Лекции - История Беларуси

Подождите немного. Документ загружается.

Напярэдадні Першай сусветнай вайны ў Беларусі існавалі 34 акцыянерныя

таварыствы. Але па ўзроўні манапалізацыі і канцэнтрацыі прамысловасці

Беларусь значна адставала ад агульнарасійскіх паказчыкаў. Тут па-ранейшаму

вялікую ролю працягвалі адыгрываць дробныя рамесныя прадпрыемствы, якія

ў 1913 г. давалі 50 % валавой прадукцыі прамысловасці.

У 1900 – 1913 гг. у эканоміцы Беларусі значна ўзрасла роля банкаў.

Акрамя губернскіх аддзяленняў цэнтральных расійскіх банкаў (Дзяржаўнага,

Сялянскага і Дваранскага) у краі дзейнічала шмат камерцыйных банкаў: Мінскі,

Магілёўскі, а таксама губернскія і павятовыя аддзяленні Руска-Азіяцкага,

Азова-Данскога, Руска-Французскага, Віленскага, Беластоцкага банкаў.

Дзяржаўны банк, абапіраючыся галоўным чынам на бюджэтныя і

эмісійныя рэсурсы, праз губернскія аддзяленні абслугоўваў у Беларусі ў

асноўным буйны гандаль і больш дробныя крэдытныя ўстановы. Камерцыйныя

банкі, як правіла, не ўкладвалі свае капіталы непасрэдна ў прамысловасць. Яны

выдавалі крэдыты пад кароткатэрміновыя вэксалі прыватных банкірскіх кантор,

якім належалі прамысловыя прадпрыемствы. Менавіта банкірскія канторы

ўкладвалі атрыманыя сродкі ў прамысловасць і гандаль.

З развіццём транспарту ў Беларусі хутка памяншалася роля кірмашовага

гандлю, усё большае значэнне набываў крамны і магазінны гандаль. За 1900 –

1913 гг. рознічны тавараабарот павялічыўся на 72 %. Рыначныя сувязі

беларускіх гарадоў і вёсак рабіліся ўсё больш рэгулярнымі і трывалымі.

У рознічным тавараабароце пераважаў прыватнакапіталістычны гандаль, які ў

1913 г. складаў 78,9 %.

У выніку развіцця прамысловасці, транспарту, гандлю ў Беларусі

паскорыўся рост гарадоў, якія ператвараліся ў фабрычна-заводскія і гандлёвыя

цэнтры. За паўстагоддзе (1863 – 1913 гг.) колькасць гарадскіх жыхароў Беларусі

павялічылася ў 2,8 раза (з 350,8 да 983,3 тыс. чалавек). Прычым найбольшая

частка гараджан (у 1913 г. – 54,8 %) канцэнтравалася ў буйных гарадах, якія

налічвалі больш за 40 тыс. чалавек. У 1913 г. самым буйным гарадам быў

Мінск, другім па значэнні – Віцебск, трэцім – Гродна, потым ішлі Пінск,

Гомель, Магілёў, Бабруйск, Барысаў, Рэчыца.

Уваходжанне тэрыторыі Беларусі ў “мяжу яўрэйскай аселасці” прывяло да

таго, што па сваім нацыянальным складзе гарады Беларусі не былі беларускімі.

Па дадзеных перапісу 1897 г., большую частку гараджан Беларусі складалі

яўрэі – 53,5 %, каля 18 % – рускія, а ўдзельная вага беларусаў не перавышала

17 %.

Развіццё капіталізму ў Беларусі прывяло да змен у сацыяльным складзе

насельніцтва. Адбываўся паступовы пераход ад падзелу грамадства на

шматлікія саслоўі, што было характэрна для эпохі феадалізму, да класавай

структуры буржуазнага грамадства, у якім вядучая роля належала

пралетарыяту і буржуазіі. Сацыяльна-эканамічныя, палітычныя і

нацыянальныя асаблівасці Беларусі накладвалі на гэты працэс свой адбітак.

Гандлёва-прамысловая буржуазія фарміравалася з асяроддзя памешчыкаў,

купцоў, мяшчан, заможных рамеснікаў. У яе нацыянальным складзе пераважалі

яўрэі – 84,5 %, рускіх было 10,7 %, а беларусаў – толькі 1,7 %. Беларускай па

нацыянальнасці была толькі аграрная буржуазія. Клас наёмных рабочых

складваўся са збяднелых сялян, рамеснікаў, мяшчан, дробных гандляроў.

Беларусаў тут было 17 %, рускіх – 10 %, палякаў – 10,2 % і яўрэяў – 60 %.

Рускія пераважалі на чыгуначным транспарце і ў чыгуначных майстэрнях,

беларусы – на рамонце чыгуначных і шашэйных дарог, на прамысловых

прадпрыемствах у сельскай мясцовасці. Яўрэі складалі асноўную масу рабочых

у дробнай і рамеснай вытворчасці.

Паступовая капіталізацыя аграрных адносін у беларускай вёсцы. Да

пачатку ХХ ст. перабудова сельскай гаспадаркі Беларусі на капіталістычны лад

яшчэ не завяршылася. У першае дзесяцігоддзе ХХ ст. Беларусь па-ранейшаму

заставалася адным з аграрных рэгіёнаў Расіі. У 1913 г. яе сельская гаспадарка

давала 56,9 % нацыянальнага даходу, а прамысловасць – толькі 15 %. Пад

уплывам попыту рынку сельская гаспадарка Беларусі ўсё больш уцягвалася ў

гандлёва-эканамічныя адносіны, больш выразна праяўлялася яе спецыялізацыя

на вытворчасці малака, малочнай прадукцыі і мяса. Хутка пашыраліся плошчы

пад тэхнічныя і кармавыя культуры, асабліва бульбу і травы. Адбываўся

пераход ад трохпольнай да шматпольнай сістэмы земляробства. Да 1913 г.

істотна пашырылася выкарыстанне сельскагаспадарчай тэхнікі (малатарняў,

веялак, сеялак, жняярак, сенакасілак) у памешчыцкіх гаспадарках і ў заможных

сялян. У Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай губернях значную ролю

ў павышэнні культуры земляробства і жывёлагадоўлі адыгрывалі ўведзеныя ў

1911 г. земствы. Яны арганізоўвалі агранамічныя, зоатэхнічныя і ветэрынарныя

службы, садзейнічалі продажу і пракату сельскагаспадарчай тэхнікі.

У пачатку ХХ ст. паскорыўся працэс распаду феадальнай і фарміраванне

буржуазнай зямельнай уласнасці. Да 1914 г. дваранскае землеўладанне ў

беларускіх губернях зменшылася на 12,7 %, пры гэтым 2/3 памешчыцкіх зямель

былі закладзены ў банках. Зямлю інтэнсіўна прадавалі дваране, чыноўнікі,

афіцэры, а куплялі пераважна заможныя сяляне, купцы, мяшчане.

Сталыпінская аграрная рэформа. Рэвалюцыя 1905 – 1907 гг. паказала

асаблівую вастрыню ў Расіі аграрнага пытання і, як вынік, адсутнасць

дастатковай сацыяльнай падтрымкі самадзяржаўя з боку сялянства. Вырашыць

гэтыя праблемы павінна была сталыпінская аграрная рэформа (П.А. Сталыпін

– старшыня Савета Міністраў, міністр унутраных спраў: загінуў у 1911 г.). Яна

мела на мэце разбурэнне сялянскай абшчыны і стварэнне ў вёсцы шырокай

праслойкі эканамічна самастойных заможных сялян.

У адпаведнасці з указам ад 9 лістапада 1906 г. кожны селянін мог выйсці

з абшчыны і атрымаць зямлю, якой карыстаўся, у асабістую ўласнасць, прычым

на адным участку, на хутары. Такім чынам знішчалася сялянская абшчына і

абшчыннае землеўладанне, разбураліся населеныя пункты (вёскі), а разам з імі

традыцыйны лад жыцця сельскіх жыхароў і калектывісцкая традыцыя

ўсходнеславянскай вёскі.

Замацаваўшы былую абшчынную зямлю ў прыватную ўласнасць, селянін

мог атрымаць яе ў адным месцы, на адным полі ў выглядзе водруба. У гэтым

выпадку сядзібныя і гаспадарчыя пабудовы неабавязкова было пераносіць у

поле, на месца знаходжання водруба. Можна было працягваць жыць у вёсцы.

Але тут узнікалі цяжкасці, звязаныя з якасцю зямлі водруба, яго аддаленасцю

ад вёскі, адсутнасцю дарогі для пад’езду да водруба і інш.

Матэрыяльнай і фінансавай падтрымкі з боку дзяржавы пры перасяленні

на хутары і пры карыстанні зямлёй у выглядзе адрубоў сялянства не

атрымлівала. Нязначныя сродкі, выдзеленыя на гэтыя мэты, былі раскрадзены

чыноўніцтвам. Хутарызацыя ажыццяўлялася за кошт саміх збяднелых сялян.

У сувязі з гэтым вялікай актыўнасці ў перасяленні на хутары сялянства

Беларусі не праяўляла. У 1907 – 1914 гг. у пяці заходніх губернях толькі 12 %

ад усіх сялянскіх двароў стварылі хутарскія і адрубныя гаспадаркі. Астатнія

сялянскія двары праігнаравалі сталыпінскую хутарызацыю.

Ахвотна выходзілі з абшчыны сяляне-беднякі, якія з-за немагчымасці весці

гаспадарку прадавалі свой надзел і пераходзілі ў стан батракоў ці перасяляліся

ў гарады. З 1907 да 1914 г. у беларускіх губернях прадалі зямлю 35,8 % усіх

хутарскіх і адрубных двароў. Сяляне-беднякі ператвараліся ў

сельскагаспадарчых рабочых, пралетарыяў.

З другога боку, ахвотна высяляліся на хутары заможныя сяляне. Яны

куплялі за бясцэнак зямлю беднякоў, а таксама землі памешчыкаў, чыноўнікаў і

афіцэраў, павялічвалі памеры сваіх гаспадарак і ператвараліся ў сельскую

буржуазію. Калі да рэформы сяляне, у валоданні якіх было ад 15 да 25 дзесяцін

зямлі, складалі толькі 8,1 %, то ў выніку рэформы іх колькасць павялічылася да

37,3 %.

Сталыпінская аграрная рэформа ўключала ў сябе таксама перасяленне

сялян з еўрапейскай часткі Расіі, дзе зямлі не хапала, у Сібір і на Далёкі

Усход, Паўночны Каўказ і Сярэднюю Азію. З 1907 па 1914 г. з Беларусі

перасяліліся 335 тыс. бедных сялян. Але дапамога ўрада перасяленцам была

нязначнай, і многія з іх (каля 11 %) вярнуліся канчаткова збяднелымі.

Адначасова ў заходніх губернях стымулявалася пашырэнне рускага

землеўладання. За кошт казённых зямель быў створаны спецыяльны фонд для

рускіх пасяленцаў. Важным сродкам ажыццяўлення новай аграрнай палітыкі па

стварэнні хутароў і адрубоў стала дзейнасць Сялянскага банка, які выдаваў

крэдыты для куплі зямлі.

Такім чынам, сталыпінская аграрная рэформа садзейнічала капіталізацыі

аграрнага сектару расійскай эканомікі, колькаснаму росту сельскай буржуазіі

і сельскага пралетарыяту, канцэнтрацыі вялікіх зямельных масіваў у руках

заможнага сялянства, якое станавілася галоўнай сацыяльнай апорай

самадзяржаўя ў вёсцы. У 1914 г. заможных сялян у Беларусі стала 12 %, а

беднякоў – 68 %. Сталыпінская хутарызацыя – шлях умацавання

капіталістычных адносін у вёсцы.

Разам з тым спроба разбурыць абшчыну і выселіць сялян на хутары,

знішчыць традыцыйны лад жыцця і калектывісцкую традыцыю

ўсходнеславянскай вёскі пры захаванні памешчыцкага землеўладання поспеху

не мелі. У лістападзе 1915 г. расійскі ўрад прыняў закон аб спыненні на час

вайны землеўпарадкавальных работ, звязаных з хутарызацыяй, якія заўсёды

выклікалі супраціўленне з боку сялян.

Земская рэформа ў Беларусі. У дадатак да аграрных пераўтварэнняў у

Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай губернях 14 сакавіка 1911 г. ствараліся

земскія ўстановы. Уводзячы земствы, П.А. Сталыпін імкнуўся прыцягнуць

заможнае сялянства да правядзення зямельнай рэформы, абаперціся на

сельскую буржуазію і ўзняць яе палітычную ролю ў сістэме мясцовага

кіравання. Выбары ў земскія ўстановы ажыццяўляліся па “рускай” і “польскай”

курыях з дастаткова невысокім маёмасным цэнзам, прычым праваслаўных

сялян залічвалі ў “рускую”, а католікаў – у “польскую”. Адначасова гэта

павінна было аслабіць у краі палітычны ўплыў памешчыкаў польскага

паходжання або каталіцкага веравызнання, якія эканамічна былі значна мацней

за рускіх памешчыкаў і праваслаўных сялян.

Увядзенне земскіх устаноў садзейнічала развіццю мясцовай гаспадаркі,

стварэнню кааператыўных таварыстваў, сельскагаспадарчых гурткоў,

дзейнасць якіх скіроўвалася на павышэнне культуры земляробства і

жывёлагадоўлі. Земствы арганiзоўвалi заатэхнiчныя i ветэрынарныя службы,

садзейнiчалi продажу i пракату сельскагаспадарчай тэхнiкi. Земствы шмат

зрабілі для развіцця адукацыі і аховы здароўя насельніцтва. Аднак у Беларусі

земствы не адыгралі настолькі значнай ролі, як у цэнтральных губернях Расіі.

ГЛАВА 2. ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНАЕ ЖЫЦЦЁ БЕЛАРУСІ

§ 1. Паўстанне 1863 – 1864 гг. у Польшчы, Літве і Беларусі

Прычыны паўстання. Палітычныя плыні ў паўстанні 1863 – 1864 гг.

У шматнацыянальных заходніх губернях Расійскай імперыі амаль што самым

вострым было “польскае пытанне”. З часоў падзелу Рэчы Паспалітай польскі

патрыятычны рух не даваў спакою расійскім уладам, якія намагаліся

ўтаймаваць яго сілай або саступкамі. Польскі патрыятычны лагер падзяляўся на

дэмакратаў, якія выступалі за паўстанне, і лібералаў – прыхільнікаў мірных

сродкаў барацьбы.

