Лекции - История Беларуси

Подождите немного. Документ загружается.

У процівагу асветніцкаму рацыяналізму светапогляд эпохі рамантызму

прасякнуты сцвярджэннем перавагі духоўнага пачатку над розумам. Рамантызм

не з’яўляўся акрэсленым мастацкім стылем, але ў некаторых сферах мастацкай

культуры ён выступаў як альтэрнатыва класіцызму (у літаратуры, жывапісе).

Расчараваныя ў рэчаіснасці, рамантыкі звярнуліся да гістарычнага мінулага.

Гэта выклікала шырокае распаўсюджанне ў выяўленчым мастацтве і літаратуры

гістарычнага жанру. Рамантызм прыўнёс у мастацтва ідэі народнасці,

каштоўнасці нацыянальных традыцый і быту.

Адукацыя. З пункту гледжання асветнікаў стварыць ідэальнае грамадства

можна перш за ўсё з дапамогай правільнага выхавання і адукацыі. Пад уплывам

асветніцкіх ідэй адукацыя паступова пазбаўлялася царкоўнага ўплыву,

пераходзіла ў падпарадкаванне да дзяржавы і набывала свецкі характар. Гэта

абумовіла правядзенне ў апошняй трэці XVIII – пачатку ХІХ ст. шэрагу рэформ

у галіне адукацыі Расійскай імперыі.Да гэтага часу ў Беларусі склалася даволі

заблытаная сетка навучальных устаноў, пазбаўленых адзінага кіраўніцтва і не

звязаных паміж сабой.

У 1802 г. было ўтворана Міністэрства народнай асветы. Еўрапейская

частка Расіі дзялілася на 6 навучальных акруг, кожную з якіх узначальваў

папячыцель. Віцебская, Гродзенская, Мінская, Магілёўская губерні ўвайшлі ў

склад Віленскай навучальнай акругі, якую ўзначаліў магнат Адам Чартарыйскі.

Навуковым і адміністрацыйным цэнтрам акругі быў Віленскі універсітэт,

створаны ў 1803 г. на базе рэарганізаванай Галоўнай Віленскай школы. Ва

універсітэце меліся 4 факультэты: маральных і палітычных навук, фізіка-

матэматычны, медыцынскі, літаратурны і вольных мастацтваў. Ва універсітэце

працавалі такія вядомыя вучоныя як І. Страйноўскі, Я. Снядэцкі, І. Даніловіч,

М. Баброўскі, І. Лялевель і інш. Пры універсітэце дзейнічалі медыцынскі,

ветэрынарны, агранамічны інстытуты, астранамічная абсерваторыя, адзін з

самых багатых у Еўропе батанічных садоў, першы ў Расіі заалагічны музей, тры

клінікі, аптэка, бібліятэка. З’яўляючыся цэнтрам Віленскай навучальнай акругі,

універсітэт распрацоўваў праграмы і падручнікі для падначаленых школ.

Адукацыя, атрыманая ў Віленскім універсітэце, не саступала адукацыі ў

лепшых заходнееўрапейскіх інстытутах. У 1832 г. універсітэт быў закрыты за

ўдзел выкладчыкаў і студэнтаў у паўстанні 1830 – 1831 гг.

Паводле Статута 1804 г., які складзены ў адпаведнасці з французскай

асветніцкай філасофіяй XVIII ст., школьная сістэма будавалася па прынцыпе

адзінства і пераемнасці: кожная школьная ступень была звязана з папярэдняй і

наступнай, пераход у школу ажыццяўляўся без экзамена, на падставе дакумента

аб заканчэнні папярэдняй школы. Навучанне аб’яўлялася бясплатным. Сістэма

адукацыі ўключала ў сябе прыходскія вучылішчы з гадавым тэрмінам

навучання (пачатковая школа), двухгадовыя павятовыя вучылішчы,

чатырохгадовыя гімназіі і універсітэты. Станоўчымі вынікамі рэформы на

Беларусі з’явіліся рост свецкіх агульнаадукацыйных школ і колькасці

навучэнцаў, увядзенне ў навучальныя планы прыродазнаўчых дысцыплін,

развіццё жаночай адукацыі.

У 1828 г. быў выдадзены новы статут навучальных устаноў. Замест адзінай

сістэмы пераемна звязаных паміж сабой тыпаў школ, створанай паводле

Статута 1804 г., уводзіліся дзве сістэмы, сфарміраваныя па саслоўным

прынцыпе: адна з іх павінна была даваць элементарную адукацыю для

ніжэйшых саслоўяў (прыходскае вучылішча з 1 – 2 гадамі навучання, затым

трохгадовае павятовае вучылішча), другая – сярэдняй і вышэйшай адукацыі –

пераважна для дваран (дамашняе навучанне, сямігадовая гімназія, універсітэт).

