Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
431
Ġkincisi isə odur ki, ulu dərgahda səltənət məsələlərinin yüyəninin və dövlət
iĢlərinin idarə olunmasının vəzir Mirzə Salmanın və əmirlərdən bir neçə nəfərin
ixtiyarında olduğu hamıya aydındır. Onlar üstəlik bizim öz tiyullarımıza olan
hüququmuzu ləğv edərək, bizim etibarımızı azaltmağa çalıĢırlar. Lakin nə biz, nə
də ki siz, istər ata-babalarımızın sabiq xidmətləri, istərsə də əslimiz və kökümüz
baxımından onlardan heç də əskik deyilik, bəlkə də, xidmətimizin, sədaqətimizin
və ixlasımızın səviyyəsinə görə hamıdan irəlidəyik və say çoxluğu cəhətdən də
onlardan üstünük. Bir halda ki, Ġraqın, Azərbaycanın, Fars və Kirman hüdudlarının
məsələlərinin idarəçiliyi onların əlində cəmləĢibsə, onda ola bilər ki, Xorasan
məsələləri də bizdən asılı olsun və hər barədə nəyi ki, dinin və dövlətin xeyrinə
uyğun bilərik, ona əməl edərik. Bu məsələ Xorasandakı böyük əmirlərin xoĢuna
gəlib və onlar sözügedən «xanlar xanı» ilə əhdü-peyman bağlayıblar. Dövlətə layiq
olan odur ki, o cənab (Mürtəzaqulu xan) da digər əmirlərlə həmrəylik nümayiĢ
etdirərək, Ģahzadənin mülazimi olmaq və «xanlar xanı» ilə görüĢmək izzəti ilə
əzizlənib, küdurət və nifaq qapılarını bağlasın və bu iĢin üstündə etibar zinətindən
məhrum etdiyi Qubad xana üzrxahlıq edərək, onu Səbzəvara göndərsin».
Amma Mürtəzaqulu xan təkəbbürlü və özündənrazı bir kiĢi idi. O, bu təklifi
qəbul etmədi. Özünün pornak oymağına mənsubluğuna, təkəlü və türkman
tayfaları ilə Ģamlu və ustaclular arasında köhnə ədavət mövcud olduğuna görə o,
onlara etimad bəsləmədi onlara cavab olaraq kobud sözlər, yöndəmsiz
xəbərdarlıqlar göndərdi, mülayimlik və dostluq qapılarını tamamilə bağladı,
onların hərəkətlərini Ġsgəndər Ģanlı nəvvaba qarĢı üsyan, tüğyan və müxaliflik
etmək kimi dəyərləndirib, özünü «Ģahısevən» elan etdi, onları isə «yağı» və
«qiyamçı» adlandırdı və bu əhvalat barədə xəbərləri qəbahətli bir tərzdə ali taxtın
ətəklərinə çatdıraraq, bir-birinin ardınca Azərbaycana öz nümayəndələrini
göndərdi.
Məşhəd hakimi Mürtəzaqulu xanın Herat hakimi Əliqulu xanla döyüşü.
Xülasə, bu iki firqə arasında münaqiĢənin və ixtilafın bünövrəsi möhkəmləndi.
Əliqulu xan və onun ardıcılları Mürtəzaqulu xanı dəf etməyi və müqəddəs MəĢhədi
ələ keçirməyi qarĢılarına məqsəd qoydular. Onlar səy göstərib, tərtibə salınmıĢ
qoĢunla o tərəfə üz tutdular və bu zaman Xorasana gəlmiĢ Ġraq əmirləri arasından
ilk olaraq Vəli xəlifə ġamlu müqəddəs MəĢhədin yanına gəlib çatdığına görə onun
qarĢısını almaq üçün onun gəldiyi yolun üstünə qüvvə göndərdilər. Orada iki tərəf
arasında döyüĢ və vuruĢ baĢ verdi. Vəli xəlifə məğlubiyyətə uğrayaraq, Mahmud
xan Sufioğlunun mülazimlərinin əlinə düĢdü və qətlə yetirildi.
Vəli xəlifənin öldürülməsindən sonra Əliqulu xan və onun ardıcılları
müqəddəs MəĢhədə çatdılar. Mürtəzaqulu xan öz tabeçiliyindəki əmirləri və öz
adamlarını, məsələn, XəbuĢan hakimi Budaq xan Çəkənini, NiĢapur hakimi DərviĢ
Məhəmməd xan Rumlunu, Tun hakimi Süleyman xəlifə Türkmanı, Cam hakimi
ġahqulu sultan ƏfĢarı və baĢqalarını toplayıb, döyüĢ Ģəraitini müzakirə etdi.
