Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
441
çəkdilər. Rumilər əvvəlki kimi Dərbənd qalasına getdilər. Tatarlar isə Dağıstan
tərəfdən öz diyarlarına tələsdilər.
Bəylərbəyi Salman xan və ona yoldaĢ olan əmirlər müzəffər məiyyətin
vəziyyətindən və əmirlərin ġirvana getməyindən xəbərdar olduqda tam pəriĢanlıq
və üzgünlüklə Kür çayını keçib, ġirvana yollandılar. Onlar tatarlar qarĢısında
uğradıqları məğlubiyyətin əvəzini çıxmaq üçün Badikubə qalasını ələ keçirməyi
qarĢıya məqsəd qoyub, o tərəfə üz tutdular və qalanı mühasirə etdilər. Əmir xan və
qızılbaĢ əmirləri də ġabrandan geri dönüb, Salman xana kömək etmək üçün
Badikubə qalası üzərinə gəldilər. On səkkiz gün Badikubə qalasının ətrafında
oturub, onu fəth etməyə çalıĢdılar. Amma buna nail olmadılar. Ölkənin xarabalığı
və rəiyyətin əhvalının alt-üst olması üzündən qoĢun arasında azuqə tapılmaz oldu.
Bir neçə gün ərzində Təbriz daĢına (çəkisinə) əsasən, arpa çörəyinin qiyməti altı
misqal zərb olunmuĢ gümüĢə bərabər olan altı yüz dinara alınıb-satılmağa baĢladı.
Axırda o da yoxa çıxdı və orada qalmaq mümkün olmadı. Onlar zərurət üzündən
mühasirəni tərk edib, köç edərək Qarabağa gəldilər və o qıĢ qızılbaĢ əmirlərindən
heç kəs ġirvanda qalmadı. Bu isə ona səbəb oldu ki, rumilər ġirvanın bəzi
mahallarında möhkəmləndilər. Dərbənddə qalan Osman paĢa ġirvanın
vilayətlərindən olan hər bir vilayətə əl uzadıb, oradan mallar ələ keçirdi. ġirvan
əhalisi istər-istəməz ona itaət etdi.
Bu tərəfdən Pirə Məhəmməd xan xəstələnib, axirət səfərinə yollandı. Onun
ölümündən sonra ustacluların əhvalına tamam süstlük yol tapdı. Onun oğlu Pirə
Murad xan atasının yerinə əyalətə və xanlığa mənsub edilməsinə baxmayaraq, bir o
qədər də çox nüfuz qazanmadı. Günbəgün Xorasanda olan MürĢüdqulu xan Yegan
Ustaclunun iqtidarının avazı ulu dərgahda bu tayfanın tənəzzülünə səbəb oldu və
Əmir xan, türkman və təkəlü əmirləri o tayfaya qarĢı əvvəlkindən daha artıq
dərəcədə öz etiraz və məzəmmət dillərini uzadıb, onları fəsadçı və fitnəkar
adlandıraraq, onların izzət və etibarını sarsıtmağa, bəlkə də, onları tamamilə aradan
qaldırmağa çalıĢdılar. O cümlədən ġahqulu sultan Qarıncaoğlu Ustaclu
Xorasandan geri qayıdıb ulu orduya gələrkən Rey [bölgəsinin] Vəramin [adlı
yerində] Müseyib xan ġərəfəddinoğlunun mülazimləri olan təkəlü camaatı Qaraca
sultanın nəvəsi Məhəmməd bəy Nədaqinin sərkərdəliyi altında onu və onun
mülazimləri olan ustaclu camaatını qətlə yetirmək və onların mallarını qarət etmək
arzusuna düĢüb, onun üstünə üç yüz nəfər yaraq qurĢanmıĢ süvari ilə getdilər.
[Ustaclular] onların gəliĢindən xəbər tutub, nicat və xilas yolunu bağlı gördülər,
zərurət üzündən ayaqlarını sabit və möhkəm bir tərzdə yerə basıb, müdafiə
olunmağa baĢladılar, igidlik və mərdlik nümunələri göstərdilər. Məhəmməd bəy
Nədaqi azsaylı dəstə qarĢısında məğlubiyyətə uğradı və təkəlü qoĢunundan bir
çoxları qətlə yetirildilər. ġahqulu sultan tədbirinin gözəlliyi və fikrinin düzgünlüyü
sayəsində təkəlü tayfası ilə dolu olan Rey vilayətindən mərdanəliklə çıxıb, özünü
Qarabağ qıĢlaq yurdunda ulu orduya çatdırdı və təkəlülərin bu yöndəmsiz hərəkəti
xoĢagəlməz hesab olundu. Bir çox araqarıĢdıranlar Müseyib xanı təhrik edirdilər
442
ki, ġahqulu sultandan intiqam alsın. Lakin Müseyib xan fitnəkar adam
olmadığından intiqamçılıq mövqeyi tutmadı.
Ustaclu ağsaqqalları Ġsgəndər Ģanlı nəvvabdan kömək diləyib, əĢrəfin
əmrinə əsasən, ġahqulu sultanı Müseyib xanın mənzilinə apardılar. Qohumları və
əqrəbaları həmin vuruĢmada qətlə yetirilmiĢ olan təkəlülər təhdidə baĢlayaraq,
qarıĢıqlıq salmaq istəyirdilər. Amma təkəlülər bu toqquĢmanın səbəbkarı olmuĢ,
özləri onun üstünə hücum çəkmiĢdilər və basqınçıları dəf etmək ustaclu camaatı
üçün vacib olmuĢdu. Buna görə də haqq ġahqulu sultanın tərəfində idi. Müseyib
xan haqqın tərəfini saxlayıb, cahillərə mane olaraq, padĢahın xatirinə tamam-kamal
qüdrət və iqtidarla iki yüz nəfər təkəlünün qanının üstündən keçdi və sözügedən
Ģəxsə (ġahqulu sultana) qarĢı qisasçılıq mövqeyi tutmadı. Çünki onsuz da bir-
birləri ilə müttəfiq olan türkman və təkəlü tayfaları ulu dərgahda tam izzətə və
etibara malik idilər və yuxarıda qeyd olunmuĢ məsələ (MürĢüdqulu xanın qiyamı)
ucbatından ustaclu tayfasının bir o qədər də çox abır-hörməti qalmamıĢdı. Bu
səbəbdən Müseyib xan ġahqulu sultan Qarıncadan, onun övladlarından və
əqrəbalarından intiqam almadı. Həqiqətən də, sözügedən Ģəxsin göstərdiyi bu
haqpərəstlik xoĢagələn bir iĢ idi.