Важную ролю ў сістэме школьнай адукацыі працягвалі адыгрываць

каталіцкія навучальныя ўстановы, якія належалі розным каталіцкім ордэнам.

Значная частка гэтых навучальных устаноў падпарадкоўвалася ордэну езуітаў.

У 1818 – 1820 гг. дзейнічала Полацкая езуіцкая акадэмія, якая мела правы

вышэйшай навучальнай установы і была цэнтрам асобай езуіцкай навучальнай

акругі. Каталіцкія навучальныя ўстановы імкнуліся выхаваць у навучэнцаў

прапольскі настрой. Мовай навучання была польская. Прапольскай арыентацыі

прытрымлівалася і кіраўніцтва Віленскага універсітэта. Усё гэта спрыяла

паланізацыі пераважнай часткі адукаванага насельніцтва Беларусі.

Расійскі ўрад добра разумеў небяспечнасць такой сітуацыі ў галіне

адукацыі, асабліва пасля паўстання 1830 – 1831 гг. У шэрагу мерапрыемстваў,

накіраваных на пашырэнне рускага ўплыву ў краі, было закрыццё ў 1832 г.

Віленскага універсітэта і часовая ліквідацыя Віленскай навучальнай акругі (да

1850 г.). У школах у абавязковым парадку ўводзілася навучанне на рускай мове.

Аб’яднанне уніяцкай царквы з праваслаўнай паскорыла закрыццё каталіцкіх

манастыроў і іх навучальных устаноў.

Адбывалася зараджэнне прафесіянальнай адукацыі ў Беларусі. У 1840 г.

пачала дзейнічаць Горы-Горацкая земляробчая школа. У 1848 г. на яе базе

адкрыўся Горы-Горацкі земляробчы інстытут – першая ў Расіі і адна з

першых у Еўропе вышэйшых сельскагаспадарчых навучальных устаноў. Горы-

Горацкі земляробчы інстытут узнік у 1848 г. у выніку рэарганізацыі Горы-

Горацкай земляробчай школы, што пераўтварыла яе ў вышэйшую

сельскагаспадарчую навучальную ўстанову. Тэрмін навучання ў інстытуце

працягваўся чатыры гады. Тут выкладаліся агульнаадукацыйныя і спецыяльныя

сельскагаспадарчыя дысцыпліны. Пры інстытуце дзейнічаў завод па вырабе

цэглы і дрэнажных труб, майстэрня сельскагаспадарчых машын, сыраварня,

вучэбны пчальнік, музеі, батанічны сад, бібліятэка. Студэнты і выкладчыкі

займаліся навукова-даследчай дзейнасцю, удзельнічалі ў сельскагаспадарчых

з’ездах і выставах. За ўдзел студэнтаў і выкладчыкаў у паўстанні 1863 – 1864 гг.

інстытут быў пераведзены ў Пецярбург. Вышэйшая сельскагаспадарчая

навучальная ўстанова аднавіла сваю дзейнасць у Горках толькі ў 1919 г. Зараз

тут дзейнічае Беларуская сельскагаспадарчая акадэмія.

Беларусазнаўства. Першая палова ХІХ ст. – час узнікнення навуковага

беларусазнаўства. Вывучэнне Беларусі ажыццяўлялі Расійская акадэмія навук,

Рускае геаграфічнае таварыства, Віленскі універсітэт, Маскоўскае таварыства

аматараў старажытнасцей расійскіх, створаныя па ініцыятыве Я. Тышкевіча

Віленскі музей старажытнасцей і Віленская археалагічная камісія.

Гісторыю, этнаграфію, фальклор беларусаў яшчэ ў 1780 г. пачала вывучаць

экспедыцыя рускага акадэміка І.І. Ляпёхіна. Гэта было знаёмства рускіх

вучоных з Беларуссю пасля далучэння яе да Расійскай імперыі. Праца рускага

вучонага К.Ф. Калайдовіча “Пра беларускую гаворку” (1822) уяўляла сабой

першую спробу навуковага даследавання мовы беларусаў.

Вялікі інтарэс да Беларусі праявілі польскія вучоныя. Лінгвіст С. Ліндэ і

гісторык Т. Чацкі першымі загаварылі пра самабытнасць беларускай мовы і

неабходнасць яе вывучэння.

У першай палове ХІХ ст. убачылі свет шматлікія дакументы і матэрыялы

па гісторыі Беларусі: “Беларускі архіў” І.І. Грыгаровіча, “Летапісец Літвы і

руская хроніка” І. Даніловіча, “Акты Заходняй Расіі”, “Кнігі пасольскія

Метрыкі Вялікага княства Літоўскага” і інш. Выдадзены “Помнікі гісторыі

Літвы” Т. Нарбута, выйшлі ў рускім друку Статуты Вялікага княства

Літоўскага.

