Лекции - Экономика рынка труда на казахском языке (краткий конспект)

Подождите немного. Документ загружается.

2). Функционалдық еңбек бөлінісі – бұл жұмыскерлердің өндірісте

орындайтын функцияларының аясында шектелулері.

Фунционалды еңбек бөлінісіне қарай к/о барлық персоналын мысалы,

келесі функционалды топтарға бөлуге болады:

• Негізгі жұмысшылар; Көмекші жұмысшылар; Инженер-техникалық

жұмысшылар, мамандар; Қызметкерлер; Қызмет көрсететін кіші персонал;

Күзетшілер.

З) Кәсіби-біліктілік бөліну – мамандығына немесе еңбектің

күрделілігіне байланысты әр функционалды топтағы жұмыскерлердің

бейімделген жеке топтарының жекеленуі.

Мамандану кәсіптік білімдері мен жаттыққандарына қарай

сипатталады. Еңбек бөлінісінің барлық нысандары өз ара тығыз байланыста.

Еңбек кооперациясы (ЕК) — адамдардың бір немесе өзара

байланысты емес еңбек процесстеріне бірігіп қатысуы. Кооперация жеке

немесе ұжымдық орындаушылардың жұмысында келісімділікті, сонымен

бірге кәсіби процесстің үздіксіздігін және оның қызметін тоқтауын

қамтамасыз етеді. ЕК еңбек бөлісінің салдары болып табылады. ЕК өндіріс

құрал-жабдығын және жұмыс уақытын неғұрлым ұтымды пайдалануды

қамтамасыз ете отырып, еңбек өнімділігін арттырады. Сонымен, кооперация

мен еңбек бөлінісі бір бірімен ажырамас байланыста және адамдардың еңбек

қызметтерінде бір бірін толықтырады.

Еңбек кооперациясының келесі түрлерін ажыратады:

• Цех аралық; Цех ішіндегі; Учаске ішіндегі; Бригада ішіндегі.

3. Жеке және ұжымдық еңбек келісімдері. Еңбекті

ұйымдастырудың жеке және ұжымдық формалары болады. Еңбек

қатынастары деп адамдар арасындағы, жұмыс беруші мен жұмыскердің,

әкімшішілік пен кәсіподақтың, еңбек ұжымдары арасындағы қатынастарды

айтады. Еңбек қатынастары ұжымда пайда болатын дауларды шешуге

арналған.

Еңбек қатынастары жүйесінде келісімдердің 2 түрін атауға болады:

1. Жеке; 2. Ұжымдық.

Жеке келісімдер – бұл к/о немесе жұмыс тобының ішіндегі жеке

жұмысшылар мен жұмыс берушінің арасындағы қатынастар. Ұжымдық – к/о

жұмысшы топтардыңы өкілдері, әкімшілік пен кәсіподақ комитетінің

арасындағы қатынастар.

Еңбек қатынастарын ұйымдастырудың мақсаты–оған қатысушылардың

арасындағы әріптестік, ынтымақтастық және туындаған проблемаларды

бірлесіп шешу негізінде табылады.

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1. Өндірісті ұйымдастыру дегеніміз не?

2. Өндірісті ұйымдастырудың қандай түрлері бар?

3. Еңбек бөлісі және кооперация дегеніміз не?

4. Еңбек бөлісінің қандай нысандары бар?

5. Жеке және ұжымдық еңбек келісімдерінің мәні неде?

Ұсынылатын әдебиет:

1.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Нурекенов Н.Ғ. Еңбек нарығының

экономикасы. С., 2003, 52 – 57 б.

2. ҚР Еңбек Кодексі, 11.02.2007ж.

3. ҚР «Еңбек туралы» Заңы, 01.01.2000.

Тақырып 9. Еңбек нарығын болжау.

1. Демографиялық болжауды әзірлеу.

2. Жұмысшы күшінің сұраным мен ұсынымын болжау.

3. Жұмыспен қамтылуды және еңбек ресурстарын болжау.

1. Демографиялық болжау еңбек ресурстарының саны мен құрылымын,

сонымен қатар, жұмысшы күшінің сұраным мен ұсынымын анықтауда

маңызды элементі болып табылады.

