Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
471
tutdu. YaĢının azlığına və kiçikliyinə baxmayaraq, Allahın ona bəxĢ etdiyi ağlın
dəlaləti ilə sədaqətsizliyindən Ģübhələndiyi adamlardan ayrı düĢüb, nifaq
sahiblərini özündən uzaq etdi. O həzrətin dövlət və iqbalının fərmanı «[ey mülkün
sahibi olan Allahım], sən mülkü dilədiyin Ģəxsə verərsən» [ayəsinin]
1010
parlaq
tuğrası ilə bəzənmiĢ və zinətlənmiĢ olduğu üçün heç gecənin yarısı olmamıĢ
salamatlıqla Herat qalasına daxil oldu. Qalanı qorumaq üçün Ģəhərdə qalmıĢ Ģamlu
fədailərindən ibarət bir dəstə vardı. Onlar əlahəzrətin gəliĢindən sevinc və Ģadlıq
izhar edib, onun Ģərəfli zatının salamat olmasına görə Ģükür etdilər. Əliqulu xandan
ayrı düĢdüyü üçün o həzrətin Ģərəfli xatiri sakitlik tapmırdı və aydın deyildi ki,
onun baĢına nə gəlmiĢdir. Tamam ürək nigaranlığı içində onun intizar gözləri yolda
qalmıĢdı. Lakin həmin gecə qala darvazalarının gözətçiləri [Əliqulu] xan
cənablarının gəliĢinin müjdəsini çatdırdılar. Bu, böyük bir sevincə və xoĢhallığa
səbəb oldu. Xan cənabları Ģəhərə çatıb, [Abbasın] hüzuruna gəldi və onun Ģərəfli
zatının salamatlığı üçün Allaha Ģükür səcdələri edərək, fərəhini və sevincini izhar
elədi. Xoca Əfzəl və döyüĢdən qaçanlardan ibarət böyük bir dəstə Herata toplaĢıb,
bürcləri və darvazaları möhkəmlətməyə çalıĢdılar və qalanı müdafiə etmək üçün
hazırlıq görməyə baĢladılar.
O gecə əlahəzrət [Abbasın] və [Əliqulu] xan cənablarının gəliĢindən sonra
Mürtəzaqulu xan Pornak və Ġsmayılqulu xan ġamlu ilə birlikdə darüssəltənə Herata
yollanmıĢ digər əmirlər və qoĢunlar «ilğar» edərək, gec saatlarda darüssəltənə
Herata çatıb, mərhum padĢah Sultan Hüseyn mirzənin mədrəsəsində yerləĢdilər.
Yol getməyin və «ilğar»ın sürəkliliyi üzündən onların atları əldən düĢmüĢ, nə
atlılarda, nə də atlarda yol getmək və hərəkət etmək qüvvəsi qalmamıĢdı. Buna
görə də onlar həmin gecə [Sultan Hüseyn] mirzənin mədrəsəsində istirahət etdilər
ki, sübh çağı qalaya daxil olsunlar. Lakin onlar sübh vaxtı qalaya daxil olmaq
istəyəndə qapıların bağlı, bürclərin isə [Əliqulu xanın əsgərləri tərəfindən]
möhkəmləndirilmiĢ və tutulmuĢ olduğunu gördülər. Məsələnin həqiqəti Ġsgəndər
Ģanlı nəvvaba və əmirlərə ərz olunduqda onlar Mürtəzaqulu xana və onun
yoldaĢlarına qarĢı etiraz etdilər ki, nə üçün həmin gecə Ģahzadə (Abbas) cənabları
gəlməzdən öncə siz yuxunu özünüzə haram edib qalaya daxil olmamıĢsınız? Lakin,
əslində həmin vaxt bu iĢi həyata keçirmək onların taqətinin fövqündə idi və onların
hərəkət etməyə təpərləri qalmamıĢdı. Çünki onların atlarının əksəriyyəti bir neçə
günlük «ilğar»dan, döyüĢ meydanında ora-bura qaçmaqdan və havanın istiliyi və
hərarəti ucbatından əldən düĢərək, nə «ilğar» etmək, nə də yol getmək qüdrətinə
malik deyildilər. Belə bir Ģəraitdə onların bir gecədə Quryandan Herata çatması
necə mümkün ola bilərdi?!
Beləliklə, Ģanlı ordu onların ardınca köç edib, sözügedən darüssəltənəyə
çatdı. [Sultan Hüseyn] mirzənin mədrəsəsi Ģahın, Nəvvabi-Cahanbaninin və onun
Ģəxsi büyutatının dövlətxanası təyin olundu. Mirzə Salman dövlətxana civarında
1010
“Qurani-Kərim”, “Ali-Ġmran” surəsi, 26-cı ayə.
472
özünə mənzil seçdi. Hər tayfanın böyük əmirləri öz tabeçilərindən ibarət bir dəstə
ilə hərəsi bir darvazanın qarĢısına gedib, orada qərar tutdular və Herat Ģəhərini
mühasirəyə aldılar. Mirzə Salman Herat qalasının zəbt olunması yönündə tamam
cidd-cəhd göstərirdi və əmirlərə qarĢı danlaq və məzəmmət dilini uzadaraq, onları
Nəvvabi-Cahanbaniyə qarĢı nifaq və ixtilaf mövqeyi tutmaqda ittiham edirdi.
Nəhayət, əmirlər onun əlindən və dilindən cana gəlib, onu qətlə yetirmək barədə öz
aralarında razılığa gəldilər. Beləliklə, o, bir neçə günlük iqtidar və böyüklük
naminə baĢını qurban verib, həmin günlərdə əmirlərin əlində qətlə yetirildi.
MĠRZƏ SALMANIN ÖLDÜRÜLMƏSĠ, ƏLĠQULU XANLA
SÜLH BAĞLANMASI VƏ ZƏFƏR NĠġANƏLĠ ORDUNUN ƏBƏDĠ
BÜNÖVRƏLĠ SƏLTƏNƏTĠN MƏRKƏZĠNƏ QAYITMASI HAQQINDA
Mirzə Salman öz qızını Nəvvabi-Cahanbaniyə ərə verdikdən sonra Təbriz
hadisələri, vəzir Hüseyn bəyin və onun bacısının qətlə yetirilməsi və dünya
sakinlərinin Ģahzadəsi [Həmzə mirzənin] xoĢuna gəlməyən digər hadisələr
səbəbindən Nəvvabi-Cahanbaninin ona pis münasibət bəslədiyi gümanından xilas
olmuĢdu. Onun böyük oğlu Mirzə Abdulla Nəvvabi-Cahanbaninin vəziri, kiçik
oğlu Mirzə Nizaməddin isə müqərrəbül-həzrət olmuĢ, Ģahzadə ilə oturub-durmağa
baĢlamıĢdı. [Mirzə Salman] özünü Nəvvabi-Cahanbaninin fədailərindən sayır və
ona tərəfdar və havadar olmaqda digərlərindən daha artıq çalıĢırdı. O, həmiĢə
əmirlərin və qüdrətli dövlətin dayağı olan Ģəxslərin arasındakı böyükləri, xüsusilə
də Qulu bəy QorçubaĢını, ġahrux xan Möhürdarı və Məhəmməd xan Türkmanı
təqsirdə, nifaqda və ixtilafda ittiham edirdi və Nəvvabi-Cahanbaniyə təlqin edirdi
ki, bu üç tədbirli Ģəxsin həyatda olduğu müddətdə Nəvvabi-Cahanbaninin
gülüstanının təravəti və rövnəqi olmayacaqdır. Bəzən o, məclisdə kinayə ilə bu
mövzuda danıĢardı və özünü tərifləyərdi. Ordudakı araqarıĢdıranlar, xüsusilə də
iddia sahibi olan taciklər əmirlərlə xəlvətcə söhbət edərək, bu məsələni onlara
çatdırmıĢdılar.
Quryan qələbəsindən sonra [Mirzə Salman] ağlın ipini əldən buraxıb,
əmirlərə hökm verirdi və onları açıq-aĢkar nifaqda ittiham edirdi. Əmirlər narahat
olurdular ki, tezliklə onun sözləri Nəvvabi-Cahanbaniyə təsir edib, onlara qarĢı
mənfi münasibət yaradacaqdır. Onlar Mirzə Salmanı bu iĢin hərəkətvericisi hesab
edərək, onu aradan qaldırmağı qərarlaĢdırdılar və fürsət gözləməyə baĢladılar. Bu
əsnada Mirzə Salman Gazərgah [adlı yeri]
1011
seyr etmək həvəsinə düĢüb, yüksək
səviyyəli bir ziyafət qurmaq üçün oraya ləvazimatlar göndərdi və ulu ordunun
nədimlərindən, mütrüblərindən, müsahiblərindən və təb əhli olan Ģəxslərindən
(Ģairlərdən) ibarət bir dəstəni dəvət etdi ki, vəd olunan gün Ģahanə bir ziyafət təĢkil
edərək, onlarla söhbətləĢsin. Böyük əmirlər ordunun cahilləri və dəliqanlıları
1011
Gazərgah - Heratın Ģəhərətrafı rayonu.
473
sırasında olan öz oğullarına və qardaĢı oğullarına qərar verdilər ki, Mirzə Salman
Gazərgaha gedən kimi oraya gedib, onun iĢini bitirsinlər. VədələĢdirilən gün Mirzə
Salman öz dəstəsi və qoĢunu ilə atlanıb, Gazərgaha yollandı. Əmirlərin təyin etdiyi
adamlar qorçubaĢının oğlu Yusif xanın, Məhəmməd xanın oğlu Vəlican xanın,
ġahrux xanın qardaĢı oğlu Xəlil sultanın və s. bu kimi Ģəxslərin baĢçılığı altında
çoxsaylı bir dəstə ilə digər bir yoldan irəliləyib, onu qətlə yetirməyə tələsdilər.
Bir nəfər Gazərgah ətrafına gəlib, Mirzə Salmanı bu məsələdən agah etdi.
O, dərhal yüyənini çevirib, böyük bir iztirab içərisində Ģəhərə üz qoydu. Onun
yanında olan mülazimlərindən bir çoxları pərən-pərən düĢərək qaçmağa baĢladılar.
Böyük əmirzadələr Gazərgaha çataraq, Mirzə Salmanın geri qayıtmasından agah
oldular və bir dəstəni göndərdilər ki, əgər yolda ona rast gəlsələr, onun iĢini
bitirsinlər, əks təqdirdə isə bu məsələni həll etməyi baĢqa bir vaxta saxlasınlar.
Lakin onların göndərdiyi dəstə ona çata bilmədi və Mirzə Salman dolama yolla
dövlətxanaya gedib, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın və Nəvvabi-Cahanbaninin hüzuruna
yetərək, onları əmirlərin sui-qəsdindən xəbərdar etdi. ġah cənabları əmirlərin öz
hüzuruna gəlməsini əmr etdi. Bütün əmirlər və dövlət ərkanı cəmləĢdikdən sonra
[Ģah] əmirlərdən sual etdi:
- Səbəb nədir ki, bizim vəzirimiz və etimadlı Ģəxsimiz olan Mirzə Salmana
qarĢı belə bir mövqe tutmusunuz?
Əmirlər əvvəlcə inkar edib dedilər:
- Bizim ondan Ģikayətimiz yoxdur. Əgər qızılbaĢ cahilləri və
lotuları ona qarĢı ədəbsizcəsinə davranıblarsa, biz özümüzü onlara yetirib, bu
fəsadın rəğbətləndiriciləri olan kəsləri cəzalandırarıq.
Bu əsnada [Mirzə Salmana qəsd etməyə cəhd göstərmiĢ] həmin camaat
[Sultan Hüseyn] mirzə mədrəsəsində toplaĢıb, böyük bir qalmaqal və hay-küy
saldılar və içəriyə adam göndərib bildirdilər:
- Mirzə Salman dövləti xarab edən və qızılbaĢlara düĢmən olan
bir kimsədir. QızılbaĢlar arasındakı ixtilaf və düĢmənçiliyin səbəbkarı odur.
Xorasan əmirlərinin üsyan və tüğyanı məhz onun bəd rəftarından qaynaqlanmıĢdır.
Nə qədər ki o, dəf edilməmiĢdir, bu ikitirəlik qızılbaĢların arasından yox olub
getməyəcəkdir.
ĠĢ bu yerə çatdıqda böyük əmirlər də bu mövzuda bir qədər danıĢdılar və
bunları ərz etdilər:
- Mirzə Salman bir tacik kiĢidir; hesab və divan iĢlərinin icrasından savayı,
ondan baĢqa heç nə təvəqqe olunmurdu. Ordu və qoĢun toplayaraq özbaĢına
surətdə səltənət iĢlərinə müdaxilə edib fitnə-fəsada bais olmaq onun iĢi deyildi.
Ġndi ki, qızılbaĢlar iĢin üzərindən pərdəni götürərək, ona qarĢı belə bir məqama
gəlmiĢlər, görüləcək iĢlərin əvvəlincisi odur ki, o, vəzirlik mənsəbindən əl
çəkib, [dövlət] iĢlərini tərk etsin.
Sözügedən Ģəxs ağıllı adam idi və bilirdi ki, bu iĢi düzüb-qoĢan əmirlər
onun qətlindən savayı heç nəyə razı olmayacaqlar. Amma bu məsələnin Ģahın və
474
Ģahzadənin hüzurunda danıĢıldığını nəzərə alaraq ona ümid etdi ki, heç olmasa
onun həyatına son qoymazlar və razı oldu ki, onu həbs edib, bir yerdə saxlasınlar.
Belə olduqda böyük əmirlər padĢahın dövlətinə dua deyib qalxdılar və
əmirlərdən birini bir dəstə ilə birlikdə təyin etdilər ki, bu gecə Mirzə Salmanın
keĢiyini çəksin, sabah isə onun barəsində xoĢbəxt və Ģərəfli hökmdar tərəfindən hər
nə hökm olunarsa, icra etsinlər. Mirzə Salman Nəvvabi-Cahanbaninin yüksəliĢi və
iqtidarı üçün səy göstərmiĢdi, öz zahiri xidmətlərinə görə özünü onun fədailərindən
sayırdı və istəyirdi ki, o həzrətin məmləkətdə heç bir Ģəriki və ortağı olmasın. Buna
görə də [Həmzə mirzənin] Ģərəfli xatirində narahatçılıq meydana gəldi. O, özünün
bir etimadlı adamını böyük əmirlərin yanına göndərib, onların fikrindən nə
keçdiyini soruĢdu. Onlar Allah-taalanın zatına and içib dedilər:
- Bizim sədaqətimizdə və bəndəliyimizdə əsla bir zəiflik meydana
gəlməmiĢdir. Bizim Ģah və Ģahzadə cənabları ilə bağladığımız əhdü-peyman
daimidir və möhkəmdir. Mirzə Salman isə həmiĢə ara qarıĢdıraraq, sizin mübarək
xatirinizdə bizim kimi dövlətsevər Ģəxslər haqqında yanlıĢ təsəvvür yaradırdı.
QızılbaĢ ağsaqqalları onun vəzirliyinə və iqtidarına razı deyildirlər və onun
barəsində [hökmdarın] ali əmri və göstəriĢi nə olarsa, biz buna müti və itaətkar
olacağıq.
Vəzir Mirzə Salmanın Heratda qətlə yetirilməsi. Beləliklə, Ġsgəndər Ģanlı
nəvvab və dünya sakinlərinin Ģahzadəsi (Həmzə mirzə) öz Ģərəfli xatirlərini
əmirlərin onlara qarĢı hiyləgərlik və nifaq etməyəcəklərindən arxayın saldılar.
Əslində, heç onlar özləri də Mirzə Salmandan çox da razı deyildilər. Buna görə də
onlar razılıq verdilər ki, onun barəsində əmirlərin istəyinə uyğun rəftar edilsin.
Ertəsi gün bütün əmirlər Qulu bəy QorçubaĢının evində toplaĢıb, əĢrəfin yanına
adam göndərdilər və Mirzə Salmanı aparıb, qorçubaĢının evində məhbus edərək,
onun mallarını və əĢyalarını müsadirə etdilər. Onun oğulları olan Mirzə Abdullanı
və Mirzə Nizamı da həbs edib, nəzarət altında saxladılar. Bir neçə gün onun var-
dövlətini təftiĢ edib, bu barədə xatircəm olandan sonra, onun əhəmiyyətsiz bir
vəziyyətə salınmasına baxmayaraq, onun sağ qalmasının özlərinə qarĢı təhlükə
törədə biləcəyindən narahat olub, onu qorçuların əllərinə təslim etdilər. Ülyacənab
Sultanımın qohumu olan
1012
YüzbaĢı Təhmasibqulu bəy Mosullu Türkman ona ilk
yaranı vurdu. Digərləri isə onun iĢini tamamilə bitirdilər.
«Çox-çox soyuq idi bu gözəl qəsr,
Yerini qızdıran kimi dedilər ki, qalx!»
Sübhanallah! Adəm övladı nəyi özünə xeyir bilirsə, Ģər nəticə verir və öz
əməl bostanında hər nə qədər özü üçün faydalı olan toxumlar səpməyə çalıĢsa da,
axırda qarĢısına bəla tikanlığı çıxır, xəta və yanılma güllərini dərməli olur. Eləcə də
1012
S-129, v.243a; S-297, v.189b.
475
Mirzə Salman öz dövlət qəsrinin təməlini möhkəmlətmək məqsədi ilə tədbir töküb,
Nəvvabi-Cahanbanini özünə kürəkən etsə də, axırda bu qohumluq ucbatından
dövlət gəlininə üç təlaq
1013
deyərək, özü öz həyatının kökünün qırılmasına bais
oldu. Onun cəsədi böyük bir rüsvayçılıq və zillət içərisində rəzalət torpağı üzərində
düĢüb qaldı. Axırda sədrlərin və üləmaların təĢəbbüsü ilə həmin meyit müqəddəs
və ulu MəĢhədə aparılıb, [Ġmam Rzanın] müqəddəs rövzəsində dəfn olundu.
Sözügedən Ģəxs (Mirzə Salman) Cabiriyyə nəslindən və Ġsfahanın əyan-
əĢrəflərindən idi. Onun nəslinin mənĢəyi Cabir ibn Abdulla Ənsariyə
1014
gedib
çatırdı. Onun həyatının bir hissəsi hələ cənnətməkan Ģah zamanının vəzirlərinin və
qələm sahiblərinin tərcümeyi-halları yazılarkən qələmə alınmıĢdı. O, həqiqətən də,
qabiliyyətinin, istedadının və biliyinin çoxluğuna görə öz həmkarlarından və tay-
tuĢlarından üstün idi. Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın zamanında o, uğurlu bəxt ulduzunun
müsaidəsi ilə dövlət və iqbal meracına ayaq qoyub, vəzirlərin mərtəbəsindən daha
artıq iqtidar və istiqlal əldə etmiĢdi. Hadisələrdə, vaqiələrdə və əhvalatların baĢ
verməsində nökərlərin, xidmətçilərin, süvarilər dəstəsinin və məiyyətin say
çoxluğunun qəzavü-qədər qılıncını dəf edəcəyinə və tale qarĢısında sipər rolu
oynaya biləcəyinə inanaraq, bu xəyalla ayağını qələm sahibləri dairəsindən kənara
çıxarıb, nəfsinə tabe olaraq, əmirlik həvəsinə düĢdü, qoĢun və ləĢkər, təbil və ələm
sahibinə
1015
çevrildi və uca Ģanlı əmirlərə yuxarıdan aĢağı baxaraq, özünü onlardan
üstün və yüksək tutdu. Axırda yanlıĢ əməllərinin nəticəsində özünü öz ehtiraslarına
qurban verdi. O, Ģairlik və söz ustadlığı sahəsindəki səviyyəsini kamillik
dərəcəsinədək yüksəltmiĢdi. Ali fəhm və fitrətə, yaxĢı təbə və düzgün zehnə malik
idi. Onun tərəfindən bədahətən söylənən çoxlu məlahətli Ģeirlər yaradılmıĢdır.
Əksər vaxtlarda vəzirlik iĢləri ilə məĢğul olduğu zaman və ehtiyac sahiblərinin
çoxluğu və izdihamı əsnasında əhalinin ərizələrinə nəzmlə cavab yazıb, bədahətən
qitə və qəsidələri təb qələmi ilə təfəkkür və düĢüncə, deyiliĢ və məna bəlağətinin
və təmtərağının kamalı əsasında bəyan səhifəsi üzərinə qeyd edərdi. Qətlə
yetirilməsi ərəfəsindəki günlərdə bir qəzəl demiĢdi. Həmin qəzəlin məqtəsi belədir:
«Ey gözəllər, istəsəz öldürəsiz Salmanı,
YaxĢısı budur ki, tez alasız ondan canı».
Bu iki-üç beyt də onun Ģeirlərindəndir və Türbət [qalasının] mühasirəsi
zamanı deyilmiĢdir:
Beyt
1013
Üç təlaq demək - Ģəriət qanunlarına görə, kiĢinin öz arvadını boĢamasını bildirir. Burada məcazi
mənada iĢlənmiĢdir.
1014
Cabir ibn Abdulla Ənsari - Həzrət Əlinin tərəfdarlarından biri.
1015
Təbil və ələm sahibi olmaq böyük əmirlərin rəmzləridir.
476
«Ürək çırpınmadadır ki, nə zaman yar gələr,
Görəsən, yardan haçan vədeyi-didar gələr?
Bir bəla bu iĢdən sənə dəysə, bil ki, Salman,
AĢiqin qarĢısına daim ahu-zar gələr».
Bu qəzəli Mövlana MöhtəĢəm KaĢinin qəzəlinin cavabında çox yaxĢı
deyibdir. Burada həmin qəzəlin ilk beytləri verilir:
Qəzəl
«YaxĢılığın yüyənini acgöz adamlara vermə!
Fitnəkar adamlara ixtiyar vermə!
Lalətək rüxsarın üstünə zülfdən pərdə salma!
Səadət xəzinəsinin açarını ilanın əlinə vermə!»
Sözün qısası, bu hadisənin baĢ verməsindən sonra böyük əmirlər öz
aqibətlərini düĢünərək, Nəvvabi-Cahanbanidən xahiĢ etdilər ki, onların qəlblərinin
arxayınlaĢması üçün [Mirzə Salmanın] qızını boĢasın. Nəvvabi-Cahanbani
əmirlərin xahiĢini yerinə yetirib, [onun qızına] təlaq verməyə razı oldu. [Mirzə
Salmanın] mallarından və əmlakından bəziləri ali divana mənsub edildi, bəzi
digərləri isə böyük qorçulara paylanıldı.
Əliqulu xanın əmirlərlə sülh bağlaması. [Mirzə Salmanın öldürülməsindən]
sonra əmirlər daha bir-iki ay ərzində mühasirə iĢində zahirən səy və çalıĢqanlıq
göstərdilər. Bu əsnada Azərbaycandan qorxulu xəbərlər gəldi ki, Fərhad paĢa adlı
birisi Rum sultanı tərəfindən sərdar təyin olunub, Azərbaycana qoĢun çəkib və o
sərhəddə qətl alovu alıĢıb. Qüdrətli dövlətin dayağı olan Ģəxslər bu xəbərdən
narahat olub məsləhət gördülər ki, Əliqulu xanla sülh bağlayaraq, öz hərəkət
yüyənlərini Ġraq və Azərbaycan tərəfə yönəltsinlər. ġahrux xan Möhürdar ixtilafın,
ikitirəliyin və düĢmənçiliyin aradan qaldırılması məqamına gələrək, özü bir dəfə
qalanın ətəyinə gedib, Əliqulu xanla görüĢdü və sülh söhbətini ortaya atdı.
Sözügedən [Əliqulu] xan özü də bu (sülh) iĢinin həyata keçməsini istəyirdi.
Beləliklə, qilü-qaldan sonra tərəflər arasında aĢağıdakı qaydalar əsasında sülh
bağlandı:
• Əliqulu xan o vaxt on iki yaĢı olan böyük oğlu Vəlixan mirzəni [qaladan]
bayıra göndərib, onun vasitəsilə əĢrəfin hüzuruna itaətkar ruhda yazılmıĢ ərizə
göndərsin;
• Həmin ərizədə bildirsin ki, bütün bu fəsadın xəmirinin mayası Mirzə
Salman idi və bir halda ki, o, aradan qaldırılmıĢdır, indi biz əvvəllər olduğu kimi
bu dərgahın qulamları və qulamzadələriyik;
• Əliqulu xan keçmiĢ təqsirlərinə görə üzr istəsin;
477
• Ədəb-ərkana riayət etmək, Səfəvi sülaləsinin sufilərindən olduğunu sübut
etmək və [Abbasın] adlı-sanlı atasının və yüksək məqamlı qardaĢı [Həmzə
mirzənin] hörmətini saxlamaq baxımından Xorasanda əvvəlki təki səltənət və
padĢahlıq xütbəsi Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın adına oxunsun və onun böyük oğlu olan
Nəvvabi-Cahanbani vəliəhd sayılsın;
• Xorasan məmləkəti əvvəlki qaydada kainat Ģahzadəsinə, yəni əlahəzrət
[Abbasın] öhdəsinə tapĢırılmıĢ olsun və o, layiqli peĢkəĢlər göndərərək, nə xahiĢi
olarsa, ərz etsin ki, xeyirxahların vasitəsilə [hökmdara] çatdırılsın.
Təkəlü əmirləri, xüsusən də Vəli xan bu iĢə razı deyildilər. Amma bu sülhün
bağlanmasına müxtəlif nəcib fikirli adamlar qarıĢdıqlarından, onlar o tayfanın
ağsaqqalı, əsilzadəsi olan və sağlam nəfsə, sülhpərvər düĢüncəyə malik bir kiĢi
olan Müseyib xan ġərəfəddinoğlu Təkəlünü bu sülhün bağlanmasına razı saldılar
və o, Vəli xanı inadkarlıqdan və tərslikdən döndərdi. Əliqulu xanla Ġsmayılqulu
xan arasında sonuncunun atası olan Vəli xəlifənin qətli üstündə ziddiyyət və
düĢmənçilik baĢ qaldırmıĢ, onun əvəzində Əliqulu xanın atası Sultan Hüseyn xan
öldürülmüĢ, Quryan döyüĢündə ifrat dərəcədə qətllər baĢ vermiĢ və hər iki tərəfin
qohum-əqrəbası olan Ģamlu tayfasının ovçu («ovci», «avcı») qəbiləsindən çoxlu
adamlar qətlə yetirilmiĢdilər. Bir sözlə, onların inadı və tərsliyi fəsaddan və
ziyandan baĢqa bir nəticə verməmiĢdi. Bu səbəbdən Ġsmayılqulu xanı da sülh
bağlanmasına razı sala bildilər. Əliqulu xan da bu gediĢata tabe olmağı faydalı
bilib, [yuxarıda] qeyd olunmuĢ Ģərtləri qəbul etdi. Amma xahiĢini bildirdi ki,
onlarla Mürtəzaqulu xan arasında inad və ziddiyyət həddini aĢdığından onların
arası əsla düzəlməyəcəkdir və buna görə də onu (Mürtəzaqulu xanı) Ġraqa
aparsınlar, müqəddəs və ulu MəĢhədin hökumətini isə böyük əmirlər içərisindən
dövlətmənd və xeyirxah bir kiĢiyə bəxĢ etsinlər.
Xülasə, ġahrux xan sülh yaratmaq meydanına ayaq qoyub, əvvəlcə
əmirlərin vəsatəti əsasında əqli dəlillərlə kama yetmiĢ Ġsgəndər Ģanlı nəvvabı və
Nəvvabi-Cahanbanini sülh bağlanmasına razı saldı. Onlar səltənət mərkəzinə
qayıtmağı və Azərbaycandakı məsələləri nizam-intizama salmağı dövlətin faydası
baxımından daha münasib və düzgün hesab etdilər. ġahrux xan onlardan icazə
aldıqdan sonra Ġsmayılqulu xanı özü ilə birlikdə o qalaya aparıb, Əliqulu xanla sülh
bağladı. Ertəsi gün Əliqulu xan Nəvvabi-Cahanbaninin hüzuruna öz acizliyinin
bəyan edilməsindən, yalvarıĢlarından və keçmiĢ xidmətlərinin xatırlanmasından
ibarət olan sədaqət ərizələri göndərdi, baĢ vermiĢ hadisələrə görə öz üzrxahlığını
bildirərək, qüdrətli dövlətin dayağı olan Ģəxslərin ona qarĢı Ģəfqətsizliyindən,
Mirzə Salmanın hegemonluğundan və Mürtəzaqulu xanın pis rəftarından
Ģikayətləndi və sülhün Ģərtlərini öz andı ilə möhkəmləndirdi. Amma Allahın
kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın xilafət və hökmranlığının fərmanı «Biz səni yer
üzünün xəlifəsi etdik» ayəsinin
1016
məzmununa əsasən bəzək və zinət tapdığına
1016
«Qurani-Kərim», «Sad» surəsi, 26-cı ayə.
478
görə qeyd olunmuĢ Ģərtlərin heç bir nəticəsi olmadı və o Ģərtlər quru söz olaraq
qaldı.
Şah Sultan Məhəmmədin Heratdan geri qayıtması. Beləliklə, əmirlərin və
dövlət ərkanının xahiĢlərinə əsasən, Əliqulu xanın mətləbləri və iltimasları
məramına uyğun qəbul edildi. Ona qiymətli xələtlər bağıĢlanıldı və o, Ġsgəndər
Ģanlı nəvvab tərəfindən Ģərəfli «oğul» ləqəbinə layiq görüldü. Əlahəzrət (Abbas)
üçün yüksək məqamlı atası və gözəl bəxtli qardaĢı (Həmzə mirzə) tərəfindən
hədiyyələr və nadir əĢyalar göndərildi. Əliqulu xanın oğlu Vəlixan mirzə Nəvvabi-
Cahanbaninin ulu dərgahının mülazimləri silkinə daxil olundu. O ilin Novruz
bayramından dörd aya yaxın vaxt ötdükdən sonra
1017
köç təbili vuruldu və [Ģah
qoĢunları] darüssəltənə Heratdan köçdülər. Müqəddəs və ulu MəĢhəddə cah-calalla
dayanaraq, Ġmam Rzanın - ona və əcdadına salam və mədh olsun - məqbərəsinin
məlaikələrin sığınacaq tapdıqları astanasını ziyarət etmək Ģərəfinə feyzyab oldular.
Əliqulu xanın istəyinə uyğun olaraq və MürĢüdqulu xanla ustaclu tayfasının
könüllərini almaq məqsədi ilə Mürtəzaqulu xanı MəĢhəd hakimliyindən
uzaqlaĢdırıb, o vilayəti Abdulla xanın nəvəsi və sözügedən [ustaclu] tayfasının
əsilzadəsi olan Salman xana verdilər. Mürtəzaqulu xan Astarabad əyalətinə təyin
olundu və Damğan, Bistam, Biyarcümənd, Ərəb-amiri və Həzarcərib vilayətləri də
ona həvalə edildi. Ustaclu [tayfasının] böyüklərindən sayılan və uzaqgörən,
təcrübəli bir Ģəxs olan ġahqulu sultan Qarınca isə Salman xanın lələsi və atalığı
təyin edildi və Cam vilayəti ona mənsub olundu.
Xülasə, qüdrətli dövlətin dayağı olan Ģəxslər Xorasanın və xorasanlıların
məsələlərini vaxtın zərurətinə uyğun bir Ģəkildə həll edib, Ġraqa sarı üz tutdular.
Dövlət və agahlıq büsatının uzaqgörənləri onların geri qayıtmasından belə nəticə
çıxardılar ki, Xorasan mülkünün səltənəti yenidən cahan Ģahzadəsinə, yəni
əlahəzrət [Abbasa] məxsus olacaq, tezliklə onun hakimiyyət bayraqları yüksələcək
və onun səadət günəĢi [Səfəvi] məmləkətlərinin bütün ərazisinin üzərinə
düĢəcəkdir. Əmirlərdən və Xorasan camaatından o kəslər ki, calal bayraqlarının
gəliĢi vaxtı Ġsgəndər Ģanlı nəvvaba tərəfdarlıqlarını izhar etmiĢdilər, indi məyus
olaraq, öz aqibətlərinin qayğısına qaldılar və öz əməllərini ört-basdır etmək və
bəraət qazanmaq fikrinə düĢdülər. Həmin vaxt Xorasan əmirlərindən [Ģaha qarĢı]
itaət və tabeçilik darvazalarını bağlayıb, müxaliflik qapısını açan ilk Ģəxs Sevindik
bəy QorçubaĢının oğlu Hüseyn bəy ƏfĢar oldu. O, darülmöminin Səbzəvarın
hakimi idi. Hələ hökmdarın məiyyəti Xorasana daxil olub Səbzəvara çatarkən o,
«Ģahısevənlik» izhar edib, ali məiyyəti qarĢılamağa tələsmiĢ və Ġsgəndər Ģanlı
nəvvab və dünya sakinlərinin Ģahzadəsi (Həmzə mirzə) ilə görüĢüb, Qulu bəy
QorçubaĢının səyi nəticəsində əvvəlki kimi Səbzəvar əyalətinə [hakim] təyin
olunmuĢdu. Lakin bu əsnada o, müxaliflik və üsyan mövqeyi tutaraq, Ģəhərin və
1017
Yəni 1583-cü ilin iyul ayında.
479
qalanın darvazalarını bağladı və tüfəng atmaqla öz qalasını müdafiə etmək
məqamında durdu. Nəvvabi-Cahanbani böyük əmirlərə xitab edib buyurdu:
- Biz xeyirxahlıq göstərərək, Xorasan məsələsini barıĢıq yolu ilə həll etdik.
Lakin indi, bir halda ki, Hüseyn bəy kimi birisi sizin padĢahınızın üzünə ağ olub
qalanı bağlayır və ədəbsizlik əlini uzadaraq hökmdarın ordusuna top və tüfəng atır,
artıq səhlənkarlıq yeri deyildir. Özümüzü görməməzliyə vuraraq onu baĢlı-baĢına
buraxmaq dövlətə layiq və səltənətin namusuna münasib olmaz.
ƏfĢar tayfasının ağsaqqalı və dövlətin mühüm dayağı olan Qulu bəy
QorçubaĢı o səadətsiz bədbəxtin (Hüseyn bəy ƏfĢarın) məsələsinə zamin durmuĢ
bir Ģəxs olaraq xəcalət baĢını aĢağı əyib, o həzrətin ürək oxĢayan kəlmələrinə tabe
oldu və o ağılsız və huĢsuzun tənbeh edilməsini və cəzalandırılmasını vaxtın
məsləhətincə zəruri olduğunu anlayıb, bu iĢə razılıq verdi. Nəvvabi-Cahanbani
bütün zəfər niĢanlı qoĢunların adlı-sanlı əmirlərini, xüsusilə də Vəli xanı və təkəlü
əmirlərini Ģəhəri və qalanı zəbt etməyə məmur etdi. Fərman icraçıları buyuruğa
əməl edib, elə həmin gün layiqli bir tərzdə Ģəhər və qala üzərinə hücum çəkdilər.
Qala camaatı günəĢin qürub etməsinədək müdafiə olunmaqla məĢğul oldu. Lakin
qürub çağı o qaragünlü bədbəxtlərin talesizlik axĢamı oldu. Həmin vaxt onlar dava-
dalaĢda aciz qaldılar və ali məiyyətin bahadırları böyük səy göstərərək, özlərini
qalanın ətəklərinə yetirib, qalanın bürclərinə qalxdılar və sanki yoxuĢdan eniĢə
doğru axmaqda olan bir sel kimi gecənin zülmətində Ģəhərə tökülüĢərək, Ģəhərin iç
(«ərk») qalasını da istila etdilər.
Səbzəvar hakimi Hüseyn bəyin qətlə yetirilməsi. O təbəqəyə (qala
müdafiəçilərinə) talesizlik üz verdi və onlardan bir çoxları fanilik qılıncına qurban
getdilər. Hüseyn bəy də iç qalanın qapısında əsir düĢdü. Ali üzənginin
mülazimlərindən olan səbzəvarlı beldarlardan
1018
biri ona belin sapı ilə elə vurdu
ki, hərəkət etməyə qüvvəsi olmadı və bel zərbəsinin təsirindən xəcalət və utanc
baĢını ixtiyarsız olaraq önə əydi. Onun cəzalandırılmasına hökm verildi. Nəzər
salanlara ibrət olsun deyə, onu Ģəhər darvazasından asdılar. Amma o ağılsız və
huĢsuzun itaətsizliyinin uğursuzluğu və onun pis tədbiri ucbatından o qorxunc
gecədə əsgərlər və ordu əhli tərəfindən Səbzəvarın Ģiə əhalisinin və əyanlarının
baĢına bəlalar gətirildi.
Xülasə, soyğunçuluq, qarət, qırğın və s. bu kimi əməllər bir dəqiqə də olsun
səngimək bilmədi. Nəvvabi-Cahanbaninin alovlanmıĢ qəzəb odu söndükdən sonra
onun əmirlərə heç bir kəsin Səbzəvar rəiyyətinə və camaatına qarĢı təcavüzkarlıq
etməməsini tapĢırmasına baxmayaraq, gecə düĢdükdən sonra hərbçilərin rəiyyətə
qarĢı hərəkətləri davam etdi. Acizlərə və təbəələrə çoxlu xətər və zərər dəydi.
Ertəsi gün rəiyyətin əhvalının qayğısına qalıb, onların mətləblərini və istəklərini
həll etməyə çalıĢdılar və o vilayətin hakimliyini Əhməd sultan Təkəlüyə
tapĢırdılar. Daha sonra oradan köç edə-edə Ġraqa yollandılar. Mürtəzaqulu xanı
1018
Beldar - ordunun tərkibinə daxil olan və hərbi əməliyyatlar zamanı mühəndis-istehkam tədbirlərində
fəhləlik edən, qazıntı iĢlərini həyata keçirən Ģəxslər.
480
Damğanda qoydular ki, Astarabad səfərinə hazırlıqlarını sona çatdıraraq, o səmtə
yollansın. Hökmdarın məiyyəti bəxtiyarlıq və uğurla darüssəltənə Qəzvinə çatıb,
əbədi səltənətin mərkəzində cah-calalla qərar tutdu. ġiraz hakimi Ümmət xan,
Kirman hakimi Vəli xan, Həmədan hakimi Vəli xan və Xorasan səfərində iĢtirak
etmiĢ digər məmləkət əmirləri və hakimləri öz yerlərinə qayıtmaq üçün rüxsət alıb,
hər biri öz ölkələrinə getdilər.
Bu ilin hadisələrindən biri də Ģanlı ordu Xorasanda olan zaman bayat və
təkəlü camaatları arasında baĢ vermiĢ müharibədir. Bu əhvalatın icmalı belədir ki,
Həmədan hakimi olan Vəli xan Təkəlü Xorasan səfərinə yollanmıĢdı və Bağdad
sərhədinin mühafizəsi Kürdüstan və Çəmçal hakimi olan Solağ Hüseyn Təkəlünün
öhdəsində qalmıĢdı. Seyf sultan Bayat da onun yanında xidmət edirdi. Lakin
yuxarıda qeyd etdiyimiz qələndərin qiyamından və ələ keçirilməsindən sonra
araqarıĢdıranların fəsadı nəticəsində onların arasında narazılıq və münaqiĢə
yaranmıĢdı. Hökmdarın Xorasanda qalmasının uzun çəkdiyini və vəziyyətin
dolaĢıq olması haqqında ardıcıl xəbərlərin gəldiyini görən Seyf sultan Bayat
hərəkətə keçmək tamahına düĢdü. O qərara aldı ki, həmin sərhəddə qalmıĢ və
Xorasana getməmiĢ Solağ Hüseyni və təkəlü camaatını sıradan çıxarsın və onun
ölkəsini ələ keçirsin. Bu məqsədlə o, bayat tayfasından çoxlu qoĢun toplayıb, Solağ
Hüseynin üstünə getdi. Solağ Hüseyn də təkəlü tayfasını cəmləyib, ona qarĢı
çıxmağa tələsdi. Bayat camaatı təkəlülərdən çox olmasına baxmayaraq, onların
təzyiqinə tab gətirə bilmədi və elə ilk həmlədəcə məğlub olub qaçmağa baĢladı.
Seyf sultan əsir düĢdü. Solağ Hüseyn onu qələndər «Ģah»la eyni zəncirə bağladı.
Onunla bir yerdə olmaqdan hiddətlənən qələndər qəflətən onu öz caynağına
keçirib, o biri dünyaya göndərdi
1019
.
ĠSGƏNDƏR ġANLI NƏVVABIN SƏADƏTLĠ MƏĠYYƏTĠNĠN OLMADIĞI
ƏYYAMDA AZƏRBAYCANDA BAġ VERMĠġ HADĠSƏLƏR VƏ
ĠRƏVANIN RUMĠLƏRĠN ƏLĠNƏ KEÇMƏSĠ HAQQINDA SÖHBƏT
ġüurluluq məclisinin taxtını bəzəyənlərin ürəklərinə gizlin qalmamıĢdır ki,
bundan öncə qeyd olunduğu kimi, sərdar Sinan paĢa [yuxarıda] yazıldığı tərzdə
sülh məsələsinə qərar vermiĢdi və bu tərəfdən elçi sifəti ilə Rum məmləkətlərinin
hökmdarı Murad xanın hüzuruna göndərilən Ġbrahim xan Türkmanı
1020
özü ilə
götürüb, Ġstanbula yollanmıĢdı. Lakin Osman paĢa Dərbənddən ərz etdi ki, «Sinan
paĢa öz qorxaqlığı və ağciyərliyi ucbatından Azərbaycana gəlməyə cürət etmədi.
Mən bütün ġirvan vilayətini fəth etmiĢəm və [bu vilayət] indi Osmanlı əsgərlərinin
nəzarəti altındadır. O ki qaldı Sinan paĢanın Dərbənd qalasından savayı heç bir
yerin rumilərin ixtiyarında olmadığı barədə dediklərinə, bu fikir həqiqətə ziddir.
Əgər qızılbaĢ padĢahının Xorasanda olduğu bu ildə baĢqa bir sərdar təyin olunarsa,
1019
S-129, v.246a-b; S-297, v.191b-192a.
1020
Tehran çapında (s.292) Türkman əvəzinə yanlıĢlıqla Təkəlü yazılmıĢdır.