Значны ўклад у развіццё беларусазнаўства ўнеслі ўраджэнцы Беларусі:

гісторыкі Іван Грыгаровіч, Ігнат Даніловіч, аўтар дзевяцітомнай “Гісторыі

літоўскага народа” Тэадор Нарбут, Міхаіл Без-Карніловіч, які ў 1855 г. выдаў у

Пецярбургу “Гістарычныя звесткі аб знамянальных мясцінах у Беларусі”,

лінгвісты Іван Насовіч і Станіслаў Мікуцкі. Пісьменнік-этнограф Павел

Шпілеўскі з’яўляўся аўтарам навукова-пазнавальных твораў “Падарожжа па

Палессі і беларускім краі” і “Беларусь у характарыстычных апісаннях і

фантастычных яе казках”. На карысць беларускай гісторыі, археалогіі,

этнаграфіі і краязнаўства працавалі браты Яўстафій і Канстанцін Тышкевічы,

вучоны і грамадскі дзеяч Адам Кіркор, публіцыст і адзін з першых даследчыкаў

беларускай літаратуры Рамуальд Падбярэзскі.

§ 2. Літаратура. Музычна-тэатральная культура. Выяўленчае мастацтва.

Архітэктура

Літаратура. Беларуская літаратура першай паловы ХІХ ст. адлюстравала

перапляценне ідэй Асветніцтва і рамантызму, хаця вызначальнымі былі

рамантычныя прынцыпы. Менавіта рамантычны светапогляд з яго ўвагай да

нацыянальнай культуры спрыяў развіццю фалькларыстыкі, выкарыстанню ў

мастацкай творчасці народных песень, казак, паданняў, што і прывяло да

ўзнікнення першых твораў на беларускай мове.

Праблемы народнасці, нацыянальнай самабытнасці ставіліся лепшымі

літаратурнымі творамі таго часу, у прыватнасці ананімнымі паэмамі “Энеіда

навыварат” і “Тарас на Парнасе”. У першым творы ў сатырычным выглядзе

паказаны прыгонніцкі лад, упершыню загучала жывая гутарковая беларуская

мова, у другім – адлюстравана жыццё беларускай вёскі: антычныя героі і багі

паводзілі сябе, апраналіся, весяліліся і бедавалі, як беларускія сяляне і

збяднелыя шляхціцы.

Варта адзначыць, што частка ўраджэнцаў Беларусі працавала на карысць

польскай культуры. Найбольш вядомай постаццю сярод іх з’яўляецца Адам

Міцкевіч. Свае творы ён пісаў на польскай мове, выкарыстоўваючы сюжэты

беларускай гісторыі і фальклору. Як прадстаўнік рамантызму ў польскай

літаратуры Адам Міцкевіч паўплываў на творчую дзейнасць пачынальнікаў

беларускай літаратуры.

У першай палове ХІХ ст. з асяроддзя апалячанай беларускай шляхты

з’яўляюцца паэты і празаікі, якія ствараюць беларускамоўныя творы. Так, паэт і

фалькларыст Ян Чачот выдаў 6 фальклорных зборнікаў, дзе змясціў

беларускія песні ў польскім перакладзе і арыгінале. На іх узор ён і сам пісаў

вершы на беларускай мове, у якіх заклікаў гуманна адносіцца да прыгонных

сялян. Ян Баршчэўскі амаль усё сваё жыццё прысвяціў збіранню народнай

творчасці. Ён стварыў некалькі вершаў на беларускай мове і паэму “Рабункі

мужыкоў”. У сваім галоўным творы “Шляхціц Завальня, або Беларусь у

фантастычных апавяданнях”, напісаным на польскай мове, аўтар літаратурна

перапрацаваў фальклорны матэрыял. Сюжэты і вобразы беларускага фальклору

шырока выкарыстоўваў Уладзіслаў Сыракомля. Большасць яго твораў напісана

на польскай мове, аднак захаваліся і некаторыя беларускамоўныя вершы паэта.

Менавіта Сыракомля падтрымаў імкненне Дуніна-Марцінкевіча пісаць

па-беларуску.

