Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
461
ALLAHIN KÖLGƏSĠ OLAN ƏLAHƏZRƏT ġAHIN XORASAN
SƏLTƏNƏTĠNĠN TAXTINA ƏYLƏġMƏSĠ HAQQINDA
989-cu ilə (05.02.1581 - 25.01.1582) müvafiq olan türklərin yılan ilində,
səma cisimlərinin uğurla düzüldüyü bir gündə padĢahsayağı məclis tərtibləyib, uca
səltənət və padĢahlıq kürsüsünü bəzədilər, o iqbal ölkəsinin ĢahənĢahını sultanların
tövründə və qaydasında o kürsüyə əyləĢdirdilər və onun o vaxtadək camaat
arasında Abbas mirzə kimi məĢhur olan Ģərəfli adı ġah Abbas deyə çağırılmağa
baĢlandı. Hərçənd o həzrətin azyaĢlılığı və kiçikliyi səbəbindən bu iĢə dəxli yox idi
və o, adlı-sanlı atasının və böyük mənsəbli qardaĢının xoĢuna gəlməyən bu əmələ
razı deyildi, amma qəzavü-qədərin iĢgörənlərinin köməyi ilə bu böyük iĢ ixtiyarsız
olaraq baĢ tutdu. Fərmanlar və hökmlər padĢahlıq tuğrası ilə zinətləndirildi.
Xorasanda onun səadətli adına və ləqəbinə sikkə vuruldu və xütbə oxundu. Sadə
xalq və əsilzadələr təbrik etmək və mübarəkbaĢlıq demək üçün dilə gəldilər.
Xorasanın əksər əyanları, əsilzadələri, sahibkarları və əhalisi ali dərgaha üz tutub,
itaət və fədakarlıq nümunələri göstərdilər. O vilayətin böyüklərindən olan və atası
Mir ġahhüseyn ulu orduda münĢi əl-məmalik vəzifəsini tutan Mir Məhəmməd
Yusif NiĢapuri dövlətsevərlik mərasimində digərlərindən daha artıq səy göstərdi və
əmirlik mərtəbəsinə tərəqqi edərək, Mir Məhəmməd Yusif xan adını qazandı.
Həqiqətən də, o həzrətin səltənət və padĢahlığının tarixi [əbcəd hesabı ilə]
«in sal fərxəndəfal əst» («bu il uğurlu ildir») cümləsi oldu. Bu xəbər müqəddəs və
ulu MəĢhədə çatdıqda Məhəmməd xanın və MəĢhəd qoĢununun üzgünlüyünə və
pəriĢanlığına səbəb oldu. Onlar bu halın həqiqəti barədə ulu dərgaha ərizə yazıb,
səba [küləyi] kimi sürətli qasidlərlə Azərbaycana göndərdilər.
Allah-taala o həzrətin (ġah Abbasın) vücudunun cövhərini parlaq xilqətin
rüĢeymindən xəlq etdiyi və onun bəxtinin ulduzunu məsud və parlaq yaratdığı üçün
hələ həyatının baĢlanğıcından və uĢaqlıq çağlarından etibarən o həzrətə
münasibətdə hüsn-rəğbət bütün adamların ürəklərində qərar tutmuĢdu. Xalq təbii
surətdə onun hakimiyyətinə sevgi bəsləyirdi. Onun hakimiyyətə yüksəlməsi xəbəri
haraya çatdısa, sevinc və Ģadlığa səbəb oldu. Qeyb aləminin əlamətlərinin
niĢanələri dünya adamlarına onun xoĢbəxt cülusunun müjdəsini verirdi. O
cümlədən, bu səadət səmərəli xəbər [ġah Məhəmməd Xudabəndənin] ordusunda
da yayıldı və hamının heyrətinə səbəb oldu. Çünki o vaxtadək Səfəvi sülaləsində
belə bir iĢ baĢ verməmiĢdi. Bu sətirlərin müəllifi olan mən (Ġsgəndər bəy MünĢi)
sədri-əzəm Qazıxan əl-Hüseynidən bunları eĢitmiĢəm: «Ġsgəndər Ģanlı nəvvab
Qarabağda qıĢlaq edən ildə Aleksandr xanın müĢrifi olan Xoca Ziyaəddin KaĢi
[Ģah] ordusuna gəlmiĢdi. O, məndən sual etdi ki, kama yetmiĢ Ģahzadə [Abbasın]
Xorasanda padĢah olması xəbəri doğrudur, ya yox? Mən cavabında ona dedim ki,
bəli, belə bir söhbət dolaĢmaqdadır, amma hələ dəqiqləĢməyibdir. Bu vaxt Kamal
462
Ġsmayılın «Divan»ı ortada idi. Sözügedən Xoca [Ziyaəddin] Ģahzadə [Abbasın]
əhvalını o kitabdan fal etdi və əvvəlinci səhifənin sağ tərəfində bu qitə gəldi:
Qitə
«Tac bəxĢ edən xosrov, cahanın Ģahı
Ki, qılıncından zəmanə həzərdir.
Taleyin ona verdiyi töhfələr,
Hər dəm, hər an səadətdir, zəfərdir.
DüĢüncəsi müdrik, dövləti gəncdir,
Bəhrdir əli, xəncəri gövhərdir.
Dün gecə bunları dedi asiman:
«Bizim yanımızda böylə xəbərdir,
Tutacaq günəĢə bənzər qılıncla,
Nəyin ki üstünə günəĢ güzərdir.
Ağıl nə qədər təsəvvür edirsə,
Onun mülkü elə həmin qədərdir.
Onun Ģahlığıyla müqayisədə,
Göyün yeddi qatı da müxtəsərdir.
Qoy sübh olsun, dövləti yüksələcək,
Nəticəsi olar haçan səhərdir».
Əliqulu xanın öz məqsədinə çatmadan Nişapurdan qayıtması. Xülasə, bu
hadisədən sonra Abbas tərəfdarı olan əmirlər tamam cidd-cəhdlə [NiĢapur] qalasını
tutmağa yollanaraq, çoxlu səy göstərdilər və zəhmət çəkdilər. Amma DərviĢ
Məhəmməd xan ağlının çoxluğu, mərdanəliyi və yaxĢı tədbirləri sayəsində qalanı
mühafizə və müdafiə etmək iĢində lazım olduğunca çalıĢdı. Bayırdakılar nə qədər
səy göstərsələr də, qala süqut etmədi. Nəhayət, mühasirənin müddəti uzandı və qıĢ
fəsli yaxınlaĢdı. Eyni zamanda, Ġraq qoĢununun gəliĢi barədə xəbər çatdı. [Abbas
tərəfdarı olan əmirlər] zərurət üzündən köç etmək qərarına gəlib, darüssəltənə
Herata üz tutdular. Böyük əmirlərin hər biri rüxsət alaraq, öz iqtalarına getdilər.
Amma Xorasan hadisələri barədə xəbərlər olduğu kimi, Qarabağın
Meydancuq [adlı yerində] Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın ordusuna çatdıqdan və sərdar
Sinan paĢa ilə sülh söhbəti ortaya gətirilib, yuxarıda xatırladıldığı kimi, Ġbrahim
xan Türkman elçi sifəti ilə Ġstanbula göndərildikdən sonra Ġraqa getmək qərara
alındı. Onlar köçhaköçlə səltənət mərkəzinə gəldilər və qıĢı darüssəltənə Qəzvində
keçirib, yunt ilinin əvvəlində
1004
Xorasanda baĢ qaldırmıĢ fitnə səbəbindən oraya
səfər etməyin tədarükünü görməklə məĢğul olaraq, əmirlərin və əsgərlərin hazır
1004
Həmin tarixdə yunt ili 1582-ci ilin Novruzundan 1583-cü ilin Novruzuna qadərki zamana təsadüf
etmiĢdir.
463
olması üçün ətrafa və yan-yörəyə qorçular göndərdilər. Bu əsərin sonrakı
vərəqlərində o ilin hadisələri Ģirin sözlü bir qələmlə yazılacaqdır.
ĠSGƏNDƏR ġANLI NƏVVABIN ZƏFƏR NĠġANLI MƏĠYYƏTĠNĠN
XORASANLILARIN FĠTNƏ VƏ FƏSAD ALOVUNUN SÖNDÜRÜLMƏSĠ
ÜÇÜN XORASAN SƏMTĠNƏ YOLLANMASI HAQQINDA
Türklərin yılan ilinin qıĢı bərəkət və səadətlə sona çatıb, yazın və fərvərdin
ayının məĢĢatəsi
1005
təzə gəlin olan reyhanların rüxsarından örtüyü götürdükdə və
könül oxĢayan bahar qocaya və cavana eyĢ və səfa çağırıĢını verib, Ģadlıq və Ģənlik
bayraqlarını zəmanə səhnəsində dalğalandırdıqda Ģah və kama yetmiĢ adlı-sanlı
Ģahzadə (Həmzə mirzə) davamlı səltənətin mərkəzində eyĢ-iĢrətlə və istirahətlə
məĢğul idilər. Nəvvabi-Cahanbani zövq və xoĢbəxtliklə Mirzə Salmanın qızını
istəməyə həvəs göstərib, tamam hüsn-rəğbətlə onu öz nikahına keçirdi. Mirzə
Salman Ģahanə bir ziyafət qurdu. Layiqli bir Ģəkildə kəbin bağlandı. Tərəflər bir-
birlərinə münasibətdə bu iĢə yaraĢan rəsmi iltifatlar göstərdilər. Qərara alındı ki, bu
il o izzət çadırının pərdəsi arxasında oturan xanımın (Mirzə Salmanın qızının)
zəruri ləvazimatlarının, avadanlığının və zinət əĢyalarının tərtib edilməsi ilə məĢğul
olsunlar və Allahın köməyi ilə növbəti il gəlin köçdü və zifaf mərasimi baĢ tutsun.
Bu fəxrdən Mirzə Salmanın iftixar baĢı Keyvan eyvanına qalxdı. O, vəzirlik
vəzifəsində və iĢlərin icrasında əvvəlkindən daha artıq iqtidar və istiqlal qazandı.
Hərçənd əmirlər və dövlət ərkanı bu qohumluğa və bu izdivaca razı
deyildilər. Amma onlar Ģahzadənin könlünün arzusunu nəzərə alaraq, buna qarĢı
açıq-aydın etiraz etmədilər. Elə ki [yuxarıda] yazılmıĢ Xorasan xəbərləri yayıldı,
Xorasan əmirlərinin iĢinin üzərindən pərdə qalxdı, Allahın kölgəsi olan əlahəzrət
Ģahın Xorasandakı səltənət və padĢahlığının avazı Ġraqa yetiĢdi və kamal
dərəcəsinin yəqinlik sərhədinə çatdı və Məhəmməd xan, Ġsmayılqulu xan və
Xorasana getmiĢ [digər] əmirlər müqəddəs MəĢhəddən geri qayıdaraq, [Ģahın]
astanasını öpmək Ģərəfinə nail olub, Xorasanın vəziyyəti barədə həqiqətləri olduğu
kimi ərz etdilər, Mirzə Salman, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın digər dövlətsevərləri və
dünya sakinlərinin Ģahzadəsi [Həmzə mirzənin] mənsubları və yaxınları qalmaqal
etməyə, söz-söhbət salmağa baĢlayaraq, xorasanlıların fitnə-fəsad alovunun
söndürülməsi üçün Xorasan yürüĢünə hazırlaĢmağa baĢladılar. Lakin hadisələrin
bu cür cərəyan etməsi qorçubaĢının, ġahrux xanın və əmirlərin xoĢuna gəlmədi.
Onlar «canəqi» məclisində belə dedilər:
- Rumilərin sözünə etibar yoxdur. Birdən, hökmdarın Xorasana getməsi
rumilərin qulağına çatar, Sinan paĢa da fürsəti qənimət bilib, bizim olmadığımız bir
Ģəraitdə Azərbaycan üzərinə hərəkətə keçər və o diyarda fitnə və çaxnaĢma baĢ
verər. Hökmdarın Azərbaycana getməsi və yad düĢmənin Ģər iĢlərinin dəf olunması
1005
Fərvərdin ayı - Ġran günəĢ təqviminin Novruz bayramı ilə baĢlayan birinci ayıdır. Burada 1582-ci
ilin yazının baĢlanğıcı nəzərdə tutulmuĢdur. MəĢĢatə - gələnləri və qızları bəzəyən qadın.
464
daha yaxĢı və qüdrətli dövlətin faydası baxımından daha layiqli olardı. Əgər kama
yetmiĢ adlı-sanlı Ģahzadənin Xorasanda nüfuzu və iqtidarı bir qədər artıq olarsa,
müxalif özbəklər bunu hesaba alsalar və Xorasan əmirləri ona tabe olsalar, əbədi
dövlətimizə bundan bir nöqsan dəyməz.
Mirzə Salman və özlərini Nəvvabi-Cahanbaninin tərəfkeĢliyi yolunda
sabitqədəm sayan bir sıra Ģəxslər isə sözügedən əmirləri nifaq əhlindən hesab
etdilər və Xorasana getməkdə tərəddüd edənləri:
«ĠkibaĢlı oyun boĢ bir həvəsdir,
EĢqin qibləgahı bir olsa bəsdir»
deyiminin məzmununa uyğun bir Ģəkildə, nifaq törətməkdə və xilaf çıxmaqda
ittiham edərək, xəlvətdə və aĢkarda Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın ərzinə bunları
çatdırdılar:
- Xorasan səfərini təxirə salmaqda əmirlərin mətləbi odur ki. qızılbaĢlar
arasında ikitirəlik qızıĢdığı bir vaxtda [Abbasın] Xorasanda qurulmuĢ səltənətinin
bünövrəsi xaraba qalmasın və bu minvalla onların özlərinin ulu dərgahdakı etibarı
möhkəmlənsin.
Bu söz-söhbət ona bais oldu ki, əmirlər bu iĢə mane olmaqdan əl çəkib,
Xorasan səfərinə yollanmaqda müttəfiq oldular. Darüssəltənə Təbrizdə olan Əmir
xan Mosullu da ya Nəvvabi-Cahanbaninin fikrini nəzərə aldığına görə, ya da ki,
Mürtəzaqulu xana yardım etmək üçün bu yürüĢə razılıq verdi.
Xülasə, Xorasan üzərinə getmək məsələsi bütün qızılbaĢ əyanlarının
xatirində qərar tapdı. Ustaclu tayfasının könlünü ələ almaqdan ötrü Abdulla xan
Ustaclunun nəvəsi və ġahəli mirzənin oğlu olan Salman xan divanbaĢı mənsəbinə
yüksəldildi. Qərar verildi ki, o, öz mərhum əcdadı kimi padĢah fərmanlarının
ortasına möhür vursun. Həmçinin onunla niĢanlanmıĢ olan cənnətməkan Ģahın qızı
ġəhrəbanu bəyim layiqli bir tərzdə gəlin köçürülüb, onun mənzilinə göndərildi.
ġanlı orduda olan ölkəsiz qalmıĢ ustaclu əmirlərindən bir neçə nəfər, xüsusilə də
ġahqulu sultan Qarınca, Əhməd sultan AsayiĢoğlu və digərləri Ģahanə Ģəfqətlərə
layiq görüldülər. Onlara yürüĢ xərcini ödəyərək. Xorasan səfərində iĢtirak etməyi
əmr etdilər. Bu tədbirlər ona görə həyata keçirildi ki, MürĢüdqulu xan və
Xorasanda olan ustaclu əmirləri qiyamçılıq yolunda möhkəm dursalar, onların dəf
edilməsindən sonra [yuxarıda] adları çəkilmiĢ əmirləri onların əvəzinə təyin
etsinlər. Salman xan, ustaclu əmirləri və ağsaqqalları öhdələrinə götürmüĢdülər ki,
öz etimadlı adamlarını Xorasana göndərsinlər və oradakı ellilərinə və
tayfadaĢlarına öyüd-nəsihət verərək, onları müxaliflik və üsyan məsləyindən
döndərib, itaət yoluna yönləndirsinlər. Bu iĢin icrası üçün o tayfanın böyüklərindən
sayılan və cənnətməkan Ģahın xidmətində nüfuz və hörmət sahibi olmuĢ ġahverdi
bəy Yeganı seçdilər. O, MürĢüdqulu xanın əmisi idi. Cəlal bayraqlarının yola
düĢməsindən öncə onu bu xidmətə məmur edib, Xorasana göndərdilər.
465
Fars [vilayətinin] bəylərbəyisi Əli xan Zülqədər hərbi toplanıĢ («yasaq»)
zamanı təqsirə yol vermiĢdi. Belə ki, Azərbaycanda hərbi əməliyyatların getdiyi
iki-üç il ərzində Fars [vilayətinin] qoĢunu Kuhi-Giluyədə qələndərin zühur etməsi
və qiyam qaldırması bəhanəsi ilə müharibədə iĢtirakdan boyun qaçırıb gəlməmiĢdi.
Buna görə də onun və Fars [vilayətinin] bir neçə nəfər digər zülqədər əmirlərinin
vəzifədən çıxarılması barədə fərman verildi. Zülqədər tayfasının böyüklərindən və
ağsaqqallarından olan Ümmət bəy YüzbaĢıya «xan» rütbəsi verib, Süleyman
taxtgahı və Kəyan darül-mülkü olan o vilayətin hakimliyini və əmirülüməralığını
ona mənsub etdilər. O vilayətə yenidən əmirlər təyin olundu. Hökm edildi ki,
Ümmət xan, Fars [vilayətinin] qoĢununun bir dəstəsini qələndərin dəf olunması və
Ġsgəndər xana kömək göstərilməsi üçün Kuhi-Giluyəyə göndərsin, özü isə qalan
qoĢunla Xorasana yollanıb, [Ģahın] müzəffər məiyyətinə qatılsın. Bundan baĢqa,
itaət olunması vacib olan bir fərman yazıldı ki, ƏliĢəkər qələmrovunun
bəylərbəyisi olan Həmədan hakimi Vəli xan Təkəlü və o sərhədin əmirləri,
həmçinin darülaman Kirmanın hakimi Vəli xan ƏfĢar öz vilayətlərinin qoĢunları ilə
birlikdə Xorasan yürüĢünə yollanaraq, bu səfərdə hökmdarın məiyyətində olsunlar.
Xülasə, [Ģah və Həmzə mirzə] baharın üçüncü ayını da darüssəltənə
Qəzvində eyĢ-iĢrət və səadətlə keçirdilər. Əbədi dövlətin dayağı olan Ģəxslər isə
Xorasan yürüĢünün hazırlıqlarını görməklə məĢğul oldular. Məhsulların artımı
vaxtı yürüĢə çıxdılar. Ay kimi gəzən qorçular vasitəsilə Xorasan əmirlərinə
istimalətnamələr
1006
göndərdilər ki, sədaqət və Ģahısevənlik üzündən Mürtəzaqulu
xanın baĢına toplaĢıb, onunla birlikdə [Ģahın] ali məiyyətinə birləĢsinlər. [Xorasana
yürüĢ üçün] qısa bir zamanda o qədər qoĢun toplaĢdı ki, qızılbaĢ ordusunun sayının
bu dərəcəyə çatdığını hələ görən olmamıĢdı. Yol əsnasında ġahverdi bəy Yegan
Xorasandan qayıdaraq, MürĢüdqulu xanın adından bəzi üzrxahlıqlar ərz etdi. Lakin
danıĢıq və söhbət zamanı o, kobud xasiyyətini büruzə verib, axırda danlaq və
məzəmmət hədəfinə çevrildi və cəzaya məruz qaldı. Həsən bəy ÇavuĢlunun tir və
kaman qorçusu («qorçi-yi tir ü kəman») olan və ustaclu tayfasının böyüklərindən
sayılan oğlu Mehdiqulu bəy də oymaq təəssübkeĢliyi və öz elinin, əĢirətinin
himayədarlığı mövqeyində dayanaraq, əmirlər arasında bu yöndə cəsurcasına
sözlər danıĢdı. O da iddia sahibi olduğuna və etimada qabil Ģəxs olmadığına görə
cəzalandırıldı. Salman xan və ustaclu ağsaqqalları rəqiblərin yoldan çıxarması və
təhriki ucbatından və dünya sakinlərinin Ģahzadəsi [Həmzə mirzəyə] öz
dostluqlarını göstərmək cəhətdən onların hər ikisini qətlə yetirdilər.
Amma Əliqulu xanla MürĢüdqulu xan Ġraq qoĢununun gəlməsi xəbərini
eĢidib, kainatın Ģahzadəsinin, yəni Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın müqəddəs
üzəngisi həndəvərində darüssəltənə Heratdan çıxdılar. Onlarla əhdü-peyman
bağlayaraq, əlahəzrət [Abbasa] kömək etməyi və Ġsgəndər Ģanlı nəvvaba müxalif
olmağı qərara almıĢ böyük əmirlərin hamısı onların baĢına toplaĢıb,
1006
Ġstimalətnamə - hansısa Ģəxsi öz tərəfinə cəlb etmək üçün yazılan məktub.
466
mənzilbəmənzil irəliləyərək, möminlər Ģəhəri Səbzəvara gəldilər. ġahın səadətli
məiyyəti Damğana çatan zaman onlar Səbzəvarda idilər. Sayı onların dəstəsindən
qat-qat çox olan Ġraq qoĢununun qüvvət və Ģövkətinə baxmayaraq, xorasanlıların
igidliyi və onların Səbzəvaradək gəlmələri [Ģah ordusunda] kədər və pəriĢanlıq
yaratdı
1007
. Adamlar güman edirdilər ki, həmin bir neçə gün içində o iki qoĢun
arasında böyük bir döyüĢ və vuruĢ baĢ verəcəkdir. Lakin əksər böyüklər və
ağsaqqallar belə bir döyüĢü arzuolunmaz hesab edirdilər. Çünki qızılbaĢ
tayfalarının bir-birlərinə əqrəbalığı və qohumluğu vardı və onların bir dəstəsi o
tərəfdə, bir dəstəsi isə bu tərəfdə idi. Nəcib fikirli əmirlər, xüsusilə də Qulu bəy
QorçubaĢı və ġahrux xan düĢmənçiliyin aradan qaldırılmasının lazım olduğuna
dair sözlər dedilər.
Amma Mirzə Salman və Nəvvabi-Cahanbani həmin əmirləri nifaq əhlindən
hesab edərək, onları ikitirəlik salmaqda ittiham etdilər. Bu səbəbdən də [həmin
əmirlər] vaxtın məsləhətinə əməl edərək, öz fikirlərini izhar edib dilə gətirə
bilmədilər. Hökmdarın ordusu Məzinanda cah-calalla dayanan gün xorasanlıların
geri dönmələri barədə xəbər orduda yayıldı. Bu mövzunun təfərrüatı belədir ki,
Əliqulu xan və Abbas tərəfdarı olan əmirlər Səbzəvara çatıb, padĢahın səadətli
məiyyətinin gəliĢindən və Ġraq qoĢununun çoxluğundan və izdihamından xəbər
tutduqda onlara qarĢı döyüĢməyin öz qüvvətləri və qüdrətləri çərçivəsindən
kənarda olduğunu anladılar və öz vəziyyətləri üçün onu məsləhət bildilər ki,
müharibədən üz döndərib, hər biri öz ölkəsinə gedərək, öz qalasını möhkəmlətsin,
Həqiqətən də, o vaxt bundan baĢqa dürüst fikir və məqsədəuyğun tədbir yox idi.
MürĢüdqulu xan Türbət qalasına çəkilməyi qərara alıb, o səmtə yollandı.
Əliqulu xanla Heratın, Quryanın və o hüdudun əmirləri cahan Ģahzadəsinin səadətli
üzəngisi həndəvərində darüssəltənə Herata getdilər. Qələbə ayətli bayraqlar onları
təqib edərək, hərəkətə gəldilər. Mürtəzaqulu xan və Xorasan əmirlərinin əksəri
müzəffər məiyyətə qoĢuldular. MürĢüdqulu xanın Türbət qalasına sığınması xəbəri
hökmdarın qulağına çatdıqda qüdrətli dövlətin dayağı olan Ģəxslər məsləhət
gördülər ki, əvvəlcə onun iĢini bitirsinlər və o, həmin qalada olduğu müddətdə
[oranı mühasirədə saxlayaraq] baĢqa bir iĢlə məĢğul olmasınlar. Buna görə də
Türbət qalası üzərinə hərəkətə gəldilər. Onlar qalanın həndəvərinə çatdıqda qalanın
ətrafını və yan-yörəsini dövrəyə aldılar, oymaqların əmirləri və əsgərləri
səngərlərdə («sibə») mövqe tutdular və qalanı fəth etmək iĢinə giriĢdilər. Bir neçə
gün ərzində böyük toplar tərtib olunaraq, qalaya tuĢlandı. Mirzə Salman, təkəlü və
türkman əmirləri digərlərindən daha artıq səy göstərir və zəhmət çəkirdilər.
MürĢüdqulu xan və qala əhli qalanı mühafizə etmək və qorumaq iĢində necə
lazımdırsa səy göstərib, müdafiə olunmağa çalıĢırdılar və səngərlər üzərinə
basqınlar təĢkil edib, Ģücaət nümunələri göstərirdilər. Onlardan bir dəstəsi
igidcəsinə səngərə basqın edib, öz tayfasının mötəbər əmirlərindən olan Ərdoğdu
1007
Burada «Ġraq qoĢunu» və «xorasanlılar» dedikdə Ġraqi-Əcəmdəki və Xorasandakı qızılbaĢ qoĢunları
nəzərdə tutulur.
467
xəlifə Təkəlünü qətlə yetirmiĢdilər. Həmçinin Nəvvabi-Cahanbaninin
eĢikağasıbaĢısı vəzifəsini tutan və Qorxmaz xan ġamlunun oğlu olan
Təhmasibqulu bəy səngərdə qətlə yetirildi.
Xülasə, altı ay ərzində iki tərəf arasında müharibə və çarpıĢma davam etdi.
Mühasirədəkilər bayırdakıların bəzilərinin yardımı ilə mərdanə səy göstərdilər.
Buna görə də bayırdakıların çoxlu cəhdləri heç bir fayda vermədi. Həqiqətən də,
dövlət adamlarından bəziləri, xüsusilə Qulu bəy QorçubaĢı və ġahrux xan qan
tökülməsi qorxusundan razı deyildilər ki, qala zorakılıq və qələbə ilə fəth olunsun.
Onlar gizlində oymaqların ağalarına və ağsaqqallarına söhbət əsnasında deyirdilər:
- Ümidvarıq ki, qızılbaĢların qılıncları bir-birinin üzünə qalxmayacaqdır,
məsələ sülh və asayiĢlə həll olunacaqdır və səy göstərənlərin səyləri ilə baĢ
qaldırmıĢ fəsad sülhlə sona çatacaqdır.
Amma rəqiblərin və paxılların tənəsinin qorxusundan onlar əmirlərin
yığıncağında bu barədə danıĢmaqdan çəkinərək, bir-birlərinin xofundan bu
məsələni izhar etməyə qüdrət tapmırdılar. Nəhayət, qıĢı qalanın ətəyində baĢa
vurdular. Aləmi nurlandıran Novruzun gəliĢi ilə türklərin quy ili xoĢbəxtliklə varid
olub, dörd fəslin sultanı əzəmət və səadətlə bayraqlarını dalğalandırdı
1008
. Mühasirə
müddəti uzun çəkib, tərəfləri bezdirdi. Qüdrətli dövlətin hər bir oymaqdan,
xüsusilə də Ģamlu, ustaclu və s. tayfalarından olan ağsaqqalları bu mövzuda Mirzə
Salmanın və dövlət əyanlarının hüzurunda söhbət saldılar. Sülh bağlanmasına
könüllərdə bir qədər rəğbət yarandı. Əvvəlcə bu söhbət ortaya atıldıqda qüdrətli
dövlətin dayaqları olan Ģəxslər əmirlər zümrəsindən Seyid bəy Kəmunəni və
seyidlərdən, üləmalardan qazı-əsgər Mir Əbülməali Əncunu bir neçə nəfər
xeyirxah ağsaqqallarla birlikdə qalaya göndərdilər ki MürĢüdqulu xana nəsihət
versinlər və onu müxaliflikdən əl çəkməyə, Ġsgəndər Ģanlı nəvvaba və Nəvvabi-
Cahanbaniyə itaət göstərməyə dəvət etsinlər.
Sözügedən Ģəxs (MürĢüdqulu xan) göndərilənləri qalada saxlayaraq, öz
əmisi ġahverdi bəy Yeganın qətlə yetirilməsi hadisəsindən çox incidiyini bildirdi
və o həzrətlərin sözlərinə və dövlət ərkanının əfv və bağıĢlama barədə vədlərinə
etimad göstərmədi. Nəhayət, möhürdar ġahrux xan Zülqədər və Fars [vilayətinin]
hakimi Ümmət xan bütün zülqədər tayfası ilə birlikdə ona zamin duraraq, əĢrəfin
və Nəvvabi-Cahanbaninin hüzurunda MürĢüdqulu xanın zəlalətinin və təqsirinin
əfv olunmasını xahiĢ etdilər və razılıq aldıqdan sonra ġahrux xan qalaya gedib,
MürĢüdqulu xanla görüĢdü.
Mühasirədəkilər qalanı müdafiə etməkdən təngə gəldikləri üçün vaxtın
məsləhətinə əməl edərək, barıĢıq və anlaĢma qapılarını açıb, dava-dalaĢ qapılarını
bağladılar. Təkrar gediĢ-gəliĢdən sonra Mirzə Salman, əmirlər və əyanlar da qala
civarında MürĢüdqulu xanla görüĢdülər və o, Ġsgəndər Ģanlı nəvvaba və dünya
sakinlərinin Ģahzadəsi [Həmzə mirzəyə] sədaqət göstərmək və qulamlıq etmək
1008
Burada söhbət 1583-cü ilin Novruz bayramından gedir.
468
barədə əhdü-peymanını təzələdi, bunu öz andı ilə möhkəmləndirdi. Qərara alındı
ki, Ģanlı ordu qala ətəyindən köç etsin və bir neçə gün ona möhlət versinlər ki,
peĢkəĢ toplayıb, ulu dərgaha gəlsin. O vaxta qədər isə o, anlaĢmaya əsasən, öz
qohumlarından və ağsaqqallarından bir neçə nəfəri Mirzə Salman və əmirlərlə
bərabər ali taxtın ətəyinə göndərdi ki, onun təqsirinin əfv olunmasını xahiĢ etsinlər.
Onun göndərdiyi Ģəxslər əmirlərin və sülhyaradanların vasitəsilə Ģərəfli hökmdara
və Nəvvabi-Cahanbaniyə səcdə etmək Ģərəfinə nail olub, öz məramlarına yetərək,
geri qayıtdılar. Digər tərəfdən MürĢüdqulu xanın adına onun zəlalətinin əfv
olunması və sözügedən Ģəxsin atası olan, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın və onun səadətli
möhtərəm oğlunun lələsi vəzifəsini tutmuĢ ġahqulu sultan Yeganın neçə illik
xidmət hüququnun xatırlanması barədə bir hökmdar fərmanı yazıldı. Həmin fərman
iftixarlı xələtlərlə birlikdə [MürĢüdqulu xana] göndərildi. Bundan sonra [Ģah
qoĢunları] qala ətəyindən köç edərək, darüssəltənə Heratla müqəddəs və ulu
MəĢhəd arasındakı yolda yerləĢən münasib bir yerdə cah-calalla düĢərgə salıb,
MürĢüdqulu xanın gəliĢini gözləməyə baĢladılar. Lakin elə bu vaxt gözlənilmədən
Herat üzərinə yürüĢ baĢ verdi.
HÖKMDAR MƏĠYYƏTĠNĠN DARÜSSƏLTƏNƏ HERAT ÜZƏRĠNƏ
GETMƏYĠNĠN XATIRLANMASI, ĠRAQ VƏ XORASAN QOġUNLARI
ARASINDA QURYANDA BAġ VERMĠġ DÖYÜġÜN VƏ XORASAN
QOġUNUNUN ALƏMĠ YARADAN [ALLAHIN] TƏQDĠRĠ ĠLƏ
MƏĞLUBĠYYƏTƏ UĞRAMASININ BƏYANI
ġanlı ordu qala ətrafından köç edib Heratla müqəddəs MəĢhəd arasında
dayandığı zaman Xoca Ġxtiyar MünĢinin qohumlarından olan Xoca Əbdülmömin
Herəvi darüssəltənə Hcratdan gələrək xəbər gətirdi ki, gözəl Herat Ģəhərində olan
Əliqulu xan və onun tabeçiliyindəki əmirlər cahan Ģahzadəsinin, yəni Allahın
kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın müqəddəs üzəngisi həndəvərində Ģəhərdən çıxıb,
Quryanda düĢərgə salmıĢlar. Ona onların qoĢununun keyfiyyəti və kəmiyyəti
barədə sual verdilər. O, onların sayının yeddi-səkkiz min nəfərdən artıq olmadığını
bildirdi. Mirzə Salmanı və əmirləri təəccüb bürüdü ki, axı bu qədər az saylı adam
onlardan on dəfə çox olan qələbə niĢanlı əsgərlərin üzərinə nə cür gələ bilərlər və
MürĢüdqulu xana nə kömək göstərə bilərlər? Sözügedən Xoca [Əbdülmömin] izhar
etdi:
- Onların bu hərəkətinin məqsədi budur ki, hökmdar məiyyəti onlarla
döyüĢmək üçün Türbət qalası ətrafından köç etsin və MürĢüdqulu xan mühasirə
sıxıntısından xilas olsun. Onlar istəyirdilər ki, padĢahın səadətli məiyyəti Quryana
yaxınlaĢdıqda oradan köç edib, özlərini Herat qalasına yetirsinlər. Aydındır ki, əgər
Türbət qalası altı aya fəth olunmayıbsa, dünyanın məĢhur qalalarından biri olan
Herat qalasının alınması bir il ərzində müyəssər olmayacaqdır. Həm də rumilərin
istilası və Azərbaycan sərhədindəki böyük təhlükələr üzündən Ġraq qoĢununun
469
Xorasanda [uzun müddət] qalmaq imkanı yoxdur. Buna görə də onlar düĢünürlər
ki, bu məsələ zərurət üzündən özlərinin istədikləri Ģəkildə həll olunacaqdır. Bu
tədbir aqillərin nəzərincə bəyənilmiĢ bir tədbirdir.
Amma ilahi qəzavü-qədər onlara zidd olduğu üçün hadisələr baĢqa cür
cərəyan etdi. Bu əhvalatın təfsilatı belədir ki, Mirzə Salman və Nəvvabi-
Cahanbaninin tərəfdarları, xüsusilə də Vəli xəlifənin qətli üstündə Əliqulu xanla
düĢmənçilik edən Ġsmayılqulu xan və o təbəqənin əyanlarından biri, Ģamlu və
ustaclu tayfaları ilə köhnə ədavətə malik olan Vəli xan Təkəlü Abbas tərəfdarı olan
əmirlərin vəziyyəti ilə tanıĢ olduqdan sonra düĢündülər ki, Əliqulu xan hələ
müzəffər ordunun Türbət qalası ətrafından köç etməsindən xəbərdar olmadığı üçün
öz hərəkət yüyənlərini Quryana tərəf çevirib, sürətli yürüĢ edərək, özlərini onlara
yetirsinlər və bəlkə, o həzrətin (Abbasın) müqəddəs zatını və Əliqulu xanı ələ
keçirsinlər. Ehtimal vardı ki, [Ģah ordusunun] Türbət qalası ətrafını tərk etməsi
xəbəri Əliqulu xana çatarsa, o, onların Herata doğru gələcəyini güman edib, özünü
Herata çatdırar və [Herat] qalasını müdafiə etməyə hazırlıq görər. Buna görə də
həmin Ģəxslər dərhal bu məsələni Nəvvabi-Cahanbaniyə bildirib təkid etdilər ki,
elə həmin gün öz adlı-sanlı atası ilə birlikdə «üğar» etmək qərarı versin və bir an
belə bu iĢin təxirə salınmasına yol verilməsin. Nəvvabi-Cahanbani əmirlərin
yığıncağında bu niyyəti Ġsgəndər Ģanlı nəvvaba izhar etdi və «ilğar»a hazırlaĢdılar.
Əmirlər və dövlət ərkanı iftiracıların qorxusundan buna mane olmaqdan çəkinib,
razılıq əlaməti olaraq baĢlarını tərpətdilər. Həmin məclisdə Vəli xan Təkəlü
türkman, təkəlü və s. tayfaların bir sıra əmirləri ilə birlikdə çərxçi təyin olundu. Bu
xəbər orduda yayıldı. Əsgərlər sürətli yürüĢün zəruri hazırlıqlarını yerinə yetirdilər.
QoĢun dəryası Bəhri-Əxzər
1009
kimi dalğalanmağa baĢladı. Böyük əmirlər istər-
istəməz Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın və dünya sakinlərinin Ģahzadəsi [Həmzə mirzənin]
Ģərəfli üzəngisi həndəvərində yola üz qoyub, ta Tirpül kənarınadək səhər-axĢam
dincəlməyin nə olduğunu bilmədilər və həmin uzaq məsafəni üç gecə-gündüz
ərzində qət etdilər. Dördüncü günün sübhündə hələ hava açılmamıĢ müzəffər
qoĢunun qaravulları Tirpül kənarına çatdılar. Əliqulu xanın ordusunun qaravulları
bundan agah olub, qoĢunun gəliĢi xəbərini çatdırdılar. Əliqulu xan əvvəlcə bu
xəbəri yalan hesab etdi. Çünki o, Ġraq qoĢununun Türbət qalası ətrafında olduğunu
güman edirdi və oradan Tirpül kənarına qədər uzaq məsafə vardı.
İraq və Xorasan qoşunlarının Quryanda baş vermiş döyüşü və
xorasanlıların məğlubiyyəti. Amma, elə ki alatoranlıq sübh iĢıqlı səhərlə əvəzləndi
və Tirpül kənarında qoĢunun keçidinin səs-küyü qalxdı, Əliqulu xan və ona yoldaĢ
olan əmirlər atlanaraq, çərxçi təyin etdilər, sağ və sol cinahları tərtib edib, döyüĢə
və vuruĢa hazır oldular və öz ordugahlarını köçürüb, arxa tərəfdə yerləĢdirdilər. Bu
tərəfdən müzəffər qoĢunun bəzisi körpü üzərindən, bəzi digərləri isə sudan
1009
Bəhri-Əxzər (ərəbcə «yaĢıl dəniz» deməkdir) - klassik müsəlman coğrafiyaĢünaslarının Atlantik
okeanına verdikləri ad (bax: A.Quliyev. Azərbaycanın görkəmli səyyah və alimi Hacı Zeynalabdin
ġirvani. Bakı, 1964, s.62).
470
keçməklə bu taya gəldilər. Hər iki tərəfin mübarizləri bir-birlərinə yaxınlaĢdılar və
döyüĢ mərəkəsi qızıĢdı. ġamlu tayfası və onların tərəfdarları dərhal müdafiəyə
məĢğul olub, igidlik nümunələri göstərdilər və Ġraq qoĢununun xorasanlılardan on
dəfə çox olmasına baxmayaraq, ayaqlarını yerə möhkəm basıb, mərdanə səylər
nümayiĢ etdirdilər. Amma Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın iqbal ulduzu və dünya
sakinlərinin Ģahzadəsi [Həmzə mirzənin] xoĢbəxtlik çətiri hazırlıqlı qoĢunlarla
birlikdə göründükdən və Əliqulu xanla onun əsgərlərinin gözü o saysız-hesabsız
qoĢuna sataĢdıqdan sonra onların əlləri iĢdən üzüldü, iĢləri isə əldən çıxmıĢ oldu.
Mübarizlərin hücumundan və əsgərlərin izdihamından [Əliqulu xanın] ordusunun
səfləri viran oldu. Onlar məğlubiyyətə uğrayaraq, pərakəndəlik vadisinə üz
qoydular. QızılbaĢ qaziləri bir-birlərinə çatdıqda qızılbaĢ təəssübkeĢliyi
baxımından bir-birlərini öldürməyə elə də səy göstərmirdilər.
Amma digər oymaqlardan fərqli olaraq, təkəlü tayfası Ģamlu və ustaclu
tayfalarına qılınc vurub, o tayfalardan bir çoxlarını intiqam qılıncından keçirdilər
və onların ordugahı qarətə və taraca məruz qaldı. Türkmanlarla təkəlülər özlərini
onların mallarına və əĢyalarına yetirdikdən sonra təqibdən bir qədər əl çəkib,
qarətçiliklə və yağmalamaqla məĢğul oldular. Ġsgəndər Ģanlı nəvvabla Nəvvabi-
Cahanbani döyüĢ meydanına çatdılar və havanın hərarəti və sürətli yürüĢün
məĢəqqəti ucbatından piyadaların və süvarilərin taqətinin qalmadığını, atların
yorulub əldən düĢdüklərini nəzərə alaraq, elə həmin yerdəcə düĢərgə qurdular. O
gecə Mürtəzaqulu xanı və bir sıra əmirləri darüssəltənə Herata göndərdilər ki,
özlərini Ģəhərə yetirsinlər və Ģəhəri zəbt edib, cah-calallı bayraqların gəliĢini
gözləsinlər.
Amma Əliqulu xan məğlubiyyətdən sonra fələk ehtiĢamlı Ģahzadədən, yəni
əlahəzrət [Abbasdan] ayrı düĢərək, digər bir yolla çıxıb getmiĢdi. Əlahəzrət
(Abbas) isə ondan öncə baĢqa bir yolla Herata üz qoymuĢdu. O həzrətin müqəddəs
üzəngisi həndəvərində olan əksər mötəbər əmirlər ölüm Ģərbətini içərək, canlarını o
qaniçən dəhĢətdən xilas edə bilmədilər. Onların böyüklərindən və mötəbərlərindən
bir neçə nəfər o döyüĢdə qətlə yetirildilər: Ağzıvar xanın oğlu Əbülfəth xan ġamlu,
Qubad xan Qacar, «Kutval» ləqəbi ilə məĢhur olan Hacı sultan Cağatay, qələm
əhlindən əvvəllər Sultan Hüseyn xanın vəziri olmuĢ, həmin vaxt isə əlahəzrət
[Abbasın] vəziri olan Mirzə Məhəmməd Kirmani. Əsir tutulanların arasında isə
MürĢüdqulu xanın qardaĢı Ġbrahim xan, XoĢxəbər xan, Xoca Əlixan Kələntər və
baĢqaları vardı. Mirzə Salman əmirlərin razılığının ziddinə olaraq, əsir düĢmüĢ
əmirzadələrdən bir çoxlarının qətlə yetirilməsində israr edib, bu iĢi təxirə salmadan
icra etdirdi. Əmirlər [Əliqulu xanın] qoĢununa qatılıb əsir düĢmüĢ hansısa bir
qohumlarının öldürülməməsini xahiĢ etdilərsə də, o, əmirlərin bu istəklərinə
baxmayaraq, qətl hökmü verdi və bu səbəbdən yenidən Mirzə Salmanla əmirlər
arasında nifaq baĢ qaldırdı.
Beləliklə, adlı-sanlı sahibqıran və fələk iqtidarlı Ģahzadə cənabları, yəni
əlahəzrət (Abbas) canından keçən neçə nəfər fədailərlə birlikdə Herata doğru üz