ĠLĠN AXIRLARINDA QARABAĞIN SULTANBUD QIġLAQ YURDUNDA
ÜZ VERMĠġ BƏZĠ ƏHVALATLARIN XATIRLANMASI VƏ ĠBRAHĠM
XAN TÜRKMANIN RUM PADġAHININ YANINA ELÇĠ
GÖNDƏRĠLMƏSĠNĠN BƏYAN EDĠLMƏSĠ
Elə ki ustacluların nüfuzunun baisi və səbəbkarı olan Pirə Məhəmməd xan
öldü, Salman xanın və ona yoldaĢ olan əmirlərin ġirvanı mühafizə etməyə qüdrəti
qalmayaraq, ġirvanı tərk etdilər. ġirvan vilayətinə gedib hansı bölgənin kimin
ixtiyarında olduğunu yoxlamaq üçün Sinan paĢa tərəfindən göndərilmiĢ Ömər ağa
ulu orduya gəlib çatdı. Əmirlər və qüdrətli dövlətin dayaqları olan Ģəxslər belə
məsləhət gördülər ki, ġirvan vilayətinin mühafizəsi Qarabağda yaĢayan Ģanlı qacar
tayfasından, otuziki el və oymağından və qeyrilərindən ibarət böyük bir dəstənin
öhdəsinə qoyulsun və bu iĢin həyata keçirilməsi Ġmamqulu xanın qeyrətinə həvalə
olunsun. Onlar Ġsgəndər Ģanlı nəvvab və Nəvvabi-Cahanbani ilə birlikdə qərar
verib, Ġmamqulu xanı istər-istəməz bu xidmətə məmur və məcbur etdilər. Onun
(Ġmamqulu xanın) məsləhətinə əsasən, Peykər bəy Ziyadoğlu Qacarı əyalət və
xanlıq rütbəsinə yüksəldib, ġirvan bəylərbəyisi [təyin] etdilər və qacar
əmirlərindən bir neçə nəfərə ġirvanda ölkə verib, onunla birlikdə ġamaxı tərəfə
göndərdilər. Onların gediĢindən sonra isə bir nəfəri Ömər ağa ilə birlikdə ġirvana
yolladılar.
Həmçinin bir dəstəni də Tiflis qalasını fəth etməyə, oranın valisi Simayun
xana yardım göstərməyə məmur etdilər və Murad bəy TopçubaĢını da topxana
ustaları və toptökmə ləvazimatı ilə birgə oraya göndərdilər ki, qalanın fəth
443
olunmasına çalıĢsınlar, elə etsinlər ki, Ömər ağa oradan keçərkən o yüksək əsaslı
qala baĢı fələyə dəyən dərgahın mənsublarının əlində olsun. Amma onlar bu
tapĢırığı (Titlisi tutmağı) yerinə yetirməyi bacarmadılar və bir iĢ görə bilmədilər.
Uzun sözün qısası, Peykər xanla ġirvan əmirləri isə hər biri onlara verilmiĢ
bölgələrə gedib yerbəyer oldular. Ömər ağa onları orada görüb əmin oldu ki,
Dərbəndin və Badikubənin dörd divarından savayı, heç bir yer Osman paĢanın
ixtiyarında deyildir. ġahqulu sultan Təbətoğlu Zülqədər, Ġsgəndər Ģanlı nəvvab
tərəfindən Ömər ağa ilə birlikdə elçi kimi Sinan paĢanın yanına göndərildi ki,
vəziyyətin həqiqətini onun ərzinə çatdıraraq, sülh bağlanmasından söz salsın.
ġirvan əhalisinin bir qismi adından dürüst bir biçimdə bildirildi ki, ġirvan
vilayətinin bəzi yerləri «Hərəmeyni-Ģərifə»nin
992
vəqfləridirlər və xondgar
həzrətləri «xadimül-hərəmeyn»
993
olduğu üçün ġirvan əhalisi bu səbəbdən
«hərəmeyni-Ģərifə»nin məsrəflərinə sərf edilməkdən ötrü bir neçə xərvar həcmində
ipəyi o vilayətə göndərməyi öz öhdəsinə götürür, o Ģərtlə ki, rumilər oraya basqın
etməyib, oranı qızılbaĢlara buraxsınlar. Təbətoğlu layiqli töhfələr və hədiyyələrlə
Ərzuruma yollandı.