Паэт і драматург Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч ажыццявіў пераход ад

польскай літаратурнай традыцыі да ўласна беларускай. Пры стварэнні

беларускамоўных твораў перад аўтарам паўставала пытанне, для каго ён піша

па-беларуску. Ва ўмовах, калі шляхта грэбавала “мужыцкай” мовай, а асноўная

маса насельніцтва была непісьменнай, ён мог разлічваць толькі на невялікую

групу патрыятычна настроеных інтэлігентаў. Аднак паэт усё ж стаў на шлях

выкарыстання беларускага слова як мастацкага сродку.Вершаваныя аповесці

“Вечарніцы”, “Гапон”, “Купала”, “Шчароўскія дажынкі”, “Халімон на

каранацыі” і іншыя склалі сапраўдны вершаваны эпас. У іх пісьменнік паказаў

духоўную прыгажосць і высакароднасць беларускага селяніна, яго побыт, лад

жыцця і думкі, а таксама гістарычнае мінулае свайго краю. Дунін-Марцінкевіч

з’яўляецца аўтарам славутых драматычных твораў: камедыі “Пінская шляхта” і

“Залёты”.

Музыка і тэатр.У музычна-тэатральнай культуры канца XVIII – першай

паловы XIX ст. вылучаецца сваёй адметнасцю прыгонны прафесійны тэатр

магнатаў, у якім адпаведна тагачасным дваранскім густам вялікае месца

адводзілася спектаклям. Гэты тэатр меў змешаныя оперна-драматычныя трупы,

у якіх адны і тыя ж акцёры выконвалі ролі ў оперы, драме, камедыі. Оперы

ставілі ў Нясвіжскім і Слуцкім тэатрах Радзівілаў, Ружанскім і Дзярэчынскім

(Зэльвенскі р-н) тэатрах Сапегаў і інш.

Значную частку рэпертуару Гродзенскага, Слонімскага і Шклоўскага

тэатраў складалі балеты. Пры некаторых магнацкіх тэатрах існавалі балетныя

школы. Высокае прафесійнае майстэрства беларускіх артыстаў балета

пацвярджаецца тым, што яны папаўнялі трупы варшаўскіх і пецярбургскіх

тэатраў. У 1785 г. гродзенская трупа стала асновай польскага “Таварыства

танцораў Яго Каралеўскай Вялікасці”, а 14 прыгонных танцораў Шклоўскага

тэатра графа С.Зорыча ўвайшлі ў склад пецярбургскіх тэатраў.

Прыватныя магнацкія тэатры дзейнічалі таксама і ў іншых гарадах і

мястэчках Беларусі: В. Тышкевіча – у Свіслачы і Плешчаніцах, Л. Ракіцкага – у

Гарадзішчы пад Мінскам, А. Буйніцкага – у Забор’і, А. Галіцына – у Віцебску,

З. Чарнышова – у Магілёве. Пры многіх магнацкіх тэатрах, у панскіх сядзібах

існавалі аркестры, харавыя капэлы і іншыя музычныя калектывы. Напрыклад,

маёнтак Гарадзец у Магілёўскай губерні, які належаў рускаму арыстакрату,

кампазітару-аматару У.Р. Кастрыёту-Скандэрбеку, сябру М.І. Глінкі і

А.С. Даргамыжскага, славіўся адным з лепшых у Расіі прыгонным квартэтам.

Разам з прафесійным тэатрам развіваўся аматарскі, які быў папулярны ў

шляхецкім, чыноўніцкім і афіцэрскім асяроддзі. На аматарскай сцэне рабіў

першыя крокі беларускі нацыянальны тэатр. Ля яго вытокаў стаялі В. Дунін-

Марцінкевіч і тыя мінскія акцёры і музыканты-аматары, якія гуртаваліся вакол

гэтага выдатнага драматурга, рэжысёра і акцёра. 23 верасня 1841 г. адбылася

прэм’ера аматарскага спектакля – камічнай оперы “Рэкруцкі яўрэйскі набор”,

музыку для якой напісалі С. Манюшка і К. Кжыжаноўскі, а лібрэта – В. Дунін-

Марцінкевіч. 9 лютага 1852 г. мінскія аматары паставілі “Ідылію” Дуніна-

Марцінкевіча на музыку С. Манюшкі і К. Кжыжаноўскага.

Глыбокі след у беларускай музычнай культуры пакінуў класік польскай

музыкі, ураджэнец Ігуменскага (цяпер Чэрвеньскі р-н) павета Мінскай губерні

Станіслаў Манюшка. У Мінску ў таленавітага музыканта і выкладчыка

Д. Стэфановіча ён атрымаў пачатковую музычную адукацыю. З Мінскам

звязана стварэнне і пастаноўка яго першых вадэвіляў, музычных камедый і

камічных опер. Творчая дружба С. Манюшкі з В. Дуніным-Марцінкевічам

прынесла вялікі плён: на лібрэта апошняга былі напісаны оперы “Спаборніцтва

музыкантаў”, “Чарадзейная вада”, “Сялянка”, пастаўленыя ў Мінску і іншых

беларускіх гарадах. Беларускія народныя песні і мелодыі арганічна ўвайшлі ў

творы С. Манюшкі.

Сярод вядомых дзеячаў музычнай культуры, якія працавалі на Беларусі,

Міхал Клеафас Агінскі, аўтар славутага паланеза “Развітанне з Радзімай”;

Фларыян Міладоўскі, аўтар пастаўленай у Мінску аперэты “Канкурэнты”;

Міхаіл Ельскі, мінскі скрыпач і кампазітар; І. Глінскі, гродзенскі спявак і

кампазітар; Тэафіля Юзафовіч, скрыпачка; дзеці Дуніна-Марцінкевіча Каміла і

Міраслаў, бліскучыя піяністы; Міхаіл Гузікаў, ксілафаніст з еўрапейскім імем;

браты Дамінік і Вікенцій Стэфановічы, дырыжоры мінскага духавога

аркестра, кіраўнікі фартэпіянных класаў і інш.

Выяўленчае мастацтва. У выяўленчым мастацтве Беларусі канца ХVІІІ –

першай паловы ХІХ ст. наглядалася ўзаемадзеянне дзвюх плыняў – класіцызму

і рамантызму. Класіцызм быў афіцыйным стылем, якога прытрымлівалася

Пецярбургская акадэмія мастацтваў. Аднак у выяўленчае мастацтва пранікаюць

і элементы рамантызму.

Перапляценне рысаў класіцызму і рамантызму наглядаецца ў творчасці

беларускага мастака Іосіфа Аляшкевіча. Мастак жыў у Пецярбургу, аднак

часта прыязджаў у Беларусь. Тут ён стварыў шэраг партрэтаў. Некаторыя з іх

выкананы ў стылі класіцызму (партрэт А. Чартарыйскага). Асобныя творы

І. Аляшкевіча адлюстравалі рамантычныя павевы.

Валенцій Ваньковіч увайшоў у гісторыю беларускага жывапісу як

прадстаўнік рамантызму. Майстэрня Ваньковіча ў Мінску была цэнтрам, вакол

якога групаваліся лепшыя мастацкія сілы горада. Яе часта наведвалі мастакі

Я. Дамель, М. Кулеша. Сярод знаёмых і сяброў В. Ваньковіча было шмат

дзеячаў літаратуры і мастацтва Беларусі, Літвы, Польшчы, у тым ліку і Адам

Міцкевіч. Мастак стварыў шэраг іх партрэтаў у стылі рамантызму. Палатно

В. Ваньковіча “Міцкевіч на скале Аюдаг” з’яўляецца тыповым прыкладам

рамантычнага партрэта.

Таленавіты мастак, этнограф і кампазітар Н. Орда абышоў і аб’ездзіў

амаль усю Беларусь, Польшчу і Літву, зрабіў каля 500 акварэляў і малюнкаў з

натуры, захаваўшы такім чынам для нашчадкаў аблічча цудоўных помнікаў

архітэктуры, замкаў, палацаў, вуліц гарадоў, гістарычных мясцін. Яго акварэлі і

малюнкі пераводзіліся ў літаграфіі, выдаваліся альбомамі, графічнымі серыямі.

Вялікае грамадскае прызнанне атрымалі карціны Н. Орды “Лагойск”,

“Крыжоўка”, “Руіны замка ў Лідзе”, “Мір”, “Нясвіж”, “Белая вежа” і інш.

Мастак Ян Дамель пакінуў значны след амаль ва ўсіх жанрах выяўленчага

мастацтва. Найбольш вядомы ён як майстар гістарычнага жанру. Ян Дамель

добра ведаў айчынную і антычную гісторыю, валодаў некалькімі замежнымі

мовамі. У сваіх палотнах ён імкнуўся адлюстраваць найбольш яркія,

кульмінацыйныя моманты гістарычнага развіцця краю. Мастак стварыў такія

карціны, як “Смерць князя Панятоўскага”, “Смерць Глінскага ў няволі”,

“Вызваленне Т. Касцюшкі з цямніцы”, “Адступленне французаў праз Вільню ў

1812 г.” і інш. Акрамя гістарычных палотнаў, Я. Дамель напісаў шэраг

партрэтаў і пейзажаў.

Вікенцій Дмахоўскі вядомы як стваральнік рамантычных пейзажаў.

Мастак у асноўным маляваў месцы, звязаныя з жыццём і дзейнасцю

А. Міцкевіча, сябрам якога ён быў (“Возера Свіцязь”, “Дом Міцкевіча ў

Навагрудку”, “Заход сонца” і інш.). У пейзажах В. Дмахоўскага няма

акадэмічнай умоўнасці і скаванасці, яны простыя і звычайныя, але разам з тым

паэтычныя і хвалюючыя.