Демографиялық болжамдар халықтың саны мен құрамындағы болатын

өзгерістерді, сондай-ақ, демографиялық жағдайды бағалауға мүмкіндік

береді.

Халықтың ұдайы өсуінің З тұрпатын анықтайды:

1.Экстенсивті (туу және өлімінің деңгейі);

2.Интенсивті (бұған халықтың қартайларуы жатады);

3. Қысымды өсу (ұдайы өсу) немесе келеңсіз жағдайлар (өсудің

теріс жағдайлары).

Демографиялық болжауды әзірлеудің 4 кезеңі бар:

1 – кезеңде болжамды мезгілдегі халық санының мүмкін болатын өсуі

анықталады.

2 – кезеңде халықтың құрылымы анықталады: жасы, жынысының

бөлінуі, кәсіби құрылымы.

З – кезеңде ел аймағы бойынша нөмірлеп орналасуы анықталады (қала

мен ауыл, аймақтар арасында). Мұндай жекелену түрлі аймақтардағы ЕН

мүмкін болар жағдайын шамалауға мүмкіндік береді.

4 – кезеңде халықты қоғамның өндіргіш күштері ретінде пайдалану

тиімділігінің көрсеткіштері анықталады (еңбек өнімділігі және т.б.), яғни

экономиканың аумағы және салалар бойынша еңбек өнімділігінің деңгейі

болжамдалады.

Демографиялық болжаудардың келесі түрлерін байқайды:

1. Болжамдардың аумақтары бойынша – глобалды, аймақтық, локалды

(бір жердегі).

2. Белгілеген уақыттары бойынша – қысқа мерзімді (5 жылға дейін),

орта мерзімді (ұрпақ ұзақтылығына орай), ұзақ мерзімді (ұрпақ мерзімінен де

әрі кетеді).

Ұрпақ ұзақтығы – бұл ата аналар мен балалары жастарының орташа

айырмашылығы.

Демографиялық саясаттың міндеттері болып кедейшілік деңгейін

қысқарту, отбасын қолдау, отбасының денсаулығын және балалық шақты

қорғау, жастарды қолдау т.б. табылады.

2. Жұмысшы күшінің сұраным мен ұсынымын болжау.

Жұмыспен қамтылудың болжауы келесі ретімен әзірленеді:

1. Жоспарланған мезгілдегі жынысы бойынша халықтың саны мен құрамы

анықталады.

2. Жоспарланған мезгілдегі еңбек ресурстарының саны анықталады

(экономикалық белсенді халықтың) (халықтың жалпы санынан қажетті жасы

бойынша мәліметтер алынып, олардың қорытындысы жұмыс істемейтін

мүгедектер мен зейнеткерлердің санына қарап түзетіледі).

Алынған қорытынды еңбек нарығында жұмысшы күшіне деген

ұсынымды сипаттайды. Неғұрлым күрделі міндет – жұмысшы күшіне деген

сұранымды анықтау. Ол үшін алғашқы кезеңде жоспарланатын мезгілде

жұмыс орындарының динамикасы келесі формуламен анықталады:

Сжо(t+n) = Сжоt – Жжо(t+n) + ∆Ежжо(t+n), мұнда

Сжо(t+n) – болжау мезгілінің аяғында жұмыс орындарының саны;

Срмt – болжау мезгілінің басында жұмыс орындарының саны;

Жжо(t+n) – түрлі себептерменен болжау мезгіліндегі жұмыс орындарының

босатылуы;

∆Ежжо(t+n) – болжау мезгілінде жаңа жұмыс орындарын еңгізу.

Жұмыс орындарының жоғалуы (шығуы) негізгі өндірістік қорлардың

(НӨҚ) белсенді бөлігінің салалық коэффициентері қысқаруының негізінде

болжанады. Еңгізілетін жұмыс орындарының саны күрделі салымдардың

көлеміне және жаңа жұмыс орындарының құнына байланысты болады.

Жұмысшы күшіне сұраным келесідей есептелінеді.