Тыя, хто быў за паўстанне, атрымалі назву “чырвоныя”. Фактычна яны

ўяўлялі сабой шырокі і разнастайны дэмакратычны блок, у які ўваходзілі

дробная і беззямельная шляхта, афіцэры, дробная гарадская буржуазія,

інтэлігенцыя, студэнцтва. Сярод “чырвоных” не было адзінства наконт метадаў

дасягнення сваіх мэтаў. Яны падзяляліся на правых – памяркоўных і левых –

прадстаўнікоў рэвалюцыйна-дэмакратычных колаў. Першыя рабілі стаўку на

шляхту і асцерагаліся шырокага сялянскага руху. Яны прызнавалі роўнасць

нацыянальных правоў беларусаў, літоўцаў, украінцаў з палякамі, але выступалі

за адзіную незалежную Польшчу ў межах 1772 г. Правыя прадугледжвалі

надзяленне сялян зямлёй за кошт яе частковай канфіскацыя ў памешчыкаў пры

абавязковай грашовай кампенсацыі. Левыя разлічвалі на сялянскую

рэвалюцыю. Поспех паўстання, на іх думку, быў гарантаваны толькі ў саюзе і

адзінстве дзеянняў з расійскімі рэвалюцыянерамі. Яны прызнавалі права на

нацыянальнае самавызначэнне літоўцаў, украінцаў і беларусаў. Аграрнае

пытанне планавалася вырашыць шляхам ліквідацыі памешчыцкага

землеўладання.

Праціўнікаў паўстання называлі “белымі”. Гэта былі пераважна

памешчыкі, сярэдняя буржуазія, частка інтэлігенцыі. “Белыя” не жадалі ніякіх

сацыяльна-эканамічных пераўтварэнняў, катэгарычна адмаўлялі права на

нацыянальна-палітычнае самавызначэнне літоўцаў, украінцаў і беларусаў.

Дабіцца аднаўлення Польшчы ў межах 1772 г. яны хацелі, выкарыстоўваючы

націск заходнееўрапейскіх краін на расійскія ўлады.

Падобныя палітычныя плыні сфарміраваліся і існавалі не толькі ў

Польшчы, але і на тэрыторыі Беларусі і Літвы.

Восенню 1861 г. у Варшаве з разнастайных рэвалюцыйных груповак быў

арганізаваны паўстанцкі Гарадскі камітэт, перайменаваны ў 1862 г. у

Цэнтральны нацыянальны камітэт (ЦНК). Камітэт здолеў наладзіць шырока

разгалінаваную агульнапольскую арганізацыю. Рэвалюцыйныя сілы Варшавы

ўзначаліў прадстаўнік левага крыла “чырвоных” Яраслаў Дамброўскі. З мэтай

падрыхтоўкі паўстання ў Беларусі і Літве ўлетку 1862 г. у Вільні быў створаны

Літоўскі правінцыяльны камітэт (ЛПК), які падначальваўся ЦНК. У яго

ўвайшлі спачатку “чырвоныя”, а потым і “белыя”.

К. Каліноўскі і яго дзейнасць. “Мужыцкая праўда”. Левых у Беларусі

ўзначальваў Канстанцін Каліноўскі (1838 – 1864 гг.). Ён паходзіў з сям’і

збяднелага шляхціца Гродзенскай губерні, скончыў Пецярбургскі універсітэт,

быў удзельнікам тайнага гуртка польскага рэвалюцыянера З. Серакоўскага.

Вярнуўшыся ў 1861 г. на радзіму, К. Каліноўскі разам з В. Урублеўскім стварыў

у Гродне нелегальную рэвалюцыйную арганізацыю з разначыннай інтэлігенцыі,

якая мела сувязі з арганізацыямі Вільні, Масквы, Пецярбурга. У 1862 – 1863 гг.

ён разам з В. Урублеўскім і Ф. Ражанскім выдаваў падпольную рэвалюцыйную

газету на беларускай мове “Мужыцкая праўда” (друкавалася лацінкай). Газета

прапагандавала рэвалюцыйна-дэмакратычныя ідэі, выкрывала прыгонніцкі

характар рэформы 1861 г., заклікала беларускі народ да ўзброенай барацьбы

супраць самадзяржаўя і паноў, ідэалізавала мінулае беларускага народа,

паказвала агульнае ў жыцці і марах беларускага і польскага сялянства, клікала

беларускіх сялян падтрымаць польскі нацыянальна-вызваленчы рух.

“Мужыцкая праўда” брала пад абарону уніяцкую царкву і заклікала да

супрацьстаяння праваслаўю.

Пачынаючы выданне “Мужыцкай праўды”, К. Каліноўскі і яго сябры мелі

на мэце перш за ўсё прыцягненне да паўстання сялян, якіх яны лічылі галоўнай

рэвалюцыйнай сілай. Каб сяляне лепш зразумелі іх, была выкарыстана

беларуская мова. Аднак за год выйшла ўсяго 7 нумароў газеты (апошні ўжо

ў час паўстання), тыраж якіх быў недастатковы, каб ахапіць значную колькасць

беларускага сялянства.

Пачатак паўстання. Падрыхтоўка да паўстання яшчэ не была завершана,

калі ў канцы 1862 г. стала вядома аб намеры расійскага ўрада правесці ў

Польшчы масавы рэкруцкі набор. Набору падлягалі якраз тыя групы

насельніцтва, з якіх вербаваліся члены будучых паўстанцкіх атрадаў. Гэта

паведамленне прымусіла ЦНК прызначыць паўстанне на студзень 1863 г.

22 студзеня 1863 г. ЦНК абвясціў сябе Часовым нацыянальным урадам і

заклікаў паўстанцкія атрады да нападу на рускія войскі ў правінцыяльных

гарнізонах. У маніфесце і двух аграрных дэкрэтах Часовага нацыянальнага

ўрада была выкладзена праграма паўстання: Польшча абвяшчалася незалежнай

краінай з роўнымі правамі ўсіх яе грамадзян перад законам; дазвалялася

уніяцкае веравызнанне; планавалася перадаць сялянам іх зямельныя надзелы ў

поўнае ўладанне, а памешчыкам выплаціць кампенсацыю з дзяржаўнай казны;

пасля перамогі было паабяцана надзяліць зямлёй беззямельных удзельнікаў

паўстання. Спецыяльны зварот да насельніцтва Беларусі і Літвы заклікаў

падтрымаць паўстанне ў Польшчы, але не ўздымаў пытання аб нацыянальна-

палітычным самавызначэнні гэтых тэрыторый.

ЛПК не быў папярэджаны аб пачатку паўстання, але вырашыў падтрымаць

польскіх патрыётаў. Перайменаваны ў Часовы ўрад Літвы і Беларусі на чале з

К. Каліноўскім, ён 1 лютага 1863 г. звярнуўся да насельніцтва Беларусі і Літвы

з маніфестам, у якім заклікаў падтрымаць паўстанне ў Польшчы. Каб не

парушаць адзінства дзеянняў, ЛПК вымушаны быў ухваліць у сваім маніфесце і

праграму паўстання, прынятую ў Варшаве.

Арганізацыя паўстанцкіх атрадаў і іх дзейнасць на тэрыторыі

Беларусі. У студзені – лютым 1863 г. у Беларусі з’явіліся першыя паўстанцкія

атрады, якія прыйшлі з Польшчы. Мясцовыя атрады пачалі дзейнічаць у

сакавіку – красавіку і былі падначалены Вільні. Яны складаліся з дробнай

шляхты, афіцэраў, рамеснікаў, студэнтаў, гімназістаў старэйшых класаў, сялян.

Адзінага плана баявых дзеянняў у паўстанцаў не было. Асобныя спробы

ўзаемадзеяння паўстанцкіх атрадаў поспеху не мелі. Многія з атрадаў былі

разбіты ў самым пачатку фарміравання. Паўстанцам не ўдалося авалодаць

якімі-небудзь, значнымі стратэгічнымі пунктамі. Толькі атрад Л. Звяждоўскага

пры падтрымцы студэнтаў Горы-Горацкага земляробчага інстытута ў красавіку

1863 г. на кароткі тэрмін здолеў захапіць павятовы г. Горкі (Магілёўская

губерня). Найбольш актыўна паўстанцы дзейнічалі ў Гродзенскай губерні, дзе

ваяводскім камісарам быў К. Каліноўскі.

Паўстанцам спачувалі і дапамагалі рэвалюцыянеры многіх краін. Так, іх

абарону выступіў “Колокол” А. Герцэна. М. Бакунін апублікаваў адозву

“Да рускага, польскага і да ўсіх славянскіх народаў”, дзе заклікаў падтрымаць

польскіх патрыётаў. У Заходняй Еўропе збіралася і накіроўвалася ў Польшчу

зброя, вербаваліся добраахвотнікі з эмігрантаў. З дапамогай цэнтра “Маладая

Еўропа” і асабіста Д. Гарыбальдзі рыхтаваліся палітычныя і ваенныя кіраўнікі

паўстанцаў. Пры непасрэдным удзеле К. Маркса і Ф. Энгельса, якія лічылі

польскае пытанне важнай састаўной часткай еўрапейскай рэвалюцыі,

арганізоўваліся акцыі салідарнасці заходнееўрапейскіх рабочых з польскім

народам.

Паўстанне 1863 – 1864 гг. адбывалася ва ўмовах правядзення аграрнай

рэформы ў Расіі. Самыя радыкальныя з кіраўнікоў паўстанцкіх атрадаў –

В. Урублеўскі, Ф. Ражанскі, М. Чарняк, З. Серакоўскі, А. Мацкявічус,

А. Трусаў, Л. Звяждоўскі – спадзяваліся на незадаволенасць сялян умовамі

рэформы і імкнуліся прыцягнуць да ўдзелу ў паўстанні як мага больш сялян.

Левыя “чырвоныя” ў ЛПК, асабліва К. Каліноўскі, планавалі пашырыць

паўстанне на прыбалтыйскія і рускія губерні. Але планы рэвалюцыянераў не

ажыццявіліся. Сялян сярод паўстанцаў было няшмат, асабліва ва ўсходніх

губернях Беларусі: у Віцебскай – 7 %, Магілёўскай – 13 %, Мінскай – 20 %.

Толькі ў Віленскай і Гродзенскай губернях сяляне складалі больш за чвэрць

паўстанцаў – адпаведна 27 % і 33 %. Для сялян Беларусі былі непрывабныя

лозунгі Варшаўскага ЦНК аб адраджэнні Рэчы Паспалітай у межах 1772 г.

Не магла іх задаволіць і вельмі абмежаваная аграрная праграма паўстанцаў.

Тактыка “белых”. Значнай перашкодай пашырэнню паўстання з’явілася

далучэнне да паўстанцаў “белых”. Паступова яны нават узначалілі паўстанне.

Спадзеючыся на англа-французскае выступленне супраць Расіі, “белыя” жадалі

толькі пратрымацца некаторы час і ўсяляк перашкаджалі перарастанню баявых

дзеянняў асобных паўстанцкіх атрадаў у народную сялянскую вайну.

У сакавіку 1863 г. паводле загаду Часовага нацыянальнага ўрада ў Варшаве

Віленскі часовы ўрад Літвы і Беларусі быў распушчаны і створаны Аддзел

кіраўніцтва правінцыямі Літвы, у які ўвайшлі “белыя”. Аддзел узначаліў

ковенскі памешчык Якуб Гейштар. К. Каліноўскі спрабаваў супраціўляцца, але,

каб не ўносіць раскол у шэрагі паўстанцаў, мусіў падпарадкавацца.

Спадзяванні “белых” на падтрымку Англіі і Францыі не спраўдзіліся.

Гэтыя дзяржавы не жадалі і не мелі неабходных сіл, каб ваяваць з Расіяй з-за

Польшчы, а іх дыпламатычныя захады Пецярбург рашуча адхіліў. Ужо ў маі

1863 г. паўстанне ў Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай губернях было

падаўлена, а летам рускае камандаванне накіравала буйныя вайсковыя сілы ў

Польшчу.

Меры ўрадавай адміністрацыі ў сувязі з паўстаннем. М. Мураўёў.

Поспеху ў барацьбе з паўстаннем расійскія ўлады дасягнулі не толькі вайсковай

сілай. У маі 1863 г. віленскім генерал-губернатарам быў прызначаны

М.М. Мураўёў. У Вільню ён прыехаў з планам дзеянняў і з неабмежаванымі

паўнамоцтвамі. Губернатар паставіў мэтай знайсці тыя мясцовыя пласты

грамадства, на якія рускія ўлады маглі б абаперціся. Перш за ўсё гэта было

беларускае сялянства. М.М. Мураўёў дабіўся не толькі выканання ў краі норм

“Палажэнняў” 1861 г., але і значнага іх паслаблення: было ліквідавана

часоваабавязанае становішча сялян і ўведзены абавязковы выкуп сялянскіх

надзелаў, цалкам вярталася зямля, адабраная з 1857 г. (“адрэзкі”), на 20 %

зменшаны выкупныя плацяжы, беззямельныя сяляне надзяляліся трыма

дзесяцінамі зямлі. Да таго ж сялянам перадавалася зямля ўдзельнікаў

паўстання. М.М. Мураўёў абавязаў сельскія таварыствы наглядаць за мясцовай

шляхтай, арганізаваў спецыяльныя сялянскія каравулы, якія павінны былі весці

барацьбу з паўстанцамі; разгарнуў шырокую антыпаўстанцкую і антыпольскую

агітацыю. Усе гэтыя меры звужалі раёны дзеянняў паўстанцаў і адварочвалі ад

іх сялян.

М.М. Мураўёў таксама зрабіў захады для замены польскіх чыноўнікаў

рускімі (праваслаўнымі), зачыняў каталіцкія кляштары і касцёлы, спрабаваў

узмацніць значэнне праваслаўнага духавенства і падняць яго матэрыяльны

дабрабыт. У навучальных і грамадскіх установах была ўведзена руская мова як

абавязковая, забаронена выкладанне польскай мовы ў сельскіх школах,

зачыняліся польскія бібліятэкі.

Спад паўстанцкага руху. Падаўленне паўстання. Прадчуваючы хуткае

паражэнне паўстання, “белыя” пачалі пакідаць свае пасады ў кіраўніцтве.

Кіраваць паўстаннем зноў сталі “чырвоныя”. У чэрвені 1863 г. ў Вільню

вярнуўся К. Каліноўскі, у ліпені ён стаў старшынёй Віленскага аддзела. Да

канца лета К. Каліноўскі кантраляваў ўсё кіраўніцтва паўстанцкімі атрадамі на

тэрыторыі Літвы і Беларусі. Аднак выратаваць паўстанне было ўжо немагчыма.