Іван Хруцкі ўвайшоў у гісторыю мастацтва як заснавальнік рэалістычнага

нацюрморта. І.Ф. Хруцкі нарадзіўся ў сям’і уніяцкага святара ў мястэчку Ула

Лепельскага павету Віцебскай губерні. Адукацыю мастак атрымаў у

Пецярбургскай акадэміі мастацтваў. Творы мастака прасякнуты паэтычным

адчуваннем быту, вызначаюцца дакладнасцю ў перадачы натуры. У 1839 г. за

нацюрморт “Кветкі і садавіна” ён атрымаў званне акадэміка Пецярбургскай

акадэміі мастацтваў. Акрамя нацюрмортаў і пейзажаў І. Хруцкі напісаў шмат

партрэтаў, у тым ліку “Сямейны партрэт”, “Партрэт хлопчыка ў саламяным

брылі”.

Прадстаўнікамі бытавога жанру ў выяўленчым мастацтве былі выхаванцы

Віленскай школы жывапісу К. Кукевіч, К. Русецкі, Ю. Карчэўскі, Ц. Бычкоўскі

і інш. Выразнай манерай пісьма вылучаюцца творы К. Русецкага: “Жняя”,

“Вербная нядзеля”, пейзажы ваколіц Навагрудка, Ашмяншчыны, Белавежскай

пушчы.

У першай палове XIX ст. у мастацтве Беларусі вырасла папулярнасць

графікі. Гэта было выклікана развіццём паліграфічнай вытворчасці, выданнем

масавымі тыражамі друкаваных твораў. Звярталіся да мастацкага прыёму

графікі ілюстратары, картографы. Найбольш вядомымі графікамі былі

М. Падалінскі, Ю. Главацкі, Ю. Азямблоўскі, Б. Клямбоўскі.

Архітэктура. З эпохай Асветніцтва звязана ўсталяванне стылю класіцызму

ў архітэктуры. Архітэктары паступова адмаўляліся ад празмернай складанасці і

заблытанасці архітэктурных форм, характэрных для стыляў барока і ракако. У

архітэктурных кампазіцыях пачалі выкарыстоўвацца выразныя геаметрычныя

формы. Набывалі распаўсюджанне антычная ордэрная сістэма і простыя

дэкаратыўныя ўпрыгожванні. Класічны ордэрны порцік станавіўся характэрнай

часткай палацаў, сядзіб некаторых культавых пабудоў.

Станаўленне класіцызму найперш было звязана з інтэнсіўным развіццём

горадабудаўніцтва. У беларускіх гарадах пачалі з’яўляцца новыя тыпы жылых і

грамадскіх будынкаў (канцылярыі, бальніцы, гімназіі), якія вылучаліся на фоне

сярэдневяковай забудовы сваімі правільнымі абрысамі. Упершыню

горадабудаўніцтва стала разглядацца як адзіная прасторавая сістэма,

спланаваная на рацыянальных пачатках. Горадабудаўніцтва станавілася

дзяржаўнай справай. У першай палове ХІХ ст. былі распрацаваны планы

забудовы звыш 40 беларускіх гарадоў.

Яскравае адлюстраванне класіцызм знайшоў у палацава-сядзібнай

архітэктуры. Дыяпазон палацава-сядзібнага будаўніцтва быў вельмі шырокі –

ад невялікіх сядзіб дробнай шляхты да манументальных пабудоў буйных

магнатаў. Сярод выдатных помнікаў беларускага класіцызму вылучаюцца

Гомельскі, Жыліцкі (Кіраўскі раён), Сноўскі (Нясвіжскі раён) палацы.

Будаўніцтва палаца ў Гомелі пачалося ў 1785 г., калі яго ўладальнікам стаў

вядомы рускі палкаводзец граф П. Румянцаў. Палац быў выкананы ў стылі

класіцызму з выкарыстаннем такіх яго характэрных элементаў як порцік і

каланада. Велічная класічная пабудова сімвалізавала высокі сацыяльны статус

яе ўладальніка. У 1834 г. гомельскі маёнтак набыў фельдмаршал граф

І. Паскевіч, які ажыццявіў рэканструкцыю палаца з элементамі рамантызму.

У выніку палац захаваў свае класічныя рысы, аднак некаторыя элементы дэкору

набылі рысы рэнесанснай ці гатычнай архітэктуры. У гэты ж час быў створаны

пейзажны парк, аздоблены гротамі, мосцікамі, керамічнымі вазамі, штучнымі

вадаёмамі і іншымі ўпрыгажэннямі.Пры гэтых збудаваннях звычайна

ствараліся паркі ў стылі рамантызму, аздобленыя штучнымі гротамі, каскадамі,

руінамі. Найбольш значная з культавых пабудоў эпохі класіцызму ў Беларусі –

Петрапаўлаўскі сабор у Гомелі. Петрапаўлаўскі сабор у Гомелі быў

пабудаваны ў 1809 – 1819 гг. па праекту англійскага архітэктара Дж. Кларка.