Sinan paĢa ilə Osman paĢa arasında nifaq meydana gəldiyindən Sinan paĢa
sülh yaradılmasını öhdəsinə götürüb, Təbətoğlunu rəğbətli və sülhpərvər üslubda
yazılmıĢ məktubla geri qaytardı. O, belə qərarlaĢdırdı ki, yüksək dərəcəli qızılbaĢ
əmirlərindən biri dostyana bir məktubla göndərilsin ki, Sinan paĢa ilə birgə
xondgarın hüzuruna gedib, sülh qaydalarını möhkəmləndirsin. Təbətoğlu
qayıdandan sonra, ağıllı, nəcib fikirli və bacarıqlı bir adam olan Qum hakimi,
Heydər sultan Çabuq Tərxan Türkmanın oğlu Ġbrahim xan Ruma elçi getməyə
təyin olunaraq, layiqli töhfələr və hədiyyələrlə yola salındı. Amma sözügedən Ģəxs
Ġstanbula gedib, Rum hökmdarı Sultan Murad xondgarın hüzuruna çatdıqda
qərəzçilik sahibləri, xüsusən də ġirvanın Dərbəndində olan Osman paĢa Sinan
paĢanı təqsirkarlıqda ittiham edərək, sülhün qəbul edilməsinin yolverilməzliyi
barədə xəbərdaredici sözlər ərz etdilər. Buna görə də Ġbrahim xan Ġstanbulda uğur
qazana bilmədi. [Sultan Murad] növbəti il Fərhad paĢanı sərdar təyin etdi. Onun
səyi nəticəsində Çuxursəəd və Qarabağ vilayətləri yə Azərbaycanın əksər mahalları
qızılbaĢların əlindən çıxdı. Ġbrahim xan isə yeddi ilə yaxın Ġstanbulda qalmalı oldu.
Nəhayət, o, Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın zamanında rüxsət alıb, geri
qayıtdı. Əgər tale imkan verərsə, bu əhvalatların hər birinin Ģərhi öz yeri gələndə
əksini tapacaqdır.
992
Hərəmeyni-Ģərifə (ərəbcə: «iki Ģərəfli ziyarətgah») - müsəlman aləminin ən müqəddəs ziyarətgahı
olan Məkkə və Mədinə Ģəhərləri nəzərdə tutulur.
993
Xadimül-hərəmeyn («iki ziyarətgahın xadimi») - Məkkə və Mədinə Ģəhərləri 1517-ci ildən etibarən
Osmanlı dövlətinin tərkibinə daxil olduqları üçün Osmanlı sultanları bu titulu daĢıyırdılar.
444
ULU TANRININ ĠRADƏSĠ ĠLƏ BU ĠLDƏ ÜZ VERMĠġ MÜXTƏLĠF
ƏHVALATLARIN VƏ TALE HADĠSƏLƏRĠNĠN BƏYAN EDĠLMƏSĠ
Bu ildə (988 /-1580-ci ildə) baĢ vermiĢ ibrətli hadisələrdən biri Gilanın
Beye-pəs [vilayətinin] valisi Müzəffər sultanın nəvəsi və cənnətməkan Ģahın
kürəkəni olan CəmĢid xanın özünün bəzi nankor mülazimlərinin xəyanəti və təhriki
sayəsində Mirzə Kamran Kuhdəminin əli ilə öldürülməsidir. Bu qəribə hadisənin
icmalı belədir ki, iki sülalənin (Gilanın Biye-pəs və Biye-piĢ hakimləri
sülalələrinin) arasında olan köhnə ədavət səbəbindən CəmĢid xanla Gilanın Biye-
piĢ [vilayətinin] valisi Xan Əhməd arasında fitnə-fəsad mövcud idi. Onlar həmiĢə
bir-birlərinin məmləkətləri üzərinə qoĢun göndərirdilər və biri digərinin
hakimiyyətini sarsıtmağa çalıĢırdı. Bu iki ölkə arasında yerləĢən Kuhdəm valisi
Mirzə Kamran vaxtın məsləhətinə əsasən, yüksək əsil-nəsəbi səbəbindən seçkin və
bəyənilmiĢ olan Xan Əhmədin xatirini xoĢ tutmağa çalıĢaraq, ona münasibətdə
çoxlu ülfət və dostluq nümayiĢ etdirirdi. Adı çəkilmiĢ [Biye-pəs və Biye-piĢ]
vilayətlərindən hər biri onu (Mirzə Kamranı) öz tərəfinə çəkmək və özünə müttəfiq
etmək istəyirdi. Bu ildə CəmĢid xan sözügedən Ģəxsə münasibətdə mülayimlik və
insaniyyətçilik qapılarını açaraq, ona düĢmənçilikdən əl çəkib ittihad yaratmağı
təklif etdi və ondan öz hüzuruna gəlməyi xahiĢ edərək, ona dostcasına mehribanlıq
və qardaĢcasına iltifat göstərdi, dalbadal töhfələr və hədiyyələr göndərib, onunla
yaxĢı münasibətlər yaratdı. Nəhayət, hər iki tərəfdən etimadlı adamların gəliĢ-
gediĢi baĢ verdi. Onlar hiyləgərlik və xəyanət etməyəcəklərinə dair təntənəli andlar
içərək bir-birilərini arxayın etdilər və müəyyən bir məkanda onların arasında görüĢ
baĢ tutdu. CəmĢid xan onu (Mirzə Kamranı) özü ilə birgə RəĢtə aparıb, ona Ģahanə
iltifat göstərdi. CəmĢid xanın əsl məqsədi o idi ki, Kuhdəm və Biye-pəs qoĢunları
bir-birləri ilə müttəfiq olsunlar və Xan Əhmədin onların qarĢısında qüdrəti və
üstünlüyü olmasın. Elə ki onların arasında mehribanlıq və dostluq münasibətləri
bərqərar oldu, CəmĢid xan [Xan Əhmədlə aralarındakı] düĢmənçiliyin səbəbi olan
Kuçesfəhan ölkəsini ələ keçirdi. Bu zaman Xan Əhməd onların qorxusundan heç
nə edə bilməyib, sakitcə Lahicanda oturdu.
Elə ki Mirzə Kamran Biye-pəs adamları ilə qaynayıb-qarıĢdı, CəmĢid
xandan narahat olan bir sıra Ģəxslər ona Biye-pəs ölkəsinin səltənətinin müjdəsini
verməklə onu azdırdılar və o, CəmĢid xana qarĢı xəyanət mövqeyini tutdu. Bu
əsnada [CəmĢid xan] öz qoĢununun sipəhsaları və həmin fəsadın xəmirinin mayası
olan Qara Bahadır adlı bir Ģəxsi Mirzə Kamranla birlikdə Xan Əhmədin üzərinə
göndərdi. CəmĢid xanın əmirlərindən biri olan Çırağ sultan adlı birisi o vaxtlar
yüksəliĢdə idi və sipəhsalarlıq iddiasına düĢmüĢdü. O, onların hiyləgərliyi və
xəyanəti barədə [CəmĢid] xana məlumat verdi. CəmĢid xan Mirzə Kamranla
aralarında olan əhdü-peymana inamının və etimadının çoxluğu üzündən [Mirzə
Kamrana] bu məsələni izhar etdi. Mirzə Kamran isə ürəyəyatan rəğbətli sözlərlə
CəmĢid xanı özündən arxayın saldı.
445
Amma bu hadisədən sonra [Mirzə Kamranla Qara Bahadır] özləri CəmĢid
xandan [onlara bir zərər dəyəcəyindən] qorxaraq və narahat olaraq, [ona qarĢı]
tədbir görmək fikrinə düĢdülər. Mirzə Kamran Biye-pəs qoĢunu ilə birlikdə
Kuçesfəhanda olarkən Qara Bahadır və ona dost olan Biye-pəs böyüklərindən bir
çoxları canlarının qorxusundan Mirzə Kamranla müttəfiq olub, CəmĢid xanın dəf
edilməsi məsələsində onunla həmrəylik göstərdilər. Onlar tezliklə fürsət tapıb,
Çırağ sultanı Kuçesfəhanda qətlə yetirdilər və oradan qayıdıb, RəĢtə gəldilər.
Rahatlanmağı sevən və dinclik arzulayan əsgərlər döyüĢ təhlükəsinin sovuĢduğuna
görə xeyli sevincək oldular və geri qayıtmağın səbəbini qətiyyən soruĢmayaraq,
yola düĢdülər.
Cəmşid xanın qətlə yetirilməsi. Sözün qısası, Mirzə Kamran, Qara Bahadır
və onlarla birlikdə olan adamlar əvvəllər içdikləri anda xilaf çıxaraq, çəkinmədən
CəmĢid xanın evinə gəldilər. O, sadəlövhlüyünün və onlara olan etimadının
çoxluğu ucbatından onların xəyanət və nifaqından xəbərsiz və məlumatsız qalıb,
onların geri qayıtmasının zəruri bir məsələ ilə əlaqədar olduğunu düĢündü. Mirzə
Kamran dərhal onun otağına girdi və onu tutub, öz etimadlı adamları ilə birgə
Kuhdəmə yolladı ki, onu orada bir yerdə həbsdə saxlasınlar. CəmĢid xan ibrət gözü
ilə nə qədər baxa-baxa qalsa da, onun sülaləsinin nankor mülazimlərindən heç kəs
onu xilas etmək mövqeyində durmadı. O, çarəsiz qalıb, bu qəribə hadisəyə boyun
əydi. Onun cənnətməkan Ģahın qızından doğulmuĢ Məhəmməd Əmin mirzə və
Ġbrahim mirzə adlı iki azyaĢlı oğlu vardı
994
. Mirzə Kamran bu oğlanları öz yanında
saxladı. Bütün Biye-pəs camaatı Qara Bahadırın səyi ilə Mirzə Kamranın
hakimiyyətinə razı oldu. O vilayətin sipəhsalarları və zadəganları onunla əhdü-
peyman bağladılar. O, onların razılığından xatircəm olaraq, onların əhdü-
peymanında bir süstlüyün əmələ gəlməməsi üçün iki ay sonra CəmĢid xanın qətlinə
fərman verib, onu Kuhdəmdə qətlə yetirtdi. Amma axırda öz əməlindən feyz ala
bilmədi. Az bir zaman ərzində o günahsız padĢahın qatilləri öz əməllərinin
əvəzində giriftar olub, ömürdən və dövlətdən bir fayda tapmadılar.
Nə isə, Mirzə Kamran CəmĢid xanın iĢini həll edib, Biye-pəs vilayətində öz
hökumət və iqtidar bayraqlarını qaldırdıqdan sonra o da həmçinin Xan Əhmədlə
düĢmənçilik və münaqiĢə etməyə baĢlayaraq, iĢğalçılıq və istilaçılıq əlamətləri
nümayiĢ etdirdi və öz etibarlı adamlarını padĢahın (Məhəmməd Xudabəndənin) ali
taxtının ətəyinə göndərib ərz etdi: «CəmĢid xan üsyan və tüğyan törətmiĢ, [Ģahın]
hökmünün ziddinə olaraq digərlərinin məmləkətinə basqın etmiĢ və padĢahın
əmrlərinə itaət göstərməmiĢdir. Ona görə də mən dövlətsevər bir Ģəxs olaraq, onu
tutmuĢam və onun qaldırdığı fitnə-fəsadı yatırmıĢam. Əgər Ģəhriyar bu
dövlətsevərə Ģəfqət göstərib Biye-pəs məmləkətinin hökumətini ona tapĢırarsa,
mən ali taxtın ətəklərinə müəyyən məbləğdə peĢkəĢ göndərərək, hər il bac və xərac
ödəməyə təminat verərəm». O, CəmĢid xanın mallarından və pullarından bir
994
S-129, v.224a; S-297, v.175a-b. Tehran çapında (s.266) Məhəmməd Ġbrahim mirzə və Məhəmməd
Əmin mirzə deyə qeyd olunub.
446
miqdar göndərmiĢdi. Mirzə Salman, əmirlər və dövlət ərkanı [bu təklifi] qəbul
elədilər və təvəqqe etdilər ki, cənnətməkan Ģahın CəmĢid xana arvad olmuĢ qızını
ona (Mirzə Kamrana) ərə verib, Biye-pəsi ona həvalə etsinlər.
Amma Xan Əhməd cəsur, ağıllı, düĢüncəli və tədbirli bir kiĢi olan Mirzə
Kamrandan CəmĢid xana nisbətən daha çox çəkinirdi və onun kobud
hərəkətlərindən qorxuya düĢmüĢdü. Buna görə də o, ulu dərgaha dalbadal ərizələr
göndərib, [Mirzə Kamranın] xahiĢinin rədd olunmasına dair çox təkid etdi və
bildirdi: «Biye-pəs məmləkəti yüksək dərəcəli qızılbaĢ əmirlərindən yeddi-səkkiz
nəfərin məkanı ola bilər. Oranın Mirzə Kamrana aidiyyəti yoxdur. Əgər qızılbaĢ
əmirləri gəlsələr, mən o vilayəti qəsbkarların əlindən alıb, qızılbaĢların ixtiyarına
verməyi öhdəmə götürürəm». Mirzə Kamranın yüksəliĢi və iqtidarı heç bir vəchlə
Xan Əhmədin xoĢuna gəlmirdi.
Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın Xan Əhmədə tam rəğbəti vardı və onun xoĢuna
gəlməyən bir iĢə razılıq verməzdi. Həm də CəmĢid xanı qətlə yetirmiĢ Mirzə
Kamranın cürətinə və cəsarətinə göz yummaq səltənət rütbəsinə münasib deyildi.
Bu səbəblərdən Mirzə Kamranın xahiĢi qəbul olunmadı. Bu vaxt orduda olan
Salman xan və ustaclu əmirləri ölkəsiz qalmıĢdılar. Qüdrətli dövlətin faydası
naminə RəĢt hökuməti CəmĢid xanın kürəkəni olan Salman xana həvalə olundu.
Biye-pəs [vilayəti] ustaclu və bəzi baĢqa tayfaların əmirləri arasında bölüĢdürüldü.
ġahqulu sultan Qarınca Ustaclu isə Salman xanın lələsi və ağsaqqalı [təyin] edildi.
Həmçinin Biye-pəs və Biye-piĢ hakimləri arasında düĢmənçiliyin səbəbi olan
Kuçesfəhan ona verildi. [Biye-pəsə] təyin olunmuĢ əmirlər arasında ustaclulardan
Nəzər sultan Lələnin oğlu Hüseynqulu sultan, Mustafa sultan ġərəflü, Ayğut bəyin
oğlu Mehdi sultan ÇavuĢlu, Əhməd sultan AsayiĢoğlu, Cəfər sultanın oğlu
Tanrıverdi xəlifə Kəngərlü və Pirə Məhəmməd xanın qohumu Əbülqasim sultan
ÇavuĢlu digər oymaqlardan isə Aslan sultan Əlibəyli Zülqədər, Fərman sultan
Rumlu və ġahverdi sultan Cəlaloğlu Çepni vardı
995
.
Mirzə Kamranın CəmĢid xanın malından peĢkəĢ kimi göndərdiyi qızılı
əmirlərin xərcinə sərf edərək, onları Gilana yolladılar. Bayandur xan TalıĢın, onun
oğlu Əmir Həmzənin və Gəskər hakimi SəyavuĢun adlarına hökmdar hökmləri
yazıldı ki, onlar sözügedən əmirlərə yardım və kömək göstərsinlər.
Salman xan və onun yoldaĢları Gilan hüduduna yaxınlaĢdıqda ġahqulu
sultan Qarınca Lahicana, Xan Əhmədin yanına getdi ki, onunla «kəngaĢ» etsin və
Biye-pəs məsələsində nəyi məsləhət görsələr, birlikdə həyata keçirsinlər. Amma,
elə ki qızılbaĢ qoĢununun gəlməsi xəbəri Gilana çatdı, Fumən vilayətinin
əyanlarından ġirzad adlı birisi qələndər bir oğlanı CəmĢid xanın oğlu kimi təqdim
edərək, onu CəmĢid xanın atasının adı ilə Sultan Mahmud xan adlandırdı və onu öz
995
S-129, v.225a. Tehran çapında (s.267) Cəfər sultan Ustaclu səhvən Rumlu kimi, ġahverdi sultan
Cəlal oğlu Çepni isə Çəkəni kimi qeyd olunmuĢdur. Həmçinin çapda Tanrıverdi (Tenqrivirdi) xəlifənin
adı yanlıĢ yazılmıĢdır və bu səhvlər əlyazma əsasında düzəldilmiĢdir.
447
sərmayəsinə çevirərək, Mirzə Kamrana qarĢı çıxdı. O, Fumən qoĢununun bir
hissəsini özünə müttəfiq edib, oradan qəflətən Mirzə Kamranın üzərinə RəĢtə gəldi.
Mirzə Kamran bu hadisədən agah olduqda onunla (ġirzadla) RəĢt camaatı arasında
birliyin olması və onun təhriki ilə RəĢt camaatının ayağa qalxacağı ehtimallarını
göz önünə gətirərək, müdafiə olunmadı və heç buna fürsət də tapmadı. O, CəmĢid
xanın oğullarını özü ilə götürüb, qorxmuĢ və iztirablı bir halda yüklərini və
əĢyalarını ataraq, hər kəsin bilmədiyi bir yolla Kuhdəmə gəldi. Qara Bahadır və
onunla həmrəy olan adamlar da Mirzə Kamranla birlikdə Kuhdəmə gəldilər. ġirzad
müzəffər və qalibcəsinə RəĢtə daxil olaraq, Sultan Mahmud xanı ġah [Təhmasibin]
qızı və CəmĢid xanın möhtərəm [dul] arvadı olan xanımın hüzuruna apardı ki,
onun əlini öpmək Ģərəfinə nail olsun. ġahzadə xanım CəmĢid xanın iki oğlundan
savayı baĢqa oğlunun olmadığını bilsə də, vaxtın məsləhətinə uyğun olaraq,
ġirzadın sözünə əməl edib, onu Gilanın Biye-pəs [vilayətini] zəbt etməsini və
tutmasını rəğbətlə qarĢıladı.
Həmin bu ġirzad, Xan Əhmədin yanına adam göndərib, sabiq [Biye-pəs]
hakimlərinin əksinə olaraq, ona münasibətdə itaət və tabeçilikdən dəm vurdu və
ona yalvar-yaxar etdi. Xan Əhməd, Mirzə Kamranın məğlub edilməsindən xəbər
tutduqda bu hadisəni böyük uğur bilib, qızılbaĢ qoĢununu çağırdığına görə peĢman
oldu və özü [Mirzə Kamranla] haqq-hesabı çürütmək fikrinə düĢüb, onun üzərinə
qoĢun göndərdi. Biye-piĢ qoĢunu Mirzə Kamranın məskunlaĢdığı Kuhdəm
qəsəbəsinə gedib, çoxlu dağıntı törətdi və onu Rüstəmabada və Tarom ətrafınadək
təqib etdi.
Amma bu əsnada Salman xan Məncilə çatmıĢdı. Mirzə Kamran, Salman
xanın gəliĢi barədə məlumat alıb, özünün Xan Əhmədin əsgərlərindən xilas
olmasının çarəsini qızılbaĢlarla uzlaĢmada gördü və [Salman xanın] yanına adam
göndərib, görüĢmək istədiyini bildirdi. Hüseynqulu sultanın vəkili olan
Məhəmmədi bəy Sarısolağ iki yüz-üç yüz nəfər qızılbaĢla birlikdə Kuhdəmə getdi
və onu Qara Bahadır və yoldaĢları ilə birgə Məncilə gətirdilər. O, çox fikir edirdi
ki, birdən Xan Əhmədin qoĢunu həmin gecə onun evinin üstünə gedər. Buna görə
də o, Salman xanın lütfkarlıq göstərməsini xahiĢ edərək, həmin gün böyük xahiĢ-
minnətlə [Salman] xanı köç etməyə razı saldı və onu Kuhdəmə apardı.
Xan Əhməd, Salman xanın gəliĢindən və Mirzə Kamranın onun yanına
getməyindən xəbər tutub, öz adamlarına geri dönməyi əmr etdi. Bununla yanaĢı, o,
Salman xana çatdırdı ki, «Mirzə Kamran hiyləgər, fitnəkar və qəddar adamdır.
Onun sözlərinə aldanmayın. Ġlk növbədə onu CəmĢid xanın qanını [tökdüyü] üçün
cəzalandırıb məhbus edin və əvvəlcə onun ölkəsini ələ keçirib orada məskən salın.
Daha sonra isə ağacların yarpaqdan və bar-bəhərdən məhrum olduqları payız gəlib
çatacaqdır və həmin Ģəraitdə Biye-pəs qoĢununun müdafiə olunmağa və
döyüĢməyə macalı olmayacaqdır. Məhz o vaxt biz birlikdə həmin ölkəyə gedib,
oranı ələ keçirərik».
448
Mirzə Kamran aqil, sözünün yerini bilən, hazırcavab və dilə tutmaq
bacarığına malik bir adam idi. O, öz Ģirin dilini iĢə salıb, Salman xana belə bir fikir
təlqin etdi:
- Xan Əhməd mənim iqtidarımın və ağalığımın qorxusundan qızılbaĢ
qoĢununun gəlməyini xahiĢ etmiĢdi. Ġndi isə məni zay təsəvvür etdiyindən sizin
gəliĢinizə razı deyildir. O, baĢa düĢür ki, Gilanın Biye-pəs [vilayətinə] yiyələnmiĢ
ġirzad və CəmĢid xanın oğlu kimi təqdim olunan Sultan Mahmud xan hər ikisi
onun aĢağı dərəcəli mülazimləri hökmündədirlər və əslində, bundan sonra hər ıkı
Gilan ona məxsus olacaqdır. Sizin onun köməyinə əsla ehtiyacınız yoxdur. Sizin
üstünüzdə onun minnəti olmamalıdır. Mən Biye-pəs ölkəsini fəth etməkdə və ələ
keçirməkdə sizə yardımçı olaram.
Salman xan CəmĢid xanın oğullarını onun əlindən alıb, Qəzvinə göndərdi
və Xan Əhmədin yanına getmiĢ ġahqulu sultanın gəliĢini və öz tabeçiliyində olan
əmirlərin cəmləĢməsini gözlədi. Bir neçə gün sonra ġahqulu sultan gəlib dedi:
- Xan Əhməd deyir ki, meĢələrin yarpaqla örtülü olduğu və ağaclıqların qala
kimi keçilməz olduğu indiki məqamda Gilanın [Biye-pəs vilayəti] üzərinə
getməyin vaxtı deyildir. Gərək səbir edək ki, qıĢ gəlsin.
Bu hadisə bütövlüklə Mirzə Kamranın sözünə qüvvət verdi. Orada
toplaĢmıĢ böyük əmirlərin hamısı [Biye-pəsə] getməyi məsləhət bilib,
Rəhmətabaddan köç etdilər. Mehdiqulu sultan ÇavuĢlunu çərxçi etdilər, Tanrıverdi
xəlifə Kəngərlünü isə birinci dəstənin baĢçısı qoydular və onları irəli göndərdilər.
Şirzadın əsir alınması. ġirzad və Sultan Mahmud xan isə Əli bəyi və
cənnətməkan Ģahın zamanında CəmĢid xanın lələsi və vəkili olmuĢ Karkiya
Fuməninin oğlu Məhəmməd bəyi qızılbaĢ qoĢununun qarĢısını almaqdan ötrü irəli
göndərib, RəĢt Ģəhərinin ənənəvi yolu olan Bicarpəs yoluna çıxdılar. Mirzə
Kamran qeyri-ənənəvi bir yolla getməyi qərara alıb, qızılbaĢ qoĢunundan bir dəstə
ilə birlikdə RəĢtə yollandı. QızılbaĢların baĢqa yolla RəĢtə getdikləri barədə
məlumat alan ġirzad ehtiyat üzündən öz əsgərlərini xan elan etdiyi oğlanın yanında
qoyaraq, özü məhdud sayda qoĢunla RəĢtə gəldi ki, Ģəhərdən xəbər tutsun. Onun
CəmĢid xanın evinin yanında yerləĢən Siyah-gurab meydanına çatması vaxtı
qızılbaĢ qoĢununun çərxçilərindən bir neçə nəfəri artıq RəĢtə gəlib çıxmıĢdılar.
ġirzad adı çəkilən meydanda bir neçə nəfər qızılbaĢ görüb, [atını] onların üzərinə
çapdı. Çərxçi qazilərlə onların arasında döyüĢ baĢ verdi. Qazilərdən biri onu
tanımadan nizə zərbəsi ilə yəhərin üstündən aĢırıb, yerə saldı və qızılbaĢlar bir-
birinin ardınca atılıb, onu tutdular. O, öz adını deyib, əsir oldu. Onun on-on beĢ
nəfər yoldaĢlarından bəziləri əsir düĢdülər, bəziləri isə qətlə yetirildilər. Salman
xan və qızılbaĢ əmirləri ġirzadın əsir düĢməyindən agah olub, müzəffər və
qalibcəsinə RəĢtə daxil oldular və Siyah-gurab meydanında məskən salıb, orada
alaçıqlar qurdular.
Bicarpəs yolunda qızılbaĢların gəliĢini gözləyən Gilan qoĢunu günün
axırında onların Ģəhərə daxil olmasından və ġirzadın əsir alınmasından xəbər
449
tutdular və döyüĢ əzmi ilə oradan hərəkət edib, Ģəhərə gəldilər. Onların gəlməyi
barədə qazilərin qulaqlarına məlumat çatan kimi Salman xan və əmirlər özləri
həmin yerdə qalıb, onların üzərinə bir dəstə göndərdilər. Ġki tərəf arasında döyüĢ
baĢ verdi. Gilanlılar qısa zamanda təlaĢa düĢüb, fərar vadisinə üz qoydular və
ətrafdakı meĢələrdə və cəngəlliklərdə sığınacaq tapdılar QızılbaĢ süvariləri onları
təqib edə bilmədilər. Kuhdəm piyadaları isə onları təqib etdilər, bir çoxlarını ələ
keçirdilər və Mirzə Kamranın əmri ilə heç kimi sağ buraxmadılar. Xülasə, əsir
düĢmüĢ çoxlu adamlar qətlə yetirildilər. Gilanlılar pərən-pərən düĢdülər.
Məhəmməd bəylə Əli bəy Fumənə qaçdılar. Salman xan və əmirlər vəziyyət barədə
həqiqətləri ulu dərgaha ərz etdilər. ƏĢrəfin əmrinə uyğun olaraq, CəmĢid xanın
hərəmi olan Ģahzadə xanımı [Ģah] ordusuna göndərdilər. Salman xan CəmĢid xanın
mənzilində məskunlaĢdı. Əmirlərin hər biri münasib mənzillərdə yerbəyer oldular.
Qara Bahadır, Salman xanın vəkili oldu. Onlar rəiyyəti özlərinə cəlb etməyə
çalıĢdılar.
Şirzadın qətli. Amma Gilan rəiyyəti heç vəchlə qızılbaĢlara ram olmurdu.
Onlar meĢələrə və cəngəlliklərə çəkilib, müxaliflərlə birləĢirdilər və hər gecə
əmirlərdən biri Kuhdəm camaatından bir dəstə ilə qaravula gedib, tədbirlilik və
ehtiyatlılıq zərurətlərini yerinə yetirirdilər. Bir dəfə Məhəmməd bəy və Əli bəy
çoxlu nərdivan düzəltdirib, gecə ikən Ģəhərə üz qoydular ki, nərdivanlarla CəmĢid
xanın mənzilinə daxil olub, Salman xanı qətlə yetirsinlər. Lakin Qara Bahadır
Salman xanın həmin gecə gözətçilik edən mülazimləri ilə birlikdə onları
darmadağın etdi. Gilanlı yağılardan bir neçə nəfər ələ keçirildi və o camaatın
qalanları qaravul dəstəsinin bu məsələdən agah olduğunu və hazır vəziyyətdə
durduğunu görüb, nərdivanları ataraq fərar etdilər. Ertəsi gün əmirlər ġirzadı
saxlamağı məsləhət bilməyib, onu qətlə yetirdilər. Bayandur xan TalıĢ, Əmir
SəyavuĢ və Əmir Həmzə xan Gəskər və TalıĢ tərəfdən gəlib, RəĢtə çatdılar və
Salman xanla görüĢüb, zahirən sevinc və Ģadlıq izhar etdilər. Amma batinən onlar
qızılbaĢ əmirlərinin Gilana daxil olmalarına və oranı ələ keçirmələrinə razı
deyildilər və bu iĢin uğursuzluğa düçar olmasına çalıĢırdılar.