Мясцовыя памешчыкі канчаткова адышлі ад паўстанцаў.

28 жніўня 1863 г. Польскі нацыянальны ўрад загадаў спыніць ваенныя

дзеянні. У верасні 1863 г. узброеныя паўстанцкія атрады ў заходніх губернях

Беларусі і Літве былі разбіты, а летам 1864 г. ліквідавана апошняя

рэвалюцыйная арганізацыя ў Навагрудскім павеце. У Польшчы некаторыя

паўстанцкія атрады дзейнічалі аж да восені 1864 г. К. Каліноўскі быў

арыштаваны ў студзені 1864 г. і 22 сакавіка таго ж года павешаны ў Вільні. За

ўдзел у паўстанні былі пакараны смерцю 128 чалавек, 853 сасланы на катаргу і

каля 12,5 тыс. выселены, у тым ліку 504 – у Сібір.

Характар і вынікі паўстання. Паўстанне 1863 – 1864 гг. можна лічыць

польскай шляхецкай нацыянальнай буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыяй,

скіраванай супраць самадзяржаўя, саслоўнай і нацыянальнай няроўнасці.

Галоўнай задачай, якую ставіла перад сабой шляхта заходніх губерняў і якая ў

ходзе паўстання не была рэалізавана, з’яўлялася аднаўленне Рэчы Паспалітай у

межах 1772 г. Сялянства, гарадскія нізы, нізавая інтэлігенцыя Беларусі

вышэйназваныя паўстанні не падтрымалі і не прасілі польскую шляхту

вызваліць яе ад Расіі, бо разумелі, што смяротная пагроза беларускаму этнасу

зыходзіла не ад Масквы, а ад рэакцыйнай антыбеларускай палітыкі Варшавы і

Кракава. Уваходжанне беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі было

адзіным выратаваннем беларускай народнасці ад знішчэння яе палякамі, бо ў

выніку гвалтоўнай палітыкі паланізацыі і акаталічвання беларускі этнас

канчаткова перастаў бы існаваць. Таму ніякага вызваленчага для Беларусі

характару гэтыя паўстанні не мелі. У сваю чаргу расійскія ўлады пайшлі на

значнае змякчэнне ўмоў сялянскай рэформы 1861 г. у беларускіх і літоўскіх

губернях. Сяляне Беларусі апынуліся ў больш выгадным эканамічным і

прававым становішчы, чым сяляне іншых губерняў Расіі.

Разам з тым паўстанне 1863 – 1864 гг. у Польшчы, Літве і Беларусі мела і

адмоўныя вынікі. Так, у Беларусі не была своечасова праведзена земская

рэформа, ажыццяўляліся са значным спазненнем і істотнымі адступленнямі ад

агульнарасійскіх прынцыпаў судовая і гарадская рэформы. Да канца 1860-х гг.

у краі захоўвалася ваеннае становішча.

§ 2. Сялянскі і рабочы рух. Народніцкія і сацыял-дэмакратычныя

арганізацыі на Беларусі

Сялянскі рух і народніцкія арганізацыі ў Беларусі. Пасля падаўлення

паўстання 1863 – 1864 гг. у Беларусі адзначаўся рэзкі спад сялянскіх

выступленняў. На працягу наступных 40 гадоў сялянскі рух не дасягаў

ўзроўню, які назіраўся ў час падрыхтоўкі і правядзення рэформы 1861 г. Калі ў

1861 г. было зарэгістравана 379 сялянскіх хваляванняў, то ў 1864 – 1880 гг. іх

рэгістравалася ў сярэднім толькі 8 – 10 штогод. Выступленні сялян былі

паасобныя і неарганізаваныя.

Арганізаваны рэвалюцыйны рух у Беларусі пачаў адраджацца толькі ў

сярэдзіне 1870-х гг. У той час самым радыкальным кірункам апазіцыйнай

грамадскай думкі ў Расіі было народніцтва. Ідэалагічна яно грунтавалася на

тэорыі сялянскага сацыялізму, заснавальнікамі якой былі А. Герцэн і

М. Чарнышэўскі. Народнікі лічылі, што Расія мае магчымасць пазбегнуць

капіталістычнай стадыі развіцця і, абапіраючыся на сялянскую абшчыну,

перайсці адразу да сацыялізму. Сваіх прыхільнікаў народніцтва знайшло перш

за ўсё сярод разначыннай інтэлігенцыі.

З самага пачатку ў народніцтве існавалі дзве плыні – рэвалюцыйная і

рэфарматарская. Прадстаўнікі першай асноўным сродкам дасягнення сваіх мэт

лічылі сялянскую рэвалюцыю і рабілі ўсё магчымае, каб падштурхнуць сялян

да рашучай барацьбы супраць самадзяржаўя і перажыткаў прыгонніцтва.

Памяркоўныя народнікі хацелі перайсці да сацыялізму шляхам паступовага

рэфармавання існуючага ладу Расіі.

Народніцкі рух у Беларусі быў ідэйна і арганізацыйна звязаны з

агульнарасійскім. Сярод вядомых расійскіх народнікаў 1870-х гг. былі

ўраджэнцы Беларусі М. Судзілоўскі, С. Кавалік, І. Грынявіцкі, Р. Ісаеў,

К. Брэшка-Брэшкоўская, А. Бонч-Асмалоўскі. У другой палове 1870-х –

пачатку 1880-х гг. у Мінску, Магілёве, Гродне, Віцебску, Пінску, Оршы,

Слуцку і іншых гарадах Беларусі дзейнічалі народніцкія гурткі. Іх наведвалі ў

першую чаргу навучэнцы, якія пад выглядам самаадукацыі вывучалі

забароненую літаратуру; меліся спробы весці агітацыю сярод сялян.

Магчымасці гэтых гурткоў былі вельмі абмежаваныя. Іх удзельнікі не бачылі

асаблівасцей гістарычнага, сацыяльна-эканамічнага і нацыянальнага развіцця

краю.

Калі летам 1879 г. пецярбургская арганізацыя “Зямля і воля” раскалолася

на “Народную волю” і “Чорны перадзел”, большасць народнікаў у Беларусі

падтрымала “Чорны перадзел”, які кіраваўся старой прапагандысцкай тактыкай.

У 1879 і 1880 гг. у Беларусь двойчы прыязджаў лідэр “Чорнага перадзелу”

Г.В. Пляханаў. У Мінску была арганізавана падпольная друкарня “Чорнага

перадзелу”, якая ў пачатку 1881 г. выпусціла тры нумары цэнтральнага органа

арганізацыі – газеты “Чёрный передел”, столькі ж нумароў газеты для рабочых

“Зерно” і дзве пракламацыі. Між тым “Чорны перадзел” праіснаваў нядоўга.

У 1882 г. арганізацыя распалася, яе кіраўнікі, у тым ліку Пляханаў, выехалі за

мяжу. Былыя прыхільнікі “Чорнага перадзелу”, якія засталіся ў Расіі, пачалі

пераходзіць на пазіцыі “Народнай волі”.

У сваёй дзейнасці народавольцы рабілі стаўку на індывідуальны

палітычны тэрор супраць прадстаўнікоў улады. 1 сакавіка 1881 г., пасля

некалькіх няўдалых спроб, яны забілі Аляксандра ІІ. Бомбу ў цара кінуў

ураджэнец Мінскай губерні І. Грынявіцкі. Кіраўнікі “Народнай волі”

спадзяваліся, што забойства цара з’явіцца сігналам да народнага паўстання

ў Расіі. Аднак паўстанне не адбылося, а рэпрэсіі супраць рэвалюцыянераў у

хуткім часе прывялі да знішчэння цэнтральных і многіх правінцыяльных

арганізацый “Народнай волі”.

Народнікі ў Беларусі спрабавалі аб’яднацца ў адзіную арганізацыю.

У пачатку 1882 г. у Вільні была створана Паўночна-заходняя арганізацыя

“Народнай волі”. Але ў канцы года паліцыі ўдалося раскрыць і арыштаваць

членаў яе цэнтральнай групы. У Беларусі працягвалі дзейнічаць толькі асобныя

гурткі.

У першай палове 1880-х гг. у Пецярбургу існавалі студэнцкія гурткі

народавольніцкага і ліберальна-асветніцкага кірункаў, удзельнікамі якіх былі

выхадцы з Беларусі. Падпольна яны выдалі некалькі публіцыстычных твораў,

напісаных на рускай мове. У 1884 г. члены групы “Гоман” (А. Марчанка,

Х. Ратнер і інш.) выступілі з ініцыятывай аб’яднання ўсіх народніцкіх гурткоў

Беларусі. Яны выдалі два нумары гектаграфічнага часопіса “Гоман” (на рускай

мове). Гоманаўцы аб’явілі сябе “Беларускай сацыяльна-рэвалюцыйнай групай”.

Іх ідэалам была вольная ад сацыяльнага і нацыянальнага прыгнёту Расія,

пабудаваная на аснове федэрацыі самакіруемых абласцей. Яны мелі сувязі з

народніцкімі гурткамі Мінска, Віцебска, Магілёва, але аб’яднаць усіх

рэвалюцыйных народнікаў Беларусі ў той час не здолелі.

У другой палове 1880-х – 1890-я гг. пануючым накірункам у народніцтве

з’яўляўся ліберальны. Ліберальныя народнікі адмовіліся ад рэвалюцыйных

метадаў барацьбы і галоўную ўвагу звярнулі на рэфармаванне зямельнага

заканадаўства з мэтай павялічыць сялянскае землеўладанне і захаваць абшчыну

ў вёсцы. Гэтым яны спадзяваліся вырашыць аграрную праблему. Разам з тым