Сабор быў створаны ў той час, калі ідэі класіцызму атрымалі перавагу над

традыцыямі будаўніцтва праваслаўных храмаў, што існавалі на працягу

стагоддзяў. Характэрныя прыёмы кампазіцыі – шасцікалонныя порцікі

дарычнага ордэра, трохвугольныя франтоны. Велічнае ўяўленне стварае

прарэзаны 12 вокнамі барабан, які завяршаецца паўсферычным купалам.

Класіцызм панаваў у архітэктуры Беларусі да сярэдзіны ХІХ ст.

Альтэрнатывай класіцызму выступаў рамантызм, які праявіўся пераважна ў

пейзажна-паркавым мастацтве. Рамантычныя пейзажныя паркі ствараліся па

прынцыпе свабоднай кампазіцыі, аздабляліся штучнымі гротамі, каскадамі,

руінамі (Гомельскі, Лагойскі, Жыліцкі, Савейкаўскі паркі).

РАЗДЗЕЛ V. БЕЛАРУСЬ У ПЕРЫЯД СТАНАЎЛЕННЯ І РАЗВІЦЦЯ

БУРЖУАЗНАГА ГРАМАДСТВА. БУРЖУАЗНА-ДЭМАКРАТЫЧНЫЯ

РЭВАЛЮЦЫІ. БАРАЦЬБА ЗА НАЦЫЯНАЛЬНАЕ АДРАДЖЭННЕ

(60-я гады XIX ст. – люты 1917 г.)

ГЛАВА 1. БУРЖУАЗНЫЯ РЭФОРМЫ. ПЕРАХОД ДА

КАПІТАЛІСТЫЧНАЙ ГАСПАДАРКІ

§ 1. Адмена прыгоннага права

Прычыны і падрыхтоўка сялянскай рэформы. Адмену прыгоннага

права ў Расійскай імперыі абумовілі дзве галоўныя прычыны: існаванне

прыгонніцтва стрымлівала эканамічнае развіццё дзяржавы; узрастанне

антыпрыгонніцкага руху, перш за ўсё сярод сялянства, пагражала моцным

сацыяльным выбухам. У сярэдзіне ХІХ ст. Расія заставалася адной з нямногіх

вялікіх дзяржаў, дзе захавалася права адных людзей валодаць другімі. Ужо не

менш як пяць дзесяцігоддзяў пытанне аб прыгонніцтве займала цэнтральнае

месца ў ідэалагічных спрэчках розных кірункаў грамадскай думкі Расіі. Але

толькі паражэнне ў Крымскай вайне 1853 – 1856 гг. здолела прымусіць

кіраўніцтва імперыі перайсці да непасрэднага вырашэння сялянскай праблемы.

Ва ўрадавых колах разумелі, што рэформу лепш правесці “зверху”, інакш

можна дачакацца адмены прыгонніцтва “знізу”.

Новы ўрад Расіі на чале з імператарам Аляксандрам ІІ пачаў падрыхтоўку

да скасавання прыгону. Спачатку падрыхтоўка сялянскай рэформы вялася ў

сакрэце ад шырокіх колаў грамадскасці. У студзені 1857 г. быў створаны

Сакрэтны камітэт “для абмеркавання мер па ўладкаванні побыту

памешчыцкіх сялян”. Члены камітэта спрачаліся наконт умоў адмены

прыгоннага права. Адны прапаноўвалі остзейскі варыянт, г. зн. вызваленне

сялян без зямлі; іншыя жадалі, каб цар узяў ініцыятыву на сябе і дараваў

вольнасць сялянам ад свайго імя; некаторыя лічылі, што ўмовы вызвалення

сялян павінны выпрацаваць памешчыкі.

Рэформу было вырашана пачынаць з заходніх губерняў. Па-першае,

мясцовыя памешчыкі былі значна больш, чым памешчыкі ў іншых раёнах Расіі,

уцягнуты ў таварна-грашовыя адносіны з прычыны блізкасці да

заходнееўрапейскага рынку. Па-другое, увядзенне ў 1840-я гг. абавязковых

інвентароў у тутэйшых памешчыцкіх гаспадарках прывяло памешчыкаў

Беларусі да ўсведамлення хуткай і непазбежнай страты імі сваёй улады над

сялянамі і, разлічваючы на больш выгадныя для сябе ўмовы адмены

прыгонніцтва, яны мусілі першымі адгукнуцца на прапанову ўрада. Па-трэцяе,

для самадзяржаўя апазіцыйна настроенае польскае дваранства ўяўляла

палітычную небяспеку, таму неабходна было найхутчэй пазбавіць яго

магчымасці выкарыстаць сялянскія хваляванні ў сваіх нацыянальных інтарэсах.

Для расійскага ўрада было важна, каб ініцыятыва адмены прыгоннага

права зыходзіла ад памешчыкаў – галоўнай сацыяльнай апоры ўлады. Паколькі

памешчыкі асабліва не спяшаліся з прапановамі аб скасаванні прыгонніцтва,

памешчыцкую “ініцыятыву” трэба было арганізаваць. Зрабіць гэта аказалася не

вельмі цяжка. Яшчэ ў маі 1856 г. генерал-губернатар Віленскай, Ковенскай і

Гродзенскан губерняў У.І. Назімаў на сустрэчы з Аляксандрам ІІ у Брэсце

запэўніў імператара, што дваране яго генерал-губернатарства, бачачы вынікі

вызвалення сялян у суседніх прыбалтыйскіх губернях, дзе сяляне атрымалі

асабістую свабоду яшчэ ў пачатку ХІХ ст., пагадзіліся б на падобную рэформу.

Летам 1857 г. Аляксандр ІІ зноў сустрэўся з У.І. Назімавым, цяпер ужо ў Вільні,

і генерал-губернатар пацвердзіў, што памешчыкі паўночна-заходніх губерняў

гатовы выступіць з ініцыятывай адмовы ад прыгоннага права.

Пад уплывам У.І. Назімава інвентарныя камітэты Віленскай, Гродзенскай і

Ковенскай губерняў прынялі рашэнне не займацца пытаннямі рэгулявання

адносін паміж памешчыкамі і сялянамі, для чаго яны і былі калісьці створаны, а

пагадзіліся бязвыплатна вызваліць сялян, пакінуўшы памешчыкам усю зямлю,

у тым ліку і сялянскія надзелы. Гэта рашэнне У.І. Назімаў у верасні 1857 г.

накіраваў міністру ўнутраных спраў. У кастрычніку ён асабіста прыехаў у

Пецярбург і папрасіў даць яму далейшыя інструкцыі. 20 лістапада 1857 г.

Аляксандр ІІ падпісаў і накіраваў рэскрыпт (прадпісанне) генерал-губернатару

Віленскай, Ковенскай і Гродзенскай губерняў У.І. Назімаву аб заснаванні з

прадстаўнікоў мясцовых памешчыкаў трох губернскіх камітэтаў і адной

агульнай камісіі ў Вільні для падрыхтоўкі мясцовых праектаў паляпшэння

побыту памешчыцкіх сялян. Крыху пазней падобныя камітэты былі створаны і

ў іншых губернях Расіі.

У рэскрыпце нічога не было сказана аб адмене прыгоннага права, але

21 лістапада 1857 г. у “Дадатковай адносіне” ўжо недвухсэнсоўна

тлумачылася, што галоўным у “паляпшэнні быту памешчыцкіх сялян”

з’яўляецца адмена прыгоннага права. Менавіта прыняцце гэтых двух

дакументаў зрабіла незваротным працэс падрыхтоўкі да адмены прыгоннага

права па ўсёй імперыі, а іх апублікаванне легалізавала абмеркаванне праблемы.

Неабходнасць рэформы была публічна пацверджана. Стала зразумелым, што

прыгоннае права дажывае апошнія гады. Пераважная большасць дваранскіх

камітэтаў ва ўсіх губернях Расіі выказалася за вызваленне сялян без зямлі. Але

такі варыянт ужо не адказваў патрабаванням часу, не мог даць пажаданага

эфекту і быў адхілены ўрадам.

Заканадаўчая база адмены прыгоннага права. Маніфест і

“Палажэнні” 19 лютага 1861 г. 19 лютага 1861 г. Аляксандр ІІ падпісаў

“Маніфест” і зацвердзіў усе заканадаўчыя акты (іх было 17), якія тычыліся

адмены прыгоннага права. Але апублікаваны гэтыя дакументы былі толькі

5 сакавіка 1861 г. Такі значны разрыў паміж датамі зацвярджэння царом

заканадаўчых актаў і іх апублікаваннем для ўсеагульнага азнаямлення

тлумачыцца тым, што патрэбна было не толькі надрукаваць неабходную

колькасць экземпляраў гэтых аб’ёмных дакументаў, але і прыняць шэраг

прэвентыўных (папераджальных) захадаў на выпадак сялянскіх хваляванняў,