Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
451
Amma qəlbləri rahatlatmaqdan ötrü Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın və əbədi
təməlli dövlətin dayaqları olan Ģəxslərin ağlına belə bir fikir gəldi ki, Simayun
xanın qızını Nəvvabi-Cahanbani üçün istəyərək, onun dostluğa sadiq qalacağından
büsbütün arxayın olsunlar və Aleksandr xanın iĢini onun rəyi və məsləhəti ilə həll
etsinlər. Bu xidməti yerinə yetirmək üçün Müseyib xan ġərəfəddinoğlu Təkəlünü
Simayun xanın yanına, Gürcüstana göndərdilər. Simayun xan zahirən bu vüsaldan
iftixar edib, sevinc nümayiĢ etdirdi və ölçüyə-gəlməz Ģadlıq göstərdi. Amma
batinən gürcülər dini fərqlilik və digər məsləhətlər ucbatından bu iĢə razı deyildilər
və zəruri avadanlıq və ləvazimatları tədarük və sərəncam etmək bəhanəsi ilə vaxtı
uzadaraq, [toyu] təxirə salırdılar.
Qazi Gəray xan Tatarın qacar qazilərinin əlinə əsir düĢməsi. Bu əsnada Qazi
Gəray xan Tatarın və Səfi Gəray xanın ġirvana gəliĢi barədə xəbər yayıldı.
Qarabağ bəylərbəyisi Ġmamqulu xan tatar qoĢununun gəlib çatmasından öncə
Peykər xan üçün ġirvana çoxlu kömək göndərmiĢdi. Osman paĢa da Dəlduvancı
Rumini
997
Rum qoĢununun bir dəstəsi ilə birlikdə Dərbənddə tatarlara qoĢub, onları
qızılbaĢların üstünə göndərdi. Onlar ġamaxı ətrafına çatdıqda, bu tərəfdən də
Peykər xan ġirvanda olan qacar, cagirlü, qaramanlu və s. [tayfaların] əmirləri ilə
birgə tatar və Rum qoĢununu dəf etməyə tələsdi. ġamaxı ilə ġabran arasında iki
tərəf bir-birilə döyüĢdü. QızılbaĢlara qarĢı [əvvəlki] döyüĢlərdə cəsarət qazanmıĢ
Qazi Gəray xan onlara saymazyana yanaĢırdı. O, öz Ģücaət atını savaĢ meydanında
cövlana gətirib, mübarizlik və igidlik nümunələri göstərdi və həmlə edib geri
çəkilərkən qacar qazilərindən ibarət bir dəstəyə rast gələrək, xilas və nicat yolunun
bağlı olduğunu görüb, Tanrının təqdiri ilə dustaq və əsir oldu. Onun əsir düĢməsi
nəticəsində fəth və zəfər yeli Peykər xanın və qızılbaĢ əmirlərinin bayraqlarının
pərçimini dalğalandırdı. [QızılbaĢlar] zəfər və qələbə qazandılar və müxaliflər
məğlub və pəriĢan bir halda geri çəkilməyə baĢlayıb, fərar vadisinə üz qoydular.
Səfi Gəray xan yüz təĢviĢ içərisində canını döyüĢ meydanından sağ çıxararaq, öz
doğma vətəninədək yüyənini geri çəkmədi. Peykər xan bu görkəmli xidmətinə görə
tay-tuĢları arasında baĢucalığı tapıb, padĢahın nəvaziĢlərinə və iltifatına tuĢ gəldi.
Amma zəmanənin ona da gözü dəydi və o, həmin il böyrünü ölüm yatağına qoyub,
təbii əcəllə vəfat etdi.
Bir müddət Xəlifə Ənsar Qaradağlu ġirvan əyalətinin hakimi oldu. Amma
əzəli [Allahın] iradəsində ġirvan vilayətinin rumilərin iĢğalına məruz qalması və o
təbəqənin büsatının bir müddət həmin diyarda sərilmiĢ olması qərar tutduğundan
qızılbaĢ qoĢununun səyi və əziyyəti bir səmərə vermədi. Xəlifə Ənsar ġirvanda bir
iĢ görə bilməyib, tezliklə [axirətə] köçmək təbilini döyəcləyərək, əbədiyyət
aləminə yollandı:
997
Dəlduvançı Rumi - bu Ģəxsin adı Bakı nüsxələrində Dəlü (Dəli) Ancı Rumi kimi yazılmıĢdır. Əslində
isə onun adı Dəli Kayqı bəy olmalıdır. O, Osman paĢanın komandanlığı altında olan Osmanlı
dəstələrindən birinin baĢçısı idi (bax: F.Kırzıoğlu. Osmanlıların Kafkas-ellerini fethi, s.333).
452
«O getdi ki, o biri dünyanın mülkünü tutsun».
Xəlifə Ənsarın vəfatı, hökmdar məiyyətinin Ġraqa qayıtması və növbəti il
baĢ vermiĢ Xorasan səfəri səbəblərindən qızılbaĢ əmirlərindən heç kəs ġirvanda
qala bilmədi. Osman paĢa Dərbənddən ġamaxıya gəlib, oranın qalasını
möhkəmlətdi və o vilayət üzərində hakimiyyəti ələ keçirdi. Bu hadisələrin hər biri
öz yerində bəyan qələmi ilə yazılacaqdır.
Nə isə, Qazi Gəray xanı [Ģah] ordusuna gətirdikdən sonra onu etimadlı
adamlardan ibarət bir dəstənin müĢayiəti ilə Qəzvinlə Gilan arasında yerləĢən,
zəmanənin məĢhur qalalarından olan və neçə illər ərzində Ġsmailiyyə
998
hökmdarlarının səltənət mərkəzi olmuĢ Ələmut qalasına göndərdilər və onu qala
hakiminə tapĢırdılar.
Simayun xanın öz qızını göndərməsinin yubanma vaxtı həddini aĢdıqda
Mirzə Salman və böyük əmirlərdən bəziləri iyirmi minə yaxın qoĢunla Gürcüstana
yollandılar ki, Aleksandr xanla Simayun xanın məsələsini qüdrətli dövlətin xeyrinə
olan bir tərzdə həll etsinlər. Gürcüstan hakimləri qızılbaĢ qoĢununun gəliĢindən
qorxaq və ürkək olub, üzrxahlıq etmək mövqeyi tutdular. Aleksandr xan rumilərə
«tərcümani-itaəti»
999
versə də, ondan sonra hələ də qızılbaĢlara xərac verməmiĢdi.
O, [xərac verməyi] öhdəsinə götürdü. Mirzə Salmana və əmirlərə yalvar-yaxar etdi.
Onlar belə məsləhət bildilər ki, onun da qızım kama yetmiĢ Ģahzadə [Həmzə
mirzənin] nikahına daxil edərək, onu bu xilafət məqamlı [Səfəvi] sülaləsinə dost,
rumilərə isə düĢmən olmağa and içdirsinlər. Tərəflər arasında gediĢ-gəliĢ baĢ verdi.
Aleksandr xan Mirzə Salmanın və əmirlərin hiylə və məkr iĢlətməyəcəyindən əmin
olduqdan sonra onların yanına gəldi. Tərəflər arasında görüĢ baĢ tutdu. Simayun
xan da Müseyib xanla birlikdə oraya gəldi. Tərətlər arasında əhdü-peyman Ģərtləri
müəyyənləĢdirildikdən sonra böyük əmirlər Simayun xanı gətirdilər. Onlar
(Aleksandr xanla Simayun xan) bir-birləri ilə sülh bağladılar və xristian («məsiha»)
millətinin adətinə uyğun olaraq, gürcülərin dilində «xaç» adlanan səlibə və
«Ġncil»ə and içdilər ki, bu gündən etibarən vilayət niĢanlı [Səfəvi] sülaləsinin
dostluğunda möhkəm duracaqlar və hər ikisi birlikdə rumiyyə qoĢununun dəf
edilməsi iĢində qızılbaĢ qoĢunu ilə müttəfiq olacaqlar. Mirzə Salman və əmirlər
onların yalnız qızlarını gətirməyə razı olmayıb tələb etdilər ki, onların hər biri öz
oğullarının birini Nəvvabi-Cahanbaninin xidmətində dayanıb ali üzənginin
mülazimləri olmaq üçün əmirlərlə birlikdə ulu orduya göndərsinlər. Gürcü xanları
itaət etmək və tabe olmaqdan savayı çarə tapmadılar. Aleksandr xan o vaxt on iki
yaĢı olan oğlu Küstəndil (Konstantin) mirzəni, Simayun xan isə həmin yaĢda olan
Luarsab mirzə adlı oğlunu ali [Ģahzadənin] mülazimi olmağa göndərdilər. Mirzə
998
Ġsmailiyyə - VIII əsrdə islamın Ģiə cərəyanından ayrılmıĢ təriqət. 1090-1256-cı illərdə mərkəzi
Ələmut qalası olmaqla Ġsmaililər dövləti mövcud olmuĢdur.
999
Tərcümani-itaəti (itaət tərcümanı) - bir hökmdarın digər bir padĢahın vassallığına keçdiyini
bildirmək üçün təqdim etdiyi vergi.
453
Salman və əmirlər onlara Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın və Nəvvabi-Cahanbaninin
adından iftixarlı, Ģahanə xələtlər verdilər.
Aleksandr xan neçə il ərzində ödəmədiyi bac və xəracın ödəniləcəyinə dair
iltizam verib, üç min tümən tədavüldə olan Ġraq Ģahisi «sərkar-i xasse-yi Ģərifə»
üçün, min tümən Nəvvabi-Cahanbani üçün və min tümən Mirzə Salmanın,
əmirlərin və dövlət ərkanının xərcləri ücün ödəməyi qəbul edərək, özünün zəngin,
var-dövlətli və etibar sahibi olan yəhudi mənĢəli vəziri Xoca Yaqubu onlarla
göndərdi ki, Gəncə Ģəhərində həmin məbləği ödəsin və xahiĢ etsin ki, [Aleksandr
xanın] qardaĢı Ġsa xanı Gürcüstanda qoysunlar, [Aleksandr] özü ona maaĢ verib
saxlasın. Həmçinin Simayun xan Aleksandr xanın yanında olan qardaĢı Davud
xanın ona təhvil verilməsini istədi. Onların hər ikisi öz öhdələrinə götürdülər ki,
qardaĢları ilə xoĢagələn tərzdə rəftar edib, vəfasızlıq etməsinlər və hər biri öz
ölkələrindən bir mahalı öz qardaĢının ixtiyarına versin ki, onlar rahat dolanıb,
yaĢayıĢ çətinliyi çəkməsinlər. Amma onların heç biri öz qardaĢı ilə bağlı əhdinə və
vədinə vəfa etmədi. Onlar qısa müddət ərzində həmin qardaĢlarını aradan
qaldırmaqla məĢğul olub, onların öldüklərini elan etdilər. Münasib vaxt
olmadığından heç kəs onları bu əməllərinə görə cəzalandırmadı.
Sözün qısası, Mirzə Salman və böyük əmirlər Gürcüstan iĢlərini [yuxarıda]
yazıldığı üsulla həll edib yoluna qoydular, gürcü hakimlərinin məsələsindən
xatircəm olub, oradan geri qayıtdılar və sözügedən [gürcü xanlarının] oğulları və
qızları ilə və nisbətən aĢağı əyarlı qızıllarla birlikdə ulu orduya çatıb, etdikləri
iĢlərin həqiqətini Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın və dünya sakinlərinin Ģahzadəsi [Həmzə
mirzənin] ərzinə çatdırdılar. Bu, onların Ģərəfli könüllərinin sevincinə səbəb oldu.
Oradan Meydancuq yaylağına gedib, bir müddət yaylaqda xoĢbəxtlik, iĢrət və
istirahət içində oldular. Sinan paĢanın Ġstanbula qayıtması xəbəri doğru çıxdığından
o il rumilər tərəfindən bir narahatçılıq olmadı. Ġbrahim xan sülh iĢi ücün [Ġstanbula]
getmiĢdi. Gürcüstan məsələləri [yuxarıda] yazıldığı tərzdə öz həllini tapmıĢdı. O
vaxt qızılbaĢ qoĢunu ġirvanda məskən salmıĢdı. Belə bir Ģəraitdə Xorasandan
Ģamlu və ustaclu tayfalarının üsyan və tüğyan etməsi barədə xəbərlər çatırdı və
narahatçılıq vardı ki, birdən, Gilandan çıxmıĢ ustaclu əmirləri Xorasan tərəfə gedib
fitnə törədərlər (üsyançılara qoĢularlar). Bu səbəblərdən hökmdar məiyyətinin
səltənətin mərkəzinə dönməsi məqsədəuyğun sayıldı. Payız vaxtı yaylaqların
havası soyuqlaĢdıqda qalibiyyətli bayraqlar Ġraqa yollanıb, salamatlıqla səltənət
mərkəzinə çatdılar və o qıĢda qıĢlaq darüssəltənə Qəzvində baĢ tutdu.
454
KUHĠ-GĠLUYƏDƏ QƏLƏNDƏRĠN QĠYAM QALDIRMASI VƏ ULU
HAKĠM [OLAN ALLAHIN] QƏZAVÜ-QƏDƏRĠNĠN ZƏRURƏTĠ
ÜZÜNDƏN O PĠS TALELĠ ġƏXSĠN BAġINA GƏLƏNLƏR HAQQINDA
Bu ilin hadisələrindən biri də Kuhi-Giluyədə baĢ vermiĢ qələndər qiyamıdır.
Bu qəribə hadisənin icmalı belədir ki, bu ilin əvvəllərində bir qələndər Kuhi-Giluyə
lurları arasına gedib, hiylə və saxtakarlıq qapılarını açdı. O, Ġsmayıl mirzəyə
tamamilə oxĢayırdı və onun da Ġsmayıl mirzə kimi qabaqdan iki diĢi yox idi,
yaxud, bəlkə də, Allah bilir, Ģübhələri aradan qaldırmaq üçün özü onları çəkib
çıxarmıĢdı. O izhar etdi ki, «Mən Ġsmayıl mirzəyəm. Bir dəstə nankor bir-birləri ilə
müttəfiq olub, mənim qətlimə qəsd etmiĢdilər. Mən qeybə çəkilmək və fərar
etməkdən baĢqa bir çarə görmədim. Ramazan ayının gecələrindən birində
Halvaçıoğlunun evində yatmıĢdım. Gördüm ki, ürəklərində mənə ədavət bəsləyən
bir dəstə Ģəxs mənim yataq otağımın yanına gəlib, içəri soxulmaq istəyirlər. Mən o
evin pəncərəsini sındırıb, özümü bayıra atdım və səltənət və padĢahlıq paltarlarımı
soyunub, dərviĢ və qələndərlərin libasını geyindim, bir guĢədə gizləndim. O
camaat (sui-qəsdçilər) mənə bənzəyən bir qulamı gətirib xəbər verdilər və yaydılar
ki, ġah Ġsmayıl vəfat etmiĢdir. Mən iki il ərzində qələndər geyimində Ġran
mülkündən gedib, aləmin ətraf və kənar yerlərində, xüsusilə də Rum vilayətində
gəzib-dolaĢdım və o mülkün yaxĢısını-pisini gözdən keçirdim. Ta indiyə kimi bu
gizli sirri kimsəyə izhar etmədim və səbir elədim ki, mənim düĢmənlərimin əksəri
bir-bir öz əməllərinin cəzasına çatsınlar. Ġndi isə mənim zühur etmək vaxtım gəlib
çatmıĢdır. DüĢmənlərimin zərərindən və mənə zidd olanların məkrindən bütünlüklə
arxayın olmuĢam. Ona görə də özümü aĢkara çıxarmıĢam. ĠnĢallah, qalan
düĢmənlərimdən də intiqamımı alıb, Rum məmləkətinin müxtəlif yerlərində olan
sadiq tərəfdarlarını və müvafiq ardıcıllarımla birlikdə Rum mülkünü fəth etməyə
yollanacağam və filan-filan iĢləri görəcəyəm».
O, ortaya çıxması ilə biganə lütləri bəng kimi sərxoĢ etdi. Onun beyninin
sarayına pozğun xəyallar yol tapmıĢdı, mənasız sözlər danıĢırdı və hamıya Ģirin
vədlər verib, onları Ġran, Turan və Rum Ģəhərlərindən hansısa birinin hakimliyinə
və baĢçılığına namizəd edirdi. Səhrada məskun olan o nadanlar bu əbləhin əsassız
sözlərinə inanıb, ağıl yolundan azdılar və aldandılar. Ġsmayıl mirzənin vəfat
hadisəsi gözlənilmədən baĢ verdiyi üçün iĢin məğzindən xəbərsiz olan ucqar
yerlərin əhalisi o hədyanları və yalan hekayətləri doğru saydılar. Get-gedə onun
barəsində məlumat lur qəbilələri arasında yayıldı və bu məsələ gizlinlik
mərtəbəsindən aĢkarlıq dərəcəsinə gəlib çatdı. O hüdudun əhalisi ətrafdan və yan-
yörədən axıĢıb gəldilər və nəzirlər, peĢkəĢlər gətirdilər. Sözügedən qələndər öz
iĢinin o ağılsız camaat arasında rəvac tapacağını görüb, öz padĢahlıq bünövrəsini
və xosrovluq büsatını qurdu. Onun hüzuruna gələn hər kəs ənənəvi qaydada səcdə
etmək və ayaq öpmək adətini yerinə yetirirdi. Hər qəbilənin hüsnü-camal sahibi
455
olan qızlarını ona xidmət göstərmək Ģərəfinə nail olmaq üçün nəzir və ehsan kimi
gətirib gəlirdilər.
Xülasə, özünü ağıllı göstərən bu divanə fırıldaqçılıq və əbləhliklə özü üçün
səltənət və padĢahlıq dükanı düzəltdi. O, hər obanın əsilzadələrini ali mənsəblərə
namizəd edib, qoĢun tərtib etmək haqqında fərman verdi. Onun caki, cəvanəki,
bəndani qəbilələrindən və s. lur qəbilə və əĢirətlərindən toplanmıĢ qoĢununun sayı
iyirmi min nəfərə çatırdı. O, baĢına toplaĢmıĢ bu böyük qoĢunla Kuhi-Giluyə
hakiminin oturduğu yer olan DehdəĢt
1000
üzərinə gəldi. ƏfĢar tayfası qələndərin
qiyamı barədə həqiqəti o vilayətin hakimi olan və həmin vaxt ulu orduda bulunan
Xəlil xana çatdırdı. ƏfĢarlar qələndəri dəf etməkdən ötrü Xəlil xanın oğullarının
baĢına toplaĢdılar. Xəlil xanın oğlu Rüstəm bəy onların sərkərdəsi idi. Ġki tərəf
arasında dəfələrlə böyük döyüĢlər baĢ verdi. Qələndərin adamları gah qalib, gah
məğlub oldular. Bu vurhavurda əfĢarlardan və lurlardan bir çoxları qətlə
yetirildilər. Ġlahi qəzavü-qədər üzündən Xəlil xanın oğlu Rüstəm bəy qətl olundu.
Onun qətli qələndərin ağalığına və istilaçılığına Ģərait yaratdı. ƏfĢar tayfası
müqavimət göstərməyə aciz qaldı və o tayfadan çoxları bu hadisələrdə həlak
oldular. Qələndərin adamları o tayfanın qadınlarından və qızlarından çoxusunu əsir
tutdular.
[Qələndər] Fars və Xuzistan vilayətlərinə hökmlər və fərmanlar göndərib,
[camaatı] ona tərəfdar çıxmağa çağırdı. Həmin vaxt padĢahın ali məiyyəti uzaqda,
Azərbaycanın sərhədlərində böyük iĢlərlə məĢğul olduğu üçün [qələndərin] hökmü
hər yerə gedib catdı. Əksər yaxın mahalların əhalisi itaətdən özgə çarə görməyib,
vaxtın məsləhətinə əməl edərək, peĢkəĢ göndərdilər. Amma qələndər ağılsız və
əbləh bir Ģəxs idi. Necə ki, bu misrada deyilmiĢdir: «Yalan çırağının nuru
olmayır». Günlər keçdikcə onun yalançı sözləri lurlara aydın olmağa baĢladı. O
qövmün aqilləri onun barəsində tərəddüdlərə düĢdülər. Eyni zamanda, Xəlil xanın
gəliĢi barədə xəbər yayıldı. Qələndər lurların bəzilərindən bədgüman və etimadsız
olub, müharibədən əl çəkərək, Hüveyzə və Dizful tərəfə getdi ki, MüĢəĢə nəslindən
olan və o zamanlar Hüveyzədə və bəzi Ərəbistan bölgələrində valilik edən Seyid
ġücaəddindən kömək istəsin. O, lurlara öz evlərinə getməyə rüxsət verdi və əmr
etdi ki, lazım olan vaxtda hazır olsunlar.
Xəlil xanın qələndərin qoşunu ilə müharibə etməsi və onun öldürülməsi.
Amma ulu dərgahda olan Kuhi-Giluyə hakimi Xəlil xan ƏfĢar qələndərin
qiyamının sorağını aldıqda rüxsət istəyib, o tərəfə yollandı və o ətrafa çatdıqda lur
camaatı qiyamçı qələndərə tərəfdar çıxıb, onun yolunun üstünü kəsərək, ona qarĢı
müharibə etməyə baĢladılar. Oraya getmək üçün dağın arasındakı dərədən keçən
bir yoldan savayı, baĢqa bir yol yox idi. Lurlar həmin dərədə pusqu qurub. Xəlil
xanın keçidi vaxtı dağın baĢından böyük daĢları üzüaĢağı diyirlətdilər və ona ox və
tüfəng atdılar. Ġlahinin qəzavü-qədəri üzündən bir ox Xəlil xana dəyərək, onu
1000
DehdəĢt - Ġranın Behbehan Ģəhərindən 41 km. Ģimal-Ģərqdə yerləĢən kənd.
456
öldürdü. Onun öldürülməsindən sonra əfĢar qaziləri pəriĢan vəziyyətə düĢdülər və
lur camaatı qətl və qarətə əl atdı. Bu hadisə lurların tüğyanının və cəsarətinin
artmasına bais oldu.
Xəlil xanın qətli barədə xəbər qələndərə çatdıqda o, Dizfuldan yenə də
Kuhi-Giluyəyə yollandı və yenidən onun baĢına çoxlu adam toplaĢdı. O, DehdəĢt
üzərinə gəldi və istədi ki, nə qədər ki, iĢin üstü açılmayıbdır, nəfsani ləzzətlərdən
kam alıb, zəmanədən zövq götürsün. Amma, elə ki Xəlil xanın öldürülməsinin və
qalibiyyətli əfĢar tayfasının qırılmasının avazı yaxın və uzaq yerlərə yayıldı və
hökmdarın qulağına çatdı, o, Xəlil xanın qardaĢı Ġsgəndər xanı Kuhi-Giluyə
əyalətinə hakim təyin edib, onu o tərəfə yolladı. Həmçinin Fars [vilayətində]
hakimlik edən zülqədər əmirlərinə qələndəri dəf etmək və Ġsgəndər xana yardım
göstərmək haqqında göstəriĢ verildi. Növbəti il calal bayraqları Xorasana
yollanarkən Fars hakimi Ümmət xan, Duraq xəlifənin sərkərdəliyi altında Fars
[vilayətinin] qoĢunundan bir dəstəni Kuhi-Giluyə tərəfə göndərdi. Ġsgəndər xan və
əfĢar tayfası ona qoĢulub, birlikdə DehdəĢtə üz qoydular. Əvvəllər qələndərin
baĢına yığıĢmıĢ cəmiyyət və izdiham təfriqəyə düĢüb, pərən-pərən oldu. Fars
[vilayətinin] qoĢunu onun üzərinə gələn vaxt onun iĢinin üstündəki pərdə tamamilə
açılıb düĢdüyündən və lurların say-seçmə adamlarının onun barəsindəki fikirləri
nöqsana uğradığından ətrafdan və yan-yörədən heç bir kəs onun imdadına gəlmədi.
O, əlacsız qahb Divarbəst qalasına sığınaraq, müdafiə olunmağa baĢladı. Onunla
birlikdə olan az adam iki-üç gün ərzində əbəs yerə çarpıĢdılar. Bu tərəfdən
zülqədər qaziləri hücum edib, Divarbəstə daxil olaraq, müqavimət göstərən dəstəni
məhv etdilər və qələndəri qaldığı evdə tutub, onu çəkə-çəkə bayıra çıxardılar.
Zülqədər tayfası onu diri-diri ulu dərgaha göndərmək istədi. Lakin əfĢar qaziləri
hücum çəkib, onu zülqədərlərin razılığının xilafına olaraq qətlə yetirdilər və onun
baĢını ulu dərgaha göndərdilər. Hökmdarın məiyyəti Xorasandakı Türbəti-
Heydəriyyəyə çatıb Türbət qalasının mühasirəsi ilə məĢğul olan zaman [qələndərin
kəsilmiĢ baĢı] əĢrəfin nəzərinə çatdırıldı. Bununla da bəng düĢkünü olan o əbləhin
fitnə atəĢi Kuhi-Giluyədə söndürülmüĢ oldu.
Kuhi-Giluyə hakimi İsgəndər xanın qətli. Ġsgəndər xan Kuhi-Giluyə
əyalətində hakimlik etməyə baĢladı. Amma bir qədər sonra əfĢar fəsadçılarından
ibarət bir dəstə Xəlil xanın oğlu ġahqulu bəyin baĢına cəmləĢdi. O, Kuhi-Giluyə
hakimi olmaq həvəsi ilə qəflətən Ġsgəndər xanın üstünə gəlib, onu qətlə yetirdi və
özünə «ġahqulu xan» adını qoyub, öz hökumət bayraqlarını dalğalandırdı. Lakin
Xəlil xanın əqrəbalarından və əfĢar tayfasının əmirzadələrindən olan Əbdüllətif
bəy ƏfĢarın oğlu Həsən bəy ona qarĢı düĢmənçilik mövqeyi tutub, özünü «Həsən
xan» adlandırdı. Ġki tərəf arasında ziddiyyət və münaqiĢə baĢ qaldırdı və onlar bir-
birlərindən qorxa-qorxa həmin vilayətdə yaĢamağa baĢladılar. O mülk onların ikisi
arasında parçalandı və bölündü. Nəhayət, əla-həzrət [ġah Abbas] zamanında hər
ikisi ġirazda [hökmdarın] hüzuruna gəldilər. Həsən xan öz əli ilə ġahqulunu qətlə
yetirdi və Kuhi-Giluyə hökuməti ona verildi.
457
Sözün qısası, haqqında bəhs etdiyimiz qələndərin hadisəsindən sonra bəng
düĢkünü olan digər qələndərlər də «Ġsmayıl mirzə» olmaq həvəsinə düĢdülər. Bir
neçə mahalda bu səbəbdən qovğa və iğtiĢaĢ baĢ verdi. Hər neçə gündən bir hansısa
vilayətdə bir «Ġsmayıl mirzə» peyda olurdu və adamlar onun baĢına cəmləĢir, daha
sonra isə pərən-pərən düĢürdülər. Bunlardan biri Luristanda və Çəmçalda peyda
oldu. ƏliĢəkər qələmrovunun kürd və lur qiyamçıları onun baĢına cəmləĢdilər və
onun əsgərləri on min nəfərə çatdılar. O, əmirlər və mənsəb sahibləri təyin edib,
həmin sərhəddə fitnəkarlığa baĢladı, Solağ Hüseyn Təkəlünün yanına adam
yollayıb, onu öz hakimiyyətinə tabe olmağa çağırdı və onun ücün vəkalət hökmü
göndərib, ona təklif etdi ki, Çuxa sultan Təkəlünün yerinə rüknüssəltənə olsun.
Solağ Hüseyn ağlın zərurəti əsasında yalandan itaət və tabeçilik göstərməklə onu
aldadıb ələ keçirmək qərarına gəldi, onun sözlərini qəbul edib, onun Ġsmayıl mirzə
olduğunu təsdiq etdi, sədaqətini izhar elədi, bir-birinin ardınca hədiyyə bağlamaları
göndərərək, ondan öz hüzuruna təĢrif gətirməyi xahiĢ etdi və onun üçün Ģahanə
çadırlar, yaraqlar və əĢyalar göndərib, özü onu qarĢılamağa çıxdı. Biçarə qələndər
ona inanıb, tamam-kamal Ģövkət və iqtidarla Çəmçala yollandı. Solağ Hüseyn və
təkəlü əyanları Seyf sultan Bayatla birlikdə
1001
onun hüzuruna çatıb, səcdə etmək
və ayaq öpmək qaydasını yerinə yetirdilər, daha sonra isə ağıl və zəka ilə hərəkət
edərək, onun baĢına toplaĢmıĢ çoxluğu izdihamı bir-birlərindən ayrı salıb
pərakəndə etməklə fürsət qazanaraq, onu tutub məhbus etdilər. Qələbə ayətli
bayraqlar Xorasan səfərindən qayıdıb, darüssəltənə Qəzvində yerbəyer olduqdan
sonra onu ulu dərgaha göndərdilər. Nəvvabi-Cahanbaninin göstəriĢi ilə at meydanı
xiyabanında ona barıtlı qəba geyindirərək od vurdular. Buna baxmayaraq, bu
hadisə sərgərdan qələndərlərə ibrət olmadı.
Onlardan digər birisi TalıĢ [bölgəsində] bu arzuya düĢdü. Bir dəstə aqibətsiz
nadan onun baĢına cəmləĢərək, darülirĢad Ərdəbilə gəlib, orada öz əməllərinin
cəzasına çatdılar. Digər birisi isə Qur [vilayətində] və Xorasanın Fərah hüdudunda
zühur etdi və o sərhədin fitnəkar araqarıĢdıranlarından ibarət çoxlu xalq onun
baĢına toplanıb, fitnə-fəsad törətməyə baĢladılar.
Hüseyn sultanın və onun qardaşı Əlixan sultanın Xorasanın Fərah
[bölgəsində] qələndərlə döyüşdə öldürülmələri. Fərah hakimi Hüseyn sultan ƏfĢar
onun fitnəsini dəf etməyə yollandı. Ġki tərəf arasında müharibə baĢ verdi və
qurlar
1002
qalib gəldilər. Rəbbin qəzavü-qədərindən Hüseyn sultan döyüĢdə
öldürüldü. ƏfĢar tayfası məğlub vəziyyətdə Fəraha gəldi. Onlar həqiqəti ali taxtın
ətəyinə ərz etdilər. Ulu dərgahda əfĢar qorçuları zümrəsinin yüzbaĢısı olan Əlixan
sultan öz qardaĢı [Hüseyn sultanın] yerinə təyin edilib, Fəraha gəldi və qardaĢının
qanının intiqamını almaq üçün qələndərin üstünə Qur [vilayətinə] getdi. Qələndərin
tərəfdarları müharibə ahəngini sazladılar. Tərəflərin göstərdikləri çoxlu səylərdən
1001
S-129, v.232a; S-297, v.181a.
1002
Qurlar - Əfqanıstanın mərkəzi hissəsində, Hərirud çayı boyunda yerləĢən Quristan adlı tarixi
vilayətin əhalisi.
458
sonra o (Əlixan sultan) da qətlə yetirildi. ƏfĢar tayfası bu dəfə də bir iĢ görə
bilmədi. Onlarm (Hüseyn sultanla Əlixan sultanın) qohumu Yegan sultan Fərah
hakimi oldu. O, oraya çatdıqda qiyamı yatırmağın qayğısına qaldı. Elə bu vaxt
qələndərin yalanı onun tərəfdarlarına aydın oldu və axırda [qələndər] qətlə
yetirildi.
Xülasə, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın hakimiyyətinin ilk dörd-beĢ ilində Ġsmayıl
mirzə cənabları barədə dedi-qodu və söz-söhbət əhalinin dilindən düĢmək bilmədi.
XORASAN HADĠSƏLƏRĠ VƏ ƏLAHƏZRƏT IġAHABBASINl 989-cu ĠLƏ
(05.02.1581-25.01.1582) MÜVAFĠQ OLAN YILAN ĠLĠNDƏ O VĠLAYƏTĠN
SƏLTƏNƏT TAXTINA KAĠNATIN HÖKMDARI [OLAN ALLAHIN]
TƏQDĠRĠ ĠLƏ ƏYLƏġMƏSĠ HAQQINDA
Ötən (988/1580-cı) ilin hadisələri arasında bəyan qələmi ib yazıldı ki,
müqəddəs MəĢhədin hakimi Mürtəzaqulu xan Pornak Herat bəylərbəyisi Əliqulu
xan ġamlunun, MürĢüdqulu xan Yegan Ustaclunun və onların tabeçilərinin
üsyanını və tüğyanını, onların müqəddəs MəĢhədin və NiĢapurun üzərinə
gəlmələrini ard-ardına və dalbadal ulu dərgaha ərz etdikdə Əmir xan və türkman
əmirləri oymaq təəssübkeĢliyi cəhətindən bu barədə söz-söhbətə baĢlayıb,
Mürtəzaqulu xana kömək və yardım göstərməyin qeydinə qaldılar. Qüdrətli
dövlətin dayağı olan Ģəxslər Xorasan məsələlərinin intizama salınmasını
Məhəmməd xan Türkmanın səylərinin öhdəsinə qoyub, onu öz atasının qanının
qisasını tələb edən Ġsmayılqulu xan ġamlu, Qorxmaz xan və bəzi əmirlər və
əsgərlərlə birlikdə Xorsana göndərdilər ki, gedib ağıl və bilik yolu ilə o fitnə atəĢini
söndürsünlər, Xorasan əmirlərini Ġsgəndər Ģanlı nəvvaba və dünya sakinlərinin
Ģahzadəsi Sultan Həmzə mirzəyə müxalif olmaqdan çəkindirsinlər və əgər
mümkün olarsa, onlarla Mürtəzaqulu xan arasındakı düĢmənçiliyi islah etsinlər,
əgər mümkün olmasa, onda vaxtın zərurətinə və dövlətin mənafeyinə uyğun
hərəkət edərək, bu məsələni elə bir tərzdə həll etsinlər ki, qızılbaĢlar arasında baĢ
qaldırmıĢ ikitirəlik ortadan götürülsün və onların hamısı bir mövqedən çıxıĢ
etsinlər.
Onlar fərmana uyğun olaraq yola düĢüb, bir neçə gün Ġraqda öz qoĢunlarını
və dəstələrini tərtibə saldılar və daha sonra hərəkət yüyənlərini Xorasana doğru
yönəltdilər. Onların gəliĢinin xəbəri Xorasanda yayıldıqda Əliqulu xan və
MürĢüdqulu xan da müqəddəs MəĢhədə getməyi qərara alaraq, öz tabeçilərinə
xəbər verib, kama yetmiĢ adlı-sanlı səadətli Ģahzadənin, yəni Allahın kölgəsi olan
əlahəzrət Ģahın məiyyətində darüssəltənə Heratdan çıxdılar. Bu təbəqə ilə əhdü-
peyman bağlamıĢ əmirlərin hamısı hazırlıqlı qoĢunlarla ali orduya cəmləĢib, tamam
Ģövkət və iqtidarla müqəddəs MəĢhədin hüduduna gəldilər.
Mürtəzaqulu xan istədi ki, pay-püĢk veriləcəyi barədə xəbər yaymaqla çoxlu
qoĢun yığaraq, o çoxsaylı qüvvəyə qarĢı müqavimət göstərsin. O, müqəddəs
459
MəĢhədin hasilat və mədaxilindən çoxlu [məbləğ] xərcləyib, qeyri-məhdud
ənamlar verdi və tayfalara, oymaqlara və əsgərlərə qızıl paylamaq vədi verib, bu
məqsədlə müqəddəs MəĢhədin varlılarından, neçə müddətdən bəri o mübarək
Ģəhərə gəlib orada məskunlaĢmıĢ tacirlərdən və sövdəgərlərdən zorla [pul] tələb
etdi. Onun müsadirə və qəsbetmə əməlləri həddini aĢdı. O, sağına-soluna
baxmadan, öz cəsarət əlini müqəddəs [Ġmam Rza] astanasının mülkiyyətindəki
abad xəzinəyə və o mübarək məqbərənin bəzək və zinət əĢyalarına uzadıb, oradakı
bütün qızıl və gümüĢ qəndilləri və Ģamdanları ələ keçirib, öz əsgərlərinin ülufə və
maaĢına sərf etdi. Bu səbəbdən elə oldu ki, onun arzuları səmərəsiz qaldı və özü
üçün düĢündüyü mətləblər əks-nəticə verərək. təsdiqini tapmadı.
Sözün qısası, Məhəmməd xan, Ġsmayılqulu xan və onlarla birlikdə getməyə
təyin olunmuĢ əmirlər və əsgərlər müqəddəs MəĢhədə çatdılar. Onlar o mübarək
Ģəhərin yanına gəldikdən sonra Məhəmməd xanla Əliqulu xan arasında
nəsihətamiz məktublaĢma baĢ verdi. Amma onlar (Əliqulu xan və tərəfdarları)
Məhəmməd xanın türkman oymağının təəssübkeĢliyi, Ġsmayılqulu xanın isə Vəli
xəlifənin qanının qisası baxımından qalmaqal və fitnə-fəsad törətməyi
düĢündüklərini güman etdiklərindən və özləri ilə Mürtəzaqulu xan arasındakı
gərginliyin sülh yolu ilə həllini mümkün hesab etmədiklərindən bu
[məktublaĢmanın] heç bir təsiri olmadı. Əliqulu xanın müddəası bundan ibarət idi:
«Bizimlə Mürtəzaqulu xan arasındakı fitnə və düĢmənçilik atəĢi elə bir tərzdə
alıĢıb ki, öyüd-nəsihət suyu ilə sönən deyildir və bizim onunla yola getməyimiz
heç bir vəchlə mümkün deyildir. Əgər onu [baĢqası ilə] dəyiĢdirsələr və öz yüksək
dərəcəli atasının hökmü ilə bu sərhəddə olan kama yetmiĢ Ģahzadə [Abbas
mirzəyə] itaət göstərən, əhvalatlar və hadisələr zamanı lələnin və bəylərbəyinin
(Əliqulu xanın) sözündən və məsləhətindən çıxmayan digər bir Ģəxsə müqəddəs
MəĢhədin hökumətini versələr, onda sülh və asayiĢ bərqərar olar. Biz əvvəllər
olduğu kimi, yenə də elə həmin dövlətsevər bəndələrik».
Lakin lovğalıq və qürur badəsindən məst olan Məhəmməd xan və
Mürtəzaqulu xan türkman tayfasının [say] çoxluğuna və ulu dərgahda malik
olduqları ali mərtəbələrə güvənib, məsələnin bu yolla həllindən imtina etdilər.
Onlar elçi və məktub mübadiləsini dayandıraraq, öz tabeçilərini ətrafdan və yan-
yörədən cəmləĢdirdilər. Bunun nəticəsində müqəddəs və ulu MəĢhəddə böyük bir
[qoĢun] kütləsi toplaĢdı.
Amma Əliqulu xanla MürĢüdqulu xan müqəddəs MəĢhədə getməyi sərfəli
bilməyib, DərviĢ Məhəmməd xanın keçən il törətdiyi hərəkətdən incidiklərinə görə
əvvəlcə DərviĢ Məhəmməd xanı tənbeh etməyə və cəzalandırmağa getməyi vaxta
münasib bildilər. Onlar qərara aldılar ki, əgər MəĢhəd əmirləri ona kömək etmək
üçün Ģəhərdən çıxarlarsa, onda səhrada iki tərəfin üz-üzə gəlməsi baĢ verər və qeyb
aləminin pusqusunda gizli qalmıĢ həqiqət aĢkar olar. Yox, əgər belə olmazsa, onda
NiĢapur məsələsini həll edib, daha sonra müqəddəs MəĢhədin üzərinə gələrlər.
460
Buna görə də hərəkət yüyənlərini MəĢhəd səmtindən çəkib, NiĢapur tərəfə
yollanaraq, o Ģəhərin kənarına çatdılar.
Əliqulu xanın Nişapur qalasını zəbt etmək əzmi ilə gəlməsi. DərviĢ
Məhəmməd xan istehkam qurmağa və qala müdafiəsi üçün zəruri olan iĢləri
görməyə baĢ qoĢdu və Ģəhər darvazalarını bağlayıb, maneə sipərlərini hazır etdi.
Onlar qalanı mühasirəyə alıb, qalanı tutmaq üçün lazım olan tədbirləri həyata
keçirməklə məĢğul oldular. Onların NiĢapura getməyindən xəbər tutan Məhəmməd
xan və Mürtəzaqulu xan müqəddəs MəĢhədi boĢ qoymaq kimi bir xətalı və yanlıĢ
tədbiri düzgün hesab etməyib, bu hadisənin dəf edilməsinin asan olduğunu
düĢündülər və özləri Ģəhərdə qalıb, əsgərlərdən bir dəstəsini Ġsmayılqulu xanla
Budaq xan
1003
Çəkəninin sərkərdəliyi ilə DərviĢ Məhəmməd xana yardım və
kömək göstərməyə məmur edərək, onları o tərəfə göndərdilər. NiĢapur hüdudunda
iki tərəf arasında döyüĢ baĢ verdi. Səadət küləyi Abbas tərəfdarlarının dövlət
bayrağını dalğalandırdı. Əlahəzrətin mənsubları fəth və zəfər qazandılar.
Ġsmayılqulu xan, Budaq xan və onların tabeçiləri qaçıĢ yolunu tutub, məğlub və
bədhal bir vəziyyətdə müqəddəs MəĢhədə çatdılar. Bu hadisə Abbas tərəfdarı olan
əmirlərin Ģövkət və qüdrətinin artmasına səbəb oldu. Məhəmməd xan, Mürtəzaqulu
xan və MəĢhəd əmirləri isə büsbütün hörmətdən düĢdülər. O təbəqə (Abbas
tərəfdarları) cəsarət əldə etdi. MəĢhəd qoĢunu isə həmin hadisədən sonra onlara
qarĢı vuruĢmağa özündə qüdrət tapmadı. Onlar öz baĢlarını Ģəhərdə gizlətdilər və
get-gedə onların çoxluğu və izdihamı azalmağa üz qoydu.
Abbas tərəfdarları olan əmirlər, xüsusilə də ustaclu tayfası MəĢhəd
qoĢununun məğlubiyyətə uğramasından və onların acizliyinin və zəbunluğunun
aydın olmasından sonra qəzavü-qədərin zərurəti üzündən bu cür hadisələrin baĢ
verdiyini və Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın qüdrətli dövlətinin dayaqları olan Ģəxslərin
onların hərəkətlərini müxaliflik və üsyan kimi dəyərləndirdiyini nəzərə alaraq, öz
itaət əllərini Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın ətəyinə birdəfəlik vurmaq və o
həzrəti padĢah elan edib, Xorasan səltənətinin taxtına əyləĢdirmək fikrinə düĢdülər
ki, bununla da onların göstərdikləri səy və xidmətlərin o həzrətin yolunda olduğu
hamıya zahir olsun və onlar dost-düĢmənlərini ayıra bilsinlər. Bu barədə Əliqulu
xan Lələ ilə söhbətləĢdilər. O həzrətin (Abbasın) xilafət və padĢahlıq formanı
təqdir qələmi ilə qəzavü-qədər lövhəsi üzərində qeyd olunduğundan onun
tərəfkeĢlərinin hamısı bu fikri alqıĢlayaraq, bu ali mətləbi həyata keçirməyə
baĢladılar.
1003
S-129, v.234a; S-297, v.182b.