Реферат - Махмуд Кашкари на казахском

Подождите немного. Документ загружается.

Немістің шығыс зерттеушісі Г.Бергштрессер Махмұдтың еңбегін Ибраһим Исқақ

ибн Ибраһим әл-Фарагидің (916 ж. қайтыс болған) «Араб тілінде жазылған

шығармалардың жинағы»деп аталатын кітабының ізімен түзілген болу керек деген

ойға келеді (К.Броккельман да осы пікірге қосылатын сияқты). Мәселенің бұл арасы

беймәлім. Бірақ А.Н.Кононов мынадай тұжырым айтады: «М.Қашқари – талай кітап

оқыған, терең білім тоқыған, зердесі жетік, эрудициясы мол адам болғандықтан,

кімнің де болса ізіне түспей, өз бетімен жол салып, бағдар алған азамат. Ол өзінің

әдістемесін жасап, оны жетілдіріп, түркі тілдерінің өзіндік табиғатын тануға бейімдеп

отырғанң. Сол кездегі алапат заманның ағымына қарай М.Қашқари былай жазған еді:

«Түркілердің оқтарынан сақтану үшін, олардың барлық іс-әрекеттерін берік ұстану

әрбір ақылды кісіге ләзім және жөні де сол. Бұларға жақын болу үшін ең басты жол –

олардың тілдерінде сөйлесе білу, сондықтан олар бұл тілде сөйлесушілерге ықыластана

құлақ қояды, өздеріне жақын ұстайды, оларға азар бермейді. Тіпті, олар өз қол астында

жүрген басқалардың күнәсі болса, Һәм кешіріп жібередің. «Сенімді бір Бұқаралық

ғалымнан және нишапурлық басқа бір сенімді ғалымнан мынадай бір сөз естіп едім, –

деп жазады М.Қашқари одан әрі: – Олар бұл сөзді Пайғамбар айтыпты-мыс дегендей

қылып айтып еді... «түркі тілдерін үйрен, өйткені олардың билігі ұзақ уақыт үстемдік

құрадың – деп едің.

Бұл қысқаша бір әңгімені академик А.Н.Кононовтың сөзімен аяқтаймыз:

М.Қашқаридың «Диуаның – көптеген түркі халықтары мен олардың тілдері жайында

алтындай жарқыраған өте байыпты да тамаша байқауларға толы жиһаз, яғни теңеуі

жоқ қазына.

Бірер сөз – «Диуандағың өлеңдер жайында. Зерттеліп отырған сөздің түр-тұлғасы,

мағыналық ерекшеліктері мен қолдану аясын ашу үшін М.Қашқари келтірген мысал

өлеңдер тұтасымен алынған текст емес, үзінділер. Олар мағынасы мен құрылысы

жағынан әр қилы. Үш том кітаптың ұзына бойына шашырап, әр жерде бір жазылған

(бір жерде екі жол, екінші жерде төрт жол т.т. – одан артық емес).

III.1. (Кононов материалдары)

Еңбектің мәтінін басып шығарумен, тілін зерттеумен көптеген ғалымдар

айналысты. Мысалы Броккельман, сөз тіркестерін алфавиттік тәртіпке келтіріп неміс

тіліндегі аудармасын басып шығады. Түрік ғалымы Басым Алатай 1914 жылы

қолжазбаны түрік тіліне аударып, үш томдықты Анкарада 1934-1943 жылдары басып

шығарды. 1960-1967 жылдары Мутаблибов. С жұмысты Өзбек тіліне аударды. Содан

соң жұмыс Қытайда Ұйғыр тілінде басылып шықты.Азербайжан ғалымы А.

Демирчизаденің айтуынша еңбек азербайжан тілінде де басылған. Баскаков Н. А,

Қашқариді "түрік тілдерін салыстырудың пионері" деп, Самойлович А. Н - "ХІ ғасырдың

Радловы" деп атады. Еңбектің мазмұны көптеген баға жетпес экономикалық,

материалдық, түркілердің жан дүниелік құндылықтарынан тұрады. Мұнда әдебиет

саласы, географиялық және астрономиялық мәліметтер, тіл ерекшеліктері мен ғылыми

зерттеу жұмыстары бар. Академик И. А. Кононов материалдармен қамтылуына

байланысты "Диуаниді" 5 салаға бөледі:

1. Сөздік қор, анықталған рудың лексикасы.

2. Түріктердің тұратын жерлері туралы мәліметтер.

3. Түрік тілдерін топтастыру.

4. Тарихи фонетика мен граматика туралы мәліметтер.

5. Түріктердің тарихы, географиясы, этнографиясы, поэзиясы, фолклоры туралы

мәліметтер.

Профессор А.Н.Кононов озінің еңбектерінде Махмұд Қашғаридың ең алдымен

туған халқына жақын болғандығын әділ атап корсетеді. Шындығында да халыктың

өмірін жан-жақгы және терең танып білуге ықпал еткен факторлардың бірі Қашғарлық

ғалымның түркілер омір салтына зерттеушілік тұрғыдан келуі болатын. Ұлы педагог

халықтар өмірін оқып үйренудің, халықтардың этникалық ерекшеліктерін оның

этникалық тәрбиесімен байланыста қарастырудың тамаша үлгісін қалдырды. Бала

және оның тәрбиесі, тәрбиемен байланысты салтгар мен әдет-ғұрыптар, халықтық

мейрамдар, адамға туған табиғаттың көркемдік ықпалы - мұның бәрі Қашғари ерекше

назар аударған тақырыптар. Ұстаз халықтың ауызша шығармашылығын және мұнда

көрініс тапкан педагогикалық тәжірибені жоғары бағалады. Ол ғылыми көзқарастың

өкілдері халықка білім таратып, идеялық жоғары дәрежеге жеткізем десе, алдымен

оның "ішкі өмірін" білуге міндетті екенін тура көрсетті. Бұл тұрғыда ғалым өзі өнеге

болған еді, оның халыққа деген ыстық сезімі мен ықыласы, ең алдымен, "Түркі

тілдерінің ерекшеліктері" жөніндегі шығармасында белгі берді. Қашғарлық ғалым

жинақтаған әңгімелер, өлеңдер, аңыздар, жырлар мәңділігі женінен түркілер көркем

әдебиеті бастауы болып шықты. Әрбір келтірілген осы мысалдарды автор түркі

фольклоры – макалдары мен мөтелдерден алынған мінез-кұлық қағидалары үлгілермен

толықтырып отырды. Мұның өзі шығарманың логикалық аяқталуын күшейтті.

Бұл кітап 1997-1998 жылдары қазақ тілінде жарық көрді. Аударып, баспаға

әзірлеген А.Егеубаев. Махмұд Қашқари Бұл кітапты пайдаланғандар кейінгілерг,

олар өздерінен кейінгілерге жеткізсін деген ниетпен тағы біраз табылмайтын

тіркестерді пайдаландым. Сөйтіп, бұл кітап ұрпақтан ұрпаққа халықтық мұраны

қаз-қалпында жеткізу мақсатымен қиянға қанат қағып, әсемдік әлем -мәңгілік өмірге

біржола жолдама алдым», - деп жазды. ЮНЕСКО 2008 жылды ғұлама ғалымның

туғанына 1000 жыл толуына орай «Махмұд Қашқари жылы» деп жариялаған болатын.

Әдебиеттер:

ӘБІЛОВА, Қ.ҚАЛИЕВАЛАРДЫҢ «ЭТНОПЕДАГОГИКА ОҚУЛЫҒЫНАН»

Құрышжанов Ә. М.Қашқари еңбегінің зерттелу тарихынан (қысқаша шолу) // Қазақ Ғылым

академиясы Тіл білімі институтының еңбектері. Алматы, 1963, 3 том, 182–189-б Кононов А.Н.

Махмұд Кашгарский и его “Дивану Лугат ит-турк” //Советская тюркология. Баку, 1972, № 1, 3–

17-б.

Құрышжанұлы Ә. Ескі түркі жазба ескерткіштері. А., “Қайнар”, 2001, 297-326-б.

Муталлибов С.М. Махмұд Кошғарий. Туркий сузлар девони (Девону луғотит турк). Уч томлик, І

том. Тошкент, 1950.

Махмұд Кашгарынын созлуги ве туркмен дили, Ашгабат, 1958; Brockelmann К

Ahmet (Kіlіslі) Rіf’at. Dіvanь Lыgat іt-Tьrk. Іstanbul. Cіlt І, 1333 (1915), cіlt ІІ, 1333 (1915), cіlt ІІІ,

1335 (1917).

Besіm Atalay. Dіvanь Lыgat іt-Tьrk Tercьmesі. Ankara, cіlt І, 1939, cіlt ІІ, 1940, cіlt ІІІ, 1941.

Besіm Atalay. Dіvanь Lыgat іt-Tьrk. Tıpkı baslımı (Faksіmіle). Ankara, 1941.

Brockelmann C. Mіtteltьrkіsher Wortschatz nach Mahmud al-Kasgarіs, Dіvan Lыgat at-Tьrk.

Bіblіotheca Orіentalіs Hungarіca, І. Budapest-Leіpzіg, 1928.

Мәхмүтов X. Тугыз гасыр кичкән мәкальләр // Мирас – 1992. – № 5. – 91 – 99 б.

Стеблева И. В. Развитие тюркских поэтических форм в XI веке. – М.: Наука, 1971.

Малов С. Е., Памятники древнетюркской письменности, М. — Л., 1951; Ахаллы С.,.,

Altturkestanische Volkspoesie, Bd 1—2, Asia Major, 1923—24; его же, Mitteltürkischer Wortschatz

nach Mahmud al-Kašgaris «Divan lugat atturk», Bdpst — Lpz., 1928.