432
ġəhərin bayırında iki izdihamlı güruh bir-birinin qarĢısında savaĢ səflərini tərtib
etdi. Hər iki tərəfin igidləri mübarizə meydanına ayaq qoydular. Hər iki tərəfdən
əmələ gətirilmiĢ çoxlu səylərdən və qırğınlardan sonra Ģamlu və ustaclu
tayfalarının igidləri Ģücaət ayaqlarını önə qoyub, türkman qoĢununun səfi üzərinə
cumdular, qələbə və zəfər əlamətlərini peyda etdilər. Onların (Ģamlu və ustaclu
tayfalarının) igidlərinin zərbələri altında türkman tayfasının əhvalına sarsıntı yol
tapdı. Hərçənd Mürtəzaqulu xan öz sabit və dayanıqlı ayağını möhkəmlədərək, öz
adamlarını döyüĢə həvəsləndirsə də, baĢ tutmadı. O, zərurət üzündən öz yüyənini
müharibə meydanından çevirib, məğlubiyyət vadisinə üz qoyaraq, uduzmuĢ və
bədhal bir vəziyyətdə Ģəhərə gəldi, bürcləri, qala divarlarını və darvazalarını
möhkəmlətməyə məĢğul oldu və qalanın müdafiəsi üçün lazım olan avadanlığı
hazır etməyə baĢ qoĢdu. ġamlu və ustaclu tayfaları az qala darvazanın ağzınacan
gəlib, bir çoxlarını yaraladılar və qətlə yetirdilər. Bu vurhavurda [Ġmam Rzanın]
müqəddəs astanasının mütəvəllisi vəzifəsini tutan və ələmin altında dayanmıĢ olan
Mir Əbdülkərim əsgərlər tərəfindən tanınmadan qətlə yetirildi. Türkmanlarla bir
yerdə olan Qubad xan Qacar Ģamluların tərəfinə keçdi. Əmirlərdən Cam hakimi
ġahəli sultan ƏfĢar əsir alındı. Vəli xəlifənin ardınca gəlməkdə olan Əmir Həmzə
xan və ġahqulu sultan Qarınca Ustaclu onun öldürülməsinin və Xorasandakı
çaxnaĢmaların xəbərini aldıqda geri qayıtmaq təbillərini döyəcləyib, Ġraqa
qayıtdılar.
Sözün qısası, Əliqulu xan və MürĢüdqulu xan müqəddəs MəĢhəd Ģəhərini
mühasirəyə aldılar. Mühasirənin müddəti dörd ay davam etsə də, fəth və zəfərin
surəti görünmədi. Bu zaman DərviĢ Məhəmməd xan müqəddəs MəĢhədin
hakiminin yanında idi və onun hakimi olduğu NiĢapur qalası qüdrət sahibi olan bir
harisdən məhrum qalmıĢdı. Əliqulu xan və onun silahdaĢları məsləhət bildilər ki,
NiĢapur Ģəhərinə yollanıb, oranı ələ keçirərək, Mürtəzaqulu xanın ətrafını və yan-
yörəsini onun dostlarından və yoldaĢlarından təmizləsinlər və daha sonra onun
özünü dəf etməklə məĢğul olsunlar. Onlar bu fikirlə müqəddəs MəĢhədin
mühasirəsindən əl çəkib, NiĢapura yollandılar. DərviĢ Məhəmməd xan bu
məsələdən agah olub, Mürtəzaqulu xandan rüxsət alaraq, NiĢapura yollandı və
özünü onlardan əvvəl Ģəhərə yetirdi. O, qalanı müdafiə etmək fikrinə düĢdü. Amma
Əliqulu xanın və onun silahdaĢlarının NiĢapura çatdığı vaxt DərviĢ Məhəmməd
xan qalanı müdafiə etmək üçün lazım olan hazırlıqları hələ tam həyata keçirə
bilməmiĢdi. Buna görə də o, vəziyyətdən çıxıĢ yolunu itaət və tabeçilikdə görərək,
mülayimlik qapısını döydü və əhdü-peyman ilə qaladan bayıra çıxıb, kama yetmiĢ
Ģahzadəyə səcdə etməyə və ali mənĢəli xanla görüĢməyə feyzyab oldu. Onlar onun
NiĢapurda qalmasını vəziyyətə müvafiq hesab etməyib, o vilayəti MürĢüdqulu xana
tapĢırdılar. Bu [sonuncu] adı çəkilən Ģəxs öz etimadlı adamlarını qalada qoyaraq,
DərviĢ Məhəmməd xanı da özü ilə birlikdə götürüb, Mürtəzaqulu xanın qardaĢı
Fərrux xanın ixtiyarında olan Türbəti-Heydəriyyə [qalasına] yollandı. Fərrux xan
da DərviĢ Məhəmməd xan kimi əhdü-peymanla qalanı təslim edib, müqəddəs
433
MəĢhədə getdi və Əliqulu xan bu vilayəti NiĢapurun əvəzində DərviĢ Məhəmməd
xana verərək, ona tapĢırdı ki, adam göndərib, öz camaatını oraya köçürsün.
Bu hadisələrdən sonra Əliqulu xan adlı-sanlı Ģahzadənin, yəni əlahəzrət ġah
[Abbasın] məiyyətində darüssəltənə Herata üz tutdu, digər böyük əmirlər isə rüxsət
alaraq, hərəsi öz ölkələrinə getdilər. Əliqulu xan köç edib getdikdən sonra DərviĢ
Məhəmməd xan onlarla müttəfiq olduğuna və NiĢapur ölkəsindən əl çəkdiyinə
peĢman olaraq, yanında olan rumