіцыю ў

недапушчэнні ўраўноўвання ў правах католікаў і дысідэнтаў. Наадварот, Станіслаў Аўгуст імкнуўся

да ліквідацыі ці далейшага абмежавання дзеяння прынцыпу «liberum veto». Планавалася не

ўжываць яго пры ўстанаўленні новых падаткаў на скарб і войска. У лістах да Кацярыны II

Станіслаў Аўгуст паведамляў, што яму ніколі не ўдасца паспяхова закончыць справу з

дысідэнтамі, пакуль будзе існаваць «НЬешт уейэ». У дысідэнцкай справе кароль і яго прыхільнікі

гатовыя былі пайсці насустрач Расіі і супольнаму дэмаршу чатырох дзяржаў, каб не ставіць пад

сумненне далейшы працэс рэформаў.

У выніку ў адносінах да «lberum veto» сейм прыняў праект аднаго з самых актыўных дзеячаў

апазіцыі М.Вяльгорскага пад назвай «Забеспячэнне свабоднага слова». Гэта пастанова фактычна

замацавала існаванне «ІіЬешт уеію» надалейшыя 20 гадоў на вольных (несканфедэраваных) сеймах.

У выпадку непрыняцця рашэння аб вяртанні «liberum veto» Расія і Прусія пагражалі абвяшчэннем

вайны. Супраць гэтага рашэння выступілі толькі людзі з бліжэйшага атачэння караля —

К.Панятоўскі і падскарбій надворны ВКЛ А.Тызенгаўз.

Яшчэ адным крокам назад у палітыцы рэформаў стала пастанова аб роспуску генеральнай

канфедэрацыі, прынятая пад ціскам расійскага і прускага паслоў. Немалую ролю ў прыняцці гэтага

рашэння, якое аблягчала ўжыванне «ІіЬешт уей», адыгралі супярэчнасці паміж Станіславам

Аўгустам і Чартарыскімі.

Нетрывалы саюз на сейме каталіцкіх біскупаў і Чартарыскіх прывёў да таго, што дысідэнты не

былі ўраўнаваны ў палітычных і рэлігійных правах з католікамі. На іх карысць былі прыняты толькі

другарадныя саступкі ў адпраўленні культу.

Сейму 1766 г. удалося падоўжыць толькі некаторыя нязначныя рэформы выканаўчай улады.

У прыватнасці, на павятовых сейміках пры абранні паслоў, дэпутатаў у Галоўны Трыбунал, земскіх

ураднікаў і маршалка, а таксама пры ўхваленні інструкцый і пастаноў рашэнні павінны былі

прымацца большасцю галасоў. Сеймікам было забаронена ўстанаўліваць якія-небудзь асобныя

ваяводскія падаткі. Войска было пазбаўлена права самастойнага збору падаткаў на грашовае

забеспячэнне.

Дзейнасць дысідэнцкіх канфедэрацый. Спроба праігнараваць вырашэнне дысідэнцкага

пытання выклікала вострую незадаволенасць у Пецярбургу. Расійскі двор імкнуўся заваяваць

прыхільнасць дысідэнтаў і праваслаўных і пратэстантаў, каб пры іх дапамозе шляхам

выкарыстання «liberum veto» мець магчымасць заблакіраваць усялякую спробу рэформаў. У гэты

час М.Рэпнін атрымаў указанне арганізаваць у Рэчы Паспалітай «сваю» канфедэрацыю, каб,

абапіраючыся на заяўлены пратэст дысідэнтаў, прымусіць Станіслава Аўгуста і «фамілію» да

пакорнасці. Інструкцыі з Пецярбурга былі падмацаваны ўвядзеннем у Рэч Паспалітую новых

расійскіх войскаў. Афіцыйна гэта было растлумачана неабходнасцю абароны інтарэсаў дысідэнтаў.

Імкнучыся стварыць «сваю канфедэрацыю», М.Рэпнін сутыкнуўся з непрадбачанымі

цяжкасцямі. Ён паведамляў у сталіцу імперыі, што не можа знайсці сярод нешматлікай

праваслаўнай шляхты Беларусі і Украіны ніводнай больш-менш значнай і ўплывовай асобы, каб

гэту канфедэрацыю ўзначаліць.

Тым не менш пры вайсковьім і фінансавым забеспячэнні Расіі 20 сакавіка 1769 г. утварыліся

дзве дысідэнцкія канфедэрацыі - у беларускім горадзе Слуцку з праваслаўнай і пратэстанцкай

шляхты (на чале яе стаяў пратэстант Ян Грабоўскі) і ў Торуні — з пратэстантаў на чале з В.Гольтцам.

Акты канфедэрацыі былі распрацаваны ў Пецярбургу. Кіраўнікі канфедэрацыі атрымалі па 335 тыс.

злотых на іх падрыхтоўку. Пад актам Слуцкай канфедэрацыі падпісалася ўсяго каля 200 асоб.

Праціўнікі потым папракалі іх тым, што ў акт былі ўпісаны нават малалетнія дзеці, і называлі гэту

канфедэрацыю «цыганскай».

Слуцкая канфедэрацыя фактычна была канфедэрацыяй кальвінісцкай, лютэранскай і

праваслаўнай шляхты. Прычым праваслаўныя ў ёй, акрамя магілёўскага архіепіскапа Г.Каніскага,

не адыгрывалі вядучай ролі. У акце Слуцкай канфедэрацыі (афіцыйная назва "Канфедэрацыя

дысідэнтаў ВКЛ") між тым звярталася ўвага ўлады і грамадства на бяспраўнае становішча ў Рэчы

Паспалітай праваслаўных вернікаў. Пералічваліся крыўды і здзекі на працягу апошніх гадоў, калі

іх беспадстаўна, па рэлігійнай прыкмеце, аўтаматычна залічвалі ў ворагі дзяржавы. Адначасова акт

Слуцкай канфедэрацыі падкрэсліваў, што яна ні ў якім разе не накіравана супраць каталіцкай

царквы, а толькі на ўраўноўванне ў палітычных і рэлігійных правах з католікамі. I слуцкія, і

торуньскія канфедэраты не прасілі для сваіх адзінаверцаў увядзення нейкіх новых прывілеяў, а

толькі вяртання ім ранейшых правоў, засведчаных яшчэ знакамітым варшаўскім пагадненнем «Аб

іншаверцах у рэлігіі» 1573 г.

Адначасова пачалі стварацца і рэканфедэрацыі каталіцкай шляхты Беларусі і Літвы з мэтаю

абароны «веры і вольнасці». Такія канфедэрацыі, створаныя ў красавіку 1767 г. у Наваградскім і ў

маі Менскім ваяводствах, як і іх апаненты ў Слуцку, таксама прасілі пратэкцыі ў Кацярыны II

Інспіравалі стварэнне такіх канфедэрацый праціўнікі Станіслава Аўгуста і Чартарыскіх, наіўна

мяркуючы, што імператрыца дазволіць расправіцца з імі.

Аднак вельмі хутка стала зразумела, што ніякай рэальнай сілы ні Слуцкая, ні Торуньская

канфедэрацыя не маюць. На іх нельга было абаперціся, каб дыктаваць свае ўмовы каралю ці яго

праціўнікам. М.Рэпнін, нягледзячы на вострыя пратэсты каталіцкіх біскупаў, змог толькі дабіцца

аўдыенцыі прадстаўнікоў Слуцка і Торуня ў Станіслава Аўгуста. Але і іх кароль прыняў толькі ў

якасці прадстаўнікоў праваслаўнага і пратэстанцкага насельніцтва, а не канфедэратаў нягледзячы

на афіцыйны прыём іх лідэраў у Пецярбургу. Слуцкая і Торуньская канфедэрацыі яўна не

апраўдвалі надзей і сродкаў патрачаных на іх утварэнне.

У такіх абставінах пецярбургскі двор пайшоў на нечаканы крок і пачаў наладжваць кантакты

з рэакцыйным магнацкім лагерам, заахвочваючы яго абяцаннямі дэтранізацыі (пазбаўлення

трона) Станіслава Аўгуста. Верагодна, што ў дадзеным выпадку размова ішла аб магчымасці

аказання больщага ціску на караля, які мог не браць пад увагу адносна нешматлікія

канфедэрацыі дысідэнтаў. Адбывалася ўтварэнне новых канфедэрацый - спачатку Віленскай (3

чэрвеня 1767 г.), на чале з М.Бжастоўскім, а потым і Радамскай (23 чэрвеня) на чале з К.Радзівілам.

Галоўным рэжысёрам гэтага палітычнага спектакля быў расійскі пасол М.Рэпнін. Акты абедзвюх

канфедэрацый былі складзены літаральна пад яго дыктоўку. К.Радзівіла, экс-ваяводу віленскага,

удалося даволі лёгка ўгаварыць узначаліць каронных канфедэратаў за абяцанне вярнуцца на

радзіму з трохгадовай эміграцыі, атрымаць канфіскаваныя маёнткі, а таксама пасаду ваяводы.

К.Радзівіл пакорліва падпісаў абавязацельства быць заўжды лаяльным да Расійскай імперыі. У

пачатку ліпеня 1767 г. дзве канфедэрацыі - літвінская і польская аб'ядналіся ў адну - генеральную

пад кіраўніцтвам таго ж «пане Каханку».

Станіслаў Аўгуст быў вымушаны падтрымаць дысідэнцкія патрабаванні. Радамскія

канфедэраты без задавальнення, але прынялі прадстаўнікоў Слуцкай і Торуньскай

канфедэрацый. Перагаворы паміж імі не далі якіх-небудзь канкрэтных вынікаў. Вырашэнне

дысідэнцкай справы было аднесена на будучы надзвычайны сейм. Па распараджэнні М.Рэпніна

віленска-радамскія канфедэраты накіравалі спецыяльную дэлегацыю да Кацярыны II з просьбаю

аб вяртанні «даўнейшага кіравання» пад расійскай гарантыяй.

Лідэры віленска-радамскай апазіцыі разлічвалі выкарыстаць уяўную гатоўнасць Расіі да

дэтранізацыі Станіслава Аўгуста і захапіць уладу ў свае рукі, а потым пазбавіцца ад апякунства

расійскай імператрыцы. Рэпнін падманваў іх надзеяй адхілення ад улады караля — «усё, чаго народ

сканфедэраваны захоча ад імператрыцы, атрымае поўнасцю». На самай справе расійскі бок імкнуўся

ўзяць на будучым сейме рэванш за правал у дысідэнцкай справе на сейме 1766 г., атаксама дабіцца

прыняцця новых выгадных для імперыі рашэнняў.

Выбары паслоў на надзвычайны сейм 1767 г. адбываліся ў атмасферы непрыкрытага ціску з

боку расійскага войска, подкупу і шантажу з боку ўтворанай віленска-радамскай канфедэрацыі.

Але ўжо ў час выбараў паслоў на сейміках М.Рэпнін аддаліўся ад «рэспубліканскай»

антырэфарматарскай партыі і тым самым забяспечыў немалую частку мандатаў для «фаміліі» і

Станіслава Аўгуста.

Ашуканыя лідэры канфедэрацыі і ў першую чаргу кракаўскі біскуп К.Солтык, палявы гетман

каронны В.Жэвускі і іншыя апынуліся ў нязручнай сітуацыі. Яны ўзначальвалі цалкам пракаталіцкі

рух, а павінны былі садзейнічаць зацвярджэнню палітычных правоў дысідэнтаў.

Надзвычайны сейм 1767—1768 гг. Ён пачаў працу 5 кастрычніка 1767 г. Расійскі пасол, каб

зменшыць цяжкасці пры вырашэнні дысідэнцкага пытання, вырашыў дабіцца падрыхтоўкі новых

пастаноў спецыяльнымі дэлегацыямі, падкантрольнымі яму. Гэта давала магчымасць выключыць з

пасяджэнняў апазіцыйных паслоў. Паслы павінны былі потым прызнаць рашэнні дэлегацыі.

«Дэлегацыйны» праект сейма выклікаў адпор з боку часткі паслоў і сенатараў на чале з

біскупам К.Солтыкам. Гэта пагражала зрывам працы сейма. У ноч з 13 на 14 кастрычніка па загаду

Рэпніна былі арыштаваны і вывезены з Варшавы ў Калугу біскупы К.Солтык і А. Залускі, палявы

гетман каронны В.Жэвускі з сынам Севярынам. У знак пратэсту супраць нябачанага яшчэ ў гісторыі

Рэчы Паспалітай гвалту падаў у адстаўку каронны канцлер А.Замойскі.

19 кастрычніка сейм амаль без супраціўлення пагадзіўся выдзеліць са свайго складу

«дэлегацыю» ў колькасці 70 чалавек. У яе ўвайшлі прадстаўнікі апазіцыі, Станіслава Аўгуста і

«фаміліі» (хаця фармальна сенатараў у «дэлегацыю» прызначаў кароль, а паслоў — маршалак

сейма К.Радзівіл). Узначальваў працу «дэлегацыі» яўны стаўленік пецярбургскага двара Габрыэль

Падоскі. Пасля гэтага сейм спыніў сваю работу да 1 лютага1768г.

«Дэлегацыя» працавала пад неафіцыйным кіраўніцтвам расійскага пасла. Самым важкім яго

аргументам (пасля подкупу) было размешчанае ў Рэчы Паспалітай 40-тысячнае войска.

5 сакавіка 1768 г. праекты пастаноў, распрацаваныя «дэлегацыяй», былі ўхвалены сеймам.

Дысідэнты атрымалі права доступу да ўсіх дзяржаўных пасад, у тым ліку вышэйшых, сенатарскіх.