Rəiyyət meĢələrə və cəngəlliklərə pərakəndə olub, geri qayıtmırdı və bu
üzdən əmirlərə bir mənfəət qazanmaq nəsib olmadı. Talan və qarət həvəsi ilə
gəlmiĢ mülazimlər təfriqəyə düĢdülər, qüdrətli dövlətin dayaqları olan Ģəxslərdən
də bir dəstək gəlmədi. Əmirlər qaravul və keĢik çəkməkdən təngə gəlib, Gilanda
iĢlərin yaxĢı getmədiyini müĢahidə etdilər və orada hökumət sürməkdən əl çəkib,
oranı tərk etmək qərarına gəldilər. Salman xan bu fikrə Ģərik deyildi və heç bir
vəchlə oradan çıxmağa razı olmurdu. Lakin huna baxmayaraq, aqil və təcrübəli bir
Ģəxs olan ġahqulu sultan Qarınca bu barədə israr edib, Gilandan çıxmağın onun
özünün və ustaclu tayfasının vəziyyəti üçün düzgün və zəruri bir iĢ olduğuna onu
inandırdı. O, Mirzə Kamranla, Bayandur xanla və Əmir SəyavuĢla da
məsləhətləĢdi. Onlar da bu iĢə rəğbətlə yanaĢdılar. Bu məsələ əmirlər arasında
yayıldı. [Gilanı tərk etmək üçün] təyin olunmuĢ günün sübh çağında Gəskər və
450
Kuhdəm piyadalarını qabaqdan və arxadan, soldan və sağdan göndərdilər ki,
cəngəlliyin və meĢənin içində qızılbaĢ süvarilərini gilanlıların mümkün
basqınlarından qorusunlar. Belə bir vəziyyətdə RəĢti tərk etdilər. Gilan camaatı
artıq həmin gecə bu barədə xəbər tutmuĢdu. Həmin səhər bu tərəfdən qızılbaĢlar
atlanıb Ģəhərdən çıxan kimi o tərəfdən gilanlılar Ģəhərə daxil oldular və qızılbaĢları
təqib edərək, onlara basqın etdilər. Böyük əmirlər iki-üç fərsəx döyüĢə-döyüĢə
getdilər və günün axırında Kuhdəmə çatdılar. Həmin gün Mirzə Kamran, Bayandur
xan, Əmirə SəyavuĢ və Qara Bahadır ön və arxa mühafizə dəstələri ilə əmirlərdən
ayrılaraq, günün axırında bir-birləri ilə sağollaĢmadan, bir-birlərinə qarĢı
inamsızlıq göstərərək, hərəsi öz bildikləri yolla öz yerlərinə və məkanlarına
getdilər. QızılbaĢ əmirləri pəriĢan və üzgün bir halda darüssəltənə Qəzvinə gəldilər.
Bu əsərin müəllifi (Ġsgəndər bəy MünĢi) həmin səfərdə Salman xana yoldaĢ olduğu
üçün sözügedən hadisələri öz gözləri ilə müĢahidə etdiyindən, təfərrüata
varmaqdan çəkinməyərək, təfsilatı ilə qələmə aldı.
AZƏRBAYCAN VƏ ġĠRVAN HADĠSƏLƏRĠNƏ VƏ QAZĠ GƏRAY XAN
TATARIN SƏXAVƏTLĠ TANRININ TƏQDĠRĠ ĠLƏ ZƏFƏR NĠġANƏLĠ
QAZĠLƏRĠN ƏLĠNDƏ ƏSĠR OLMASINA DAĠR SÖHBƏT
QıĢlaq yurdunda luy ilinin qıĢı baĢa çatdıqdan sonra dünyanı iĢıqlandıran
Novruzun gəliĢi ilə türklərin yılan ili uğurla və xoĢbəxtliklə qədəm qoydu, baharın
ənbər qoxuyan yeli zəmanə gülüstanına təravət bəxĢ etdi və [qıĢın] qarətçi qoĢunu
[yazın] səadətli ordusunun hücumundan darmadağın olunub fərar etdi
996
.
[Yuxarıda] qeyd olunduğu kimi, Ġbrahim xan Türkman sülh büsatını hazırlamaq
üçün Ġstanbul tərəfə yollanmıĢdı.
HəmiĢə bu «vilayət» niĢanəli [Səfəvi] sülaləsinin vassallarından olmuĢ
Kaxet Gürcüstanının valisi Aleksandr xan [bir müddət] rumilərlə dostluq edib,
onlara kömək göstərsə də, sonra yenə də [Səfəvilərə] tabeçilik və itaətini izhar
etmiĢdi. Onunla özünü bu əbədi [Səfəvi] dövlətinin tərəfdarları silkindən sayan
Kartil Gürcüstanının valisi Simayun xan arasında ziddiyyət və inad baĢ qaldırdı.
Aleksandr xan onu da gizlin Ģəkildə rumilərlə dost və əlbir olmaqda ittiham edirdi.
Hərçənd Simayun xan bu Ģübhədən uzaq bir adam idi. Çünki [müharibənin]
əvvəlində Lələ paĢa ġirvan üzərinə gələrkən o, rumilərə qarĢı düĢmənçilik etmiĢ,
inadkarlıq göstərmiĢ və dəfələrlə onunla Osmanlı əsgərləri arasında böyük
döyüĢlər üz vermiĢdi. Haqqında söhbət etdiyimiz bu ildə də rumilər Tiflis, Qori və
s. qalalara ləvazimat göndərərkən o, Qarabağ bəylərbəyisi Ġmamqulu xanla
birlikdə rumilərin yolunu kəsib, onlara qarĢı vuruĢmuĢdu və bitməz-tükənməz
mallar və əĢyalar ələ keçirmiĢdi.
996
Burada 1581-ci ildə baharın gəliĢindən söhbət gedir.