Бірінші кезеңде негізгі өндірістік қорлардың тозуына байланысты

жұмыс орындарының босатылуы есептелінеді:

Жжо = (Сқt+ Свt) х К; мүнда

Сқt – t жылындағы жұмыспен қамтылғандардың саны;

Свt – t жылындағы вакансиялардың саны;

К – НӨҚ белсенді бөлігі шығуының коэффициенті.

Екінші кезеңде к/о банкротка ұшырауына байланысты болжамдалған

мезгілде мүмкін болатын жұмыс орындарының босатылуы анықталады:

Жбt = (Сқt – Пt өз) х Үз : Қ д; мұнда

Сқt – t жылындағы жұмыспен қамтылғандардың саны;

Пt өз – t жылындағы жұмысшылар санының жинақталған потенциалы

(әлеуеті);

Үз – t жылындағы саладағы к/о жалпы санындағы зиян шеккен к/о үлесі;

Қд – t жылындағы дағдарыстың қарқыны.

Үшінші кезеңде саладағы к/о жұмысшылар саны өзгеруінің жинақталған

потенциалынан мүмкін құтылуы анықталады:

Қt өз = Пtөз (1 – Кt з : Қд) х 100 х (100 – Дөк : Қд); мұнда

Пtөз – t жылындағы жұмысшылар саны өзгеруінің жинақталған

потенциалы;

Дtөк – t жылындағы өндіріс көлемінің динамикасы.

Бұл формуладан келесіні байқауға болады, өндірістің көлемінің төмендеуі

неғұрлым көп болса, соғұрлым к/о жұмыскерлердің артық санынан жылдам

құтылады.

Төртінші кезеңде экономикалық себептерге байланысты жұмыс

орындарының мүмкін жоғалуы анықталады:

Жэt = Жбt + Жt өз.

Бесінші кезеңде болжамдалған жылда жұмысшылар саны өзгеруі

потенциалының көрсеткіші есептелінеді. Бұл көрсеткіш нешетүрлі

себептерге байланысты жасырын жұмыссыздықтың деңгейінің өзгеруін

анықтау үшін қажет.

∆Сt өз = Пt өз - Сt өз – Жбt х Дөк х Кик - Қt өз - Жжо , мұнда

Кик – өндіріс көлемінің динамикасына байланысты жасырын

жұмыссыздықтың өсуінің икемділік коэффициенті.

Алтыншы кезеңде жаңа жұмыс орындарын іске қосудың мөлшеріне есеп

жасалынады:

Іtжжо1= (Кtс : Қtжо + Іtжжо 2 : Қд) х Кtсм, мұнда

Кtс – t жылындағы салаға күрделі салымдар;

Қtжо - t жылындағы жаңа жұмыс орнын еңгізудің құны;

Іtжжо 2 : Қд – t жылында жеке меншік инвесторлар есебінен жұмыс

орындарының ашылуы;

Кtсм – t жылындағы саладағы смендік коэффициенті.

Жетінші кезеңде баланстық ара қатысы көмегімен жұмыс орны саны мен

вакансия (бос орын) арасында есеп жүргізіледі:

Сқt = Сқt+1 – Жt жо – Жэt – Іtжжо .

Егер, алынған нәтижелерге әскери күштерінен босағандар, оқу

орындарында іштей оқитындар және үй шаруашылығымен

айналысатындарды қосса, жиынында жұмыспен қамтылғандар мен болашақ

жұмысшы күшінің қорытынды болжауы анықталады.

3. Жұмыспен қамтылуды және еңбек ресурстарын болжау.

Халықты жұмыспен қамтылуды болжауының басты мақсаты – елдің

барлық аймақтарындағы еңбек әлеуетін тиімді пайдалану, оларды барынша

жұмыспен қамту.

Халықты жұмыспен қамту болжауының келесі әзірлемелерін байқайды:

1. Халықтың жұмыспен қамтылудың барлық бағыттары бойынша

(деңгейі, сипаты, құрылымы, өсу динамикасы) жағдайы талданады.

2. Жұмыспен қамтылудың параметрлері есептеулермен анықталады

(жұмыспен қамтылу деңгейі, динамика және т.б.).