Ім была гарантавана свабода культу, права будовы і рамонту храмаў, адкрыцця пры іх школ.

Дысідэнты былі вызвалены ад каталіцкай царкоўнай юрысдыкцыі. Для вырашэння рэлігійных

канфліктаў павінен быў утварыцца «змешаны суд». Аднак за каталіцкай верай было пакінута яе

пануючае становішча ў дзяржаве. Пераход з каталіцызму ў іншыя веравызнанні («апастазія»)

забараняўся і караўся выгнаннем з краіны.

Дзяржаўны лад Рэчы Паспалітай быў акрэслены так званымі «кардынальнымі правамі». Яны

абвяшчаліся «вечнымі» і «нязменнымі». У іх уваходзілі: «liberum veto», свабодны выбар манарха

(«элекцыя»), права наўтваэнне шляхецкіх канфедэрацый, прывілеі шляхецкага стану займаць

дзяржаўныя пасады, валодаць і распараджацца зямлёй і сялянамі.

Пастанова аб дысідэнтах і «кардынальныя правы» спецыяльным рашэннем сейма павінны былі

гарантавацца з боку Расійскай імперыі. Такім чынам, ужо не толькі фактычна, але і фармальна Расія

атрымала права быць гарантам дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай. Кожная яго змена патрабавала

згоды суседняй краіны.

Астатнія правы, так званыя «дзяржаўныя справы» падлягалі кампетэнцыі «вальных" сеймаў і

маглі быць на іх зменены шляхам адзінагалоснасці. На "канфедэрацкіх сеймах" пакідалася

магчымасць прымаць пастановы ў гэтых пытаннях большасцю галасоў. Да такіх пытанняў

адносіліся ўстанаўленне падаткаў і колькасці войска, абвяшчэнне вайны і падпісанне міру,

скліканне паспалітага рушання, гандлёвыя пагадненні і саюзы, парадак сеймаў і сеймікаў, курс

манеты, наданне індыгенаў(прызнанне іншаземнага шляхецтва ў Рэчы Паспалітай) і набілітацыя

(увядзенне ў шляхецтва) і інш.

З магчымасцю такім чынам "абысці" права "liberum veto" лічыліся і ў Пецярбургу. Там

разумелі, што распаўсюджанне гэтага права на ўсе пытанні работы сейма нявыгаднае і Расійскай

імперыі. Гэта пакінула б Рэч Паспалітую назаўсёды ў стане анархіі, дзяржава пераўтварылася б

літаральна ў "нуль" і не змагла б нічым дапамагчы ў ваеннах канфліктах з суседзямі.

Трэцяя катэгорыя законаў, якія прымаліся сеймам, так званыя "справы эканамічныя",

павінны былі зацвярджацца большасцю галасоў. Гэта адначасова азначала тое, што адносна

свабодная заканадаўчая дзейнасць "вальных" сеймаў абмяжоўвалася толькі эканамічнымі

пытаннямі.

Дэлегацыйны сейм 1767-1768 гг. можна разглядаць як частковую перамогу Станіслава

Аўгуста. Яму і яго прыхільнікам праз кампраміс з расійскімі ўладамі ўдалося зберагчы пэўныя

рэформы, захаваць магчымасць іх развіцця ў будучым. Віленска-радамская канфедэрацыя

пацярпелі на гэтым сейме паражэнне. Амаль не адна з мэт, якія яны ставіллі перад сабой, не

была дасягнута: рэформы не былі заблакіраваны поўнасцю, Станіслаў Аўгуст застаўся пры

ўладзе, не было у поўным аб'ёме вернута "liberum veto". Але самым адчувальным для праціўнікаў

палітыкі рэформаў стала іх капітуляцыя ў дысідэнцкім пытанні. Аднак і трыумф М. Рэпіна быў

нядоўгім. Праваслаўная і пратэстанцкая шляхта Беларусі, як і Рэчы Паспалітай у цэлым, часова

здолела ўмацаваць свае палітычныя пазіцыі, якія перад тым былі істотна аслаблены.

Такім чынам, у 60-ых гадах у РП спроба правесці памяркоўныя рэформы не ўдалася, таму

што гэтыя рэформы закраналі шляхецкія вольнасці, што выклікала рашучы адпор рэакцыйных сіл

краіны і таму, што выхад РП з крызісу не быў на руку Расіі і Прусіі.

Выкарыстаная літаратура:

1. Гісторы Беларусі: падручнік у 2 частках; пад рэдакцыяй Я.К. Новіка і Г.С. Марцуля, ч.1

2. Гісторыя Беларусі ў 6 тамах: том 3

3. Крыніцы беларуска-літоўскага права, Я.А. Юхо