Бұл кезде 2 топ факторлар ескерілуі қажет:

1. Жұмыспен қамтылудың және еңбек ресурстарының көлемдерін

анықтайтын факторлар.

2. Еңбек ресурстарының ұсынымына сәйкес келетін құрылымдардың

факторлары.

3. Қорытындысында мемлекеттік реттеу шараларына орайлас келетін

нысандар негізделеді және тұрақтандырылады.

Еңбекпен қамтылудың болжамдары әзірлену кезінде баланстық әдісі

кеңінен қолданылады. Ол үшін еңбек ресурстары мен жұмыс орындарының

жинақталған баланстары пайдаланылады, бұлардың негізінде жұмысшы

күшінің сұранымы мен ұсынымының баланстары әзірленеді. Солардың

көмегімен аймақтар және ел аумағы бойынша жұмыс орындарының саны мен

бар қызметкерлердің арасындағы сай келмеушілікті шығарып білуге болады.

Еңбек ресурстарының саның болжау халық санында болып жатқан

болашақ өзгерулерді, еңбек ресурстарын және олардың кәсіби деңгейлерін

анықтауға, демографиялық жағдайды бағалауға мүмкіндік береді. Еңбек

ресурстарын болжауда келесі екі әдіс кең таралған – экстраполяция және

жастарын жылжыту, алмастыру (передвижка возрастов).

Экстраполяция әдісі еңбек ресурстарын дамытудағы қысқа мерзімді

болжауды құрған кезде қолданылады. (өткен мезгілдегі еңбек ресурстарының

саны халықтың өсімінің жылдық орта коэффициентіне көбейтіледі).

Жастарын алмастыру әдісі болашақ еңбек ресурстарының санын

жоспарлағанда қолданылады. Бұл әдісті қолданған уақытта, алдымен

жоспарлаған жылдың аяғындағы еңбек ресурстарының саны анықталады,

сонан кейін статистикалық мәліметтер негізінде халықтың қозғалуы табылып

болжамдалған мезгілге түзетіледі.

Еңбек ресурстарының санын неғұрлым дәл болжау үшін белгілі

баланстық есептердің және стратегиялық жоспарлаудың жүйесі

қолданылады. Бұл есептерде жұмыс орындарының және еңбек

ресурстарының жиынтық баланстары, жұмысшылардың және мамандардың

қосымша қажеттіліктері және басқ. көрсетіледі.

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1. Демографиялық болжаудың мәні және мақсаты қандай?

2. Жұмысшы күшінің сұраным мен ұсынымын болжау не үшін қажет,

оның маңызы қандай?

3. Халықты жұмыспен қамтылуды болжамының басты мақсаты қандай?

Ұсынылатын әдебиет:

1. Стратегическое планирование. Под ред. Уткина Э.А. М.,1999.

2.Морозова Л.Е. и др.Прогнозирование и планирование в условиях рынка.

М., 2003, с.22-34.

3. Сафронова В.М.Прогнозирование и моделирование в социальной

работе.М., 2002, с. 127-154.

4. Прокопчук Л.О., Козырев А.А. Стратегическое планирование. С-П.,2000.

Тақырып 10. Индустриалды дамыған елдерде еңбек нарығын

реттеу.

1. Еңбек нарығын реттеудегі тарихи тәжірибе.

2. Еңбекке сұраным мен ұсынымды мемлекеттік реттеудің шаралары.

З. Жұмыссыздарды қолдаудың мемлекеттік саясаты және

бағдарламалары.

1. ЕН реттеу – бұл жұмыспен қамту аясын ғана емес, сонымен қатар

қоғамның экономикалық жұйесінің барлық элементтерін қамтитын шаралар

мен істердің күрделі жұйесі.

ЕН реттеу кең тұрғыда алғанда еңбекке сұраным мен ұсынымның

қалыптасуына байланысты барлық процестерді, ал тар мағынада - бұл

жұмыссыз азаматтарға көмек көрсетуге бағытталған нақты шаралардың

жүйесі.

1886 жылдың наурыз айында Парижде қоғамдық жұмыстар

департаментінде қалалық үкіметтің қарауына еңбек биржасы мекемесінің

жобасы ұсынылды. Еңбек биржаларын құру ісі 1886 жылдың желтоқсанында

Парижде жүзеге асырылды.

1892 ж. еңбек биржаларының федерациясын құру туралы ой туды.

1895 ж. еңбек биржаларының федерациясында 34 еңбек биржалары әрекет

етті. 1900 ж. Федерация барлық өнеркәсіптік жұмысшыларының 50 %

қамтыған болатын.

Еңбек биржаларымен құрылған органдар 4 категорияға бөлінген:

1. жұмыссыздықпен шұғылданатын органдар;

2. ағартушылық (просвет. работа) жұмыспен шұғылданатын органдар;

З. насихатшылық жұмысқа әсер ететін органдар;

4. жұмысшылардың экономикалық күресін тежейтін жобаларға қарсы

үгіт жүргізетіндерге қызмет көрсететін органдар.

2. Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу шаралары жүйесінде келесі

элементтерді бөледі:

1. Еңбекке сұранымды реттейтін шаралар;

2. Еңбекке ұсынымды реттейтін шаралар;

З. Жұмыспен қамтылудың әлеуметтік кепілдіктерін қамтамасыз ететін

шаралар.

Еңбекке сұранымды ынталандырудың неғұрлым кең тараған шаралары

болып:

1. Қоғамдық жұмыстардың бағдарламасы;

2. Жұмыстарды қаржыландыру (субсидияландыру);

3. Еңбекке әсер ететін қаржы саясаты.

Жұмыстарды субсидияландыру - өзі шұғылдануға байланысты шаралар

және оның жұмысқа азаматтардың белгілі бір категорияларын алуға

берілетіндігі.

Қаржы саясаты негізінен өндіріс көлемін кеңейтуге және жаңа жұмыс

орындарын құрып, жұмыспен қамтылуды арттыруға мүмкіндік беретін жедел

көмекті өзіне саяды.

Еңбекті мемлекеттік реттеу шараларының бірі болып кәсіптік

дайындық және қайта даярлау бағдарламаларын жүзеге асыру арқылы еңбек

ұсынымының құрылымын қалыптастыру табылады. Бұл орайда әсіресе

жастардың жұмыссыздығына ерекше назар аударылуы қажет. Бұл

бағдарламалар келесі бағыттарды қамтиды:

а) еңбек демалысы, оның ұзақтығы, жұмысқа оралғысы келетіндер;

б) халықтың әлеуметтік жағдайлары төмен адамдарды оқыту және

дайындау.

3. Жұмыссыздарды қолдайтын мемлекеттік саясаты және

бағдарламалары.

Жұмыспен қамтылудың саясаты деп қоғамның және оның әр мүшесінің

әлеуметтік – экономикалық дамуына тікелей де жанама да әсер ететін

шаралардың жиынтығын атайды. Оның бірнеше деңгейі бар: жалпы

мемлекеттік, аймақтық және бір жерлік. Қазіргі кезде нарықтық экономикасы

дамыған елдерде жұмыспен қамтылу саясатының үш үлгісін бөліп көрсетуге

болады: еуропалық, скандинавтық және американдық.

Жұмыспен қамтылу саясатының екі нұсқасы бар: белсенді және енжар.

Жұмыспен қамтылудың белсенді саясаты – бұл жұмыссыздықтың деңгейін

төмендету үшін мемлекет жүргізетін құқықтық, ұйымдастырушылық және

экономикалық шаралар. Ол жұмыс орындарын сақтай отырып

жұмыскерлерді жұмыстан шығаруды болдырмау, жұмыс іздеушілерді

даярлау және қайта даярлауды, жұмыс орындарын белсенді іздеуді, жаңа

жұмыс орындарын қаржыландыруды қамтиды. Енжар саясат

жұмыссыздарға жәрдемақы төлеуді және мемлекеттік жұмыспен қамту

қызметтері арқылы жұмыс орындарын қамтиды, сонымен қатар

жұмыссыздарды материалдық қолдау саясатын жүргізеді.

Жұмыспен қамтылудың мемлекеттік саясаты күшіндегі заңдылықтарға

сәйкес келесілерге бағытталған:

- еңбек үшін адам ресурстарын дамытуға;

- әр түрлі факторларға қарамастан елдің барлық азаматтарына

ерікті еңбек пен жұмысты еркін таңдауларына;

- заңдылық шегінде азаматтардың еңбек және кәсіпкерлік ынтасын

қолдау;

- халықтың жұмыспен қамтылу аясындағы әлеуметтік қорғалуын

қамтамасыз ету;

- істеп тұрған жұмыс орындарын сақтаған және жаңа жұмыс

орындарын ашқан жұмыс берушілерді марапаттау;

- халықты жұмыспен қамтамасыз ету және оны бақылау жөніндегі

мемлекеттік органдардың, кәсіподақтардың, басқа да өкілді органдардың

қызметтерін үйлестіру;

- халықты жұмыспен қамту проблемаларын шешудегі

халықаралық ынтымақтастыққа да қатысу. Халықтың жұмыспен қамтылудың

белсенді мемлекеттік саясатын жүргізу еңбек нарығындағы жағдаймен оның

болжамды дамуынан туатын еңбекпен қамтудың мемлекеттік және аймақтық

бағдарламаларын жасау арқылы жүзеге асырылады.

Еуропа Қауымдастық елдерінде жұмыссыздыққа беретін

жәрдемақыларға жалпы көзқарас белгіленген. Біріншіден, жәрдемақының

көлемі еңбек ақысының деңгейінен және сақтандыру жарналарын төлеуінен

тәуелді. Екіншіден, қарауындағы адамдарға байланысты қосымша төлемдер

мен субсидиялар қарастырылады. Үшіншіден, материалдық қолдау

механизмнің мәні жартылай жұмыссыздық болған жағдайларда білінеді.

Төртіншіден, жәрдемақылар төлеудің мерзімдері үнемі шектелген. Осы

жәрдемақы алудың жағдайлары жұмыссыз адамды белсенді жұмыс іздеуіне

талпындырады. Мемлекеттік реттеу шараларының тиімділігі халықтың

әлеуметтік көмегінің көлеміне байланысты емес, ол жұмыссыздық

проблемаларын тәжірибеде шешуден байланысты, ал мұндай жағдай істеп

тұрған өндірістің жағдайында ғана мүмкін.

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1. Еңбек нарығын реттеудің тарихи тәжірибесі қайдан басталады?

2. Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің мәні мен маңызы қандай?

3. Батыс елдерінде жұмыссыздарды қолдайтын мемлекеттік

бағдарламалардың ерекшеліктерін атаңыз.

4. ҚР жұмыссыздарды қолдайтын мемлекеттік бағдарламаларды атаңыз.

Ұсынылатын әдебиет:

1. Рынок труда и социальная политика в Центральной и Восточной Европе.

М., 1997.

Тақырып 11. Еңбек процестерінің технологиясы және функционалды

еңбекті талдау.

1. Еңбек процесінің мәні, мазмұны және ерекшеліктері.

2. Жұмыс орны және оның жарақтандырылуы.

3. Еңбекті функциялық талдаудың міндеттері мен ерекшеліктері.

1. Кез келген жұмысты орындау процесі еңбек процессі деп аталады.

Ол адамның еңбек функцияларын, өндірістік немесе өзге міндетті шешудегі

тікелей рөлін білдіреді. Еңбек процесі адамның рет-ретімен атқаратын

жұмыстың аралық немесе түпкі нәтижесіне жету үшін қажет және жеткілікті

іс-әрекеттері циклы болып табылады. Еңбек процессінің негізгі құрылымдық

элементі – операция болып табылады, яғни жұмысшы бір жұмыс орнында

атқаратын еңбектің затын өзгертуге бағытталған іс-қимылдарының аяқталған

циклы. Еңбек әрекеті – адамның бір немесе бірнеше мүшелері

операцияныңбіркелкі технологиялық бөлігі ретінде бір амалды немесе

амалдар кешенін үзіліссіз атқаратын еңбек қимылдарының жиынтығы.

Еңбек процессі қолда бар ресурстарды қажет өнімге айналдыру

процессінің құрамдас бөлігі болып табылады.

2. Жұмыс орны және оның жарақтандырылуы. Жұмыс орны

дегеніміз мамандығы бар белгілі бір жұмыскердің еңбек функцияларын

жүзеге асыру үшін қажетті орын және онда орналасқан өндіріс құралдары

мен еңбек құралдары. Жұмыс орындары әр түрлі белгілері бойынша

жіктеледі: жұмысшылар категориялары, кәсібі, орындаушылар саны,

біліктілік дәрежесі, автоматтандыру және технологиялық жарақтандыру

деңгейі, орналасқан жері бойынша.

Жұмыс орнын үш тұрғыдан зерттеуге болады: әлеуметтік,

экономикалық және технологиялық. Әлеуметтік – еңбек нарығында

жұмыс күшіне деген сұранысты білдіретін және жұмыспен қамтылу көзі

ретінде сипаттайды. Экономикалық тұрғы – жұмыс орнын пайдаланудан

түскен табыстың оны жасау құнынан асқанынан пайда табу көзі ретінде.

Технологиялық – жұмыс орнын еңбек құралдарын пайдаланып түрлі

технологиялардан туындайтын жұмыстар мен функцияларды орындау

жөніндегі еңбектің алғашқы шарты ретінде сипаттайды.

3.Еңбекті функциялық талдаудың міндеттері мен ерекшеліктері.

Кез келген жүйеде функциялау жиынтығы барлық жүйе ішіндегі жүйелердің

оның мақсатына сай тиімді әрекет етуін қамтамасыз етуді көздейді. Сол

себептен әр функция осы талапқа толық жауап беретініне көз жеткізу қажет.

Осы мақсатта функциялық талдау қолданылады (ФТ) - ол өнімді жобалау

және жетілдіру үшін қалаулы функцияларды талдау технологиясы ретінде

падаланылады. ФТ еңбек қызметін талдаудың негізін құрайды. Еңбекті

талдау (ЕТ) адам еңбегін барлық салаларында нәтижесін жақсарту және

шығынын үнемдеу мақсатында зерттеу өлшеу әдістері мен құралдары

жиынтығы табылады.

ФТ нәтижесінде функциялық артықшылықтар мен сәйкессіздіктер

айқындалып жойылады, сонан соң әр функция бойынша еңбекке талдау

жүргізіліп, еңбек артықшылықтары мен сәйкессіздіктерді жою үшін еңбектің

талдауы жүргізіледі.

Ұйымдастыру жағынан қарағанда еңбекті функциялық талдау к/о

басшылары мен бөлімшелеріне екі негізгі міндетті шешудің құралы ретінде

әрекет ететін қызмет:

1. өндірістік, функциялық және еңбек технологияларын кешенді талдау

және жетілдіру;

2. қызметкерлер мен еңбек ұжымдары арасында функциялық-еңбек

қатынастарын қалыптастыру.

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1. Еңбек процессінің мазмұны мен мақсаты қандай?

2. Жұмыс орының жарақтандырылуының маңызы қандай?

3. Еңбекті функциялық талдау деген не? Ол не үшін қажет?

4. К/о еңбекті функциялық талдау қалай ұйымдастырылады?

Ұсынылатын әдебиет:

1.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Нурекенов Н.Ғ. Еңбек нарығының

экономикасы. С., 2003, 76-84,95- 109 б.

Тақырып 12. Еңбекті өлшеу және нормалау.

1. Еңбекті өлшеу мен нормалаудың ұғымы және рөлі.

2. Еңбектің нормасын функционалды бөлу.

3. Еңбекті өлшеудің және нормалаудың әдістері.

1. Еңбекті өлшеу деп әр түрлі әдістер мен құралдарды қолдану арқылы

еңбекті қарқындандырудың белгілі бір деңгейінде нақты жұмыстарды

орындауға жұмыскердің қанша уақытын жұмсаудың қажеттігін белгілеуді

ұғынуды айтады. Өлшеу нақты нәтижеге жету үшін нақты және күтілетін

еңбек шығындарын анықтау болып табылады. Сөйтіп еңбекті өлшеу сол

тұстағы жағдайларды зерттей алуға сүйенеді және норманы белгілеудің негізі

болып табылады. Еңбекті өлшеу өзара байланыстағы екі мәселені шешеді:

1. Еңбек тиімділігінің анықталған резервтеріне баға береді;

2.Орындалатын жұмыстардың саны мен сапасына қарап жалдамалы

жұмысшылардың еңбек ақыларының деңгейін қалыптастыру үшін негізін

құрайды.

Еңбекті өлшеу өзіне өзі функционалды-технологиялық және әлеуметтік

міндетті қояды. Еңбектің шығындарын және онымен байланысты

ресурстарды өлшеу еңбек процестері технологиясының әр түрлі нұсқаларын

салыстыру үшін қажет. Еңбекті өлшеудің нәтижесі жұмыстар мен

операциялардың функцияларын да оларға кеткен еңбек шығындарын да

анықтай түседі. Еңбекті өлшеу еңбекті нормалаудың бастау негізі болып

саналады.

Еңбекті нормалау – бұл уақыт бірлігі кезіндегі өнімдер бірлігін

зерттеуге кететін еңбек шығындарының нормаларын белгілеу. Бұл сондай-ақ

ЕН-ның маңызды бір механизмі болып табылатын еңбекті реттеудің де жолы.

Еңбекті нормалауға мемлекеттің қатысуы жұмыс уақыты

орындалуының негізгі параметрлерін де реттеу болып табылады.

Кәсіпорында нормалы еңбектің негізгі мазмұны келесіде саяды:

1. жұмыс орындарының өндірістік мүмкіндіктерін талдау;

2. өндірістік тәжірибені зерттеп оқып үйрену;

3. жұмыстың нысандарын экономикалық және психо-физиологиялық

бағалау;

4. еңбектің нормаларын белгілеу, оларды тексеру, түзету, өндіріске

еңгізу, еңбек нормаларын жүйелі түрде жеткізу.

Еңбекті нормалаудың басты міндеті еңбектің қажетті шығындарын

анықтау, ғылыми негізделген нормаларды белгілеу және оларды өндіріске

еңгізу болып табылады.

Еңбекті нормалаудың қағидалары болып:

I. Жалпы: ғылымилығы, кешенділігі, жоспарлылығы, нормативтілігі,

тиімділігі, әр басты жауапкершілігі, материалдық және моральдық

ынталандырудың қағидалары табылады.

II. Жеке: қозғалыстарды үнемдеу қағидасы, еңбек нормаларының

техникалық, экономикалық және психофизиологиялық негізделуі,

нормалардың ұстамды бірегей қағидасы табылады;

Еңбекті нормалау еңбекке ақы төлеуді ұйымдастырудың басты

құралына айналуы. Еңбекті нақты нормалау жұмысты берілген технология

мен ұйымдастыруға қарай еңбек жылдамдылығының нормалық деңгейін де

анықтайды. Берілген еңбек жылдамдылығына қарай еңбек өнімділігінің

нормативті деңгейін де, сондай-ақ еңбекті қажет ететін жеке тұлғалық және

ұжымдық жұмыстардың көлемі де көрсетіледі.

2. Еңбек нормаларын функционалды бөлу. Өзінің функционалды

арнауларына қарай еңбек нормаларының мынадай болады:

1. ұақыттың нормалары (адам.мин, сағ.);

2. жұмыс (істелінген) нормалары;

3. қызмет көрсету нормалары.

Жеке жұмыс уақыты – бұл жұмыстың бір өлшемін берілген

техникалық жағдайларда мамандығы сәйкес бір жұмыскердің орындайтын

жұмыс уақыты.

Ұжымдық кешенді уақыт нормасы (кешенді операцияларға

белгіленген) – бұл жұмыс уақыты жұмыстардың бірлігін берілген

техникалық жағдайларда оперцияны орындайтын жұмыскерлер топтарының

маманданушылық құрылымдарын ескере отырып белгіленеді.

Жұмыс уақыты келесі ерекшеліктерге орай ажыратылып жіктеледі:

1. Дайындалатын қорытынды уақыт;

2. Шұғыл (оперативті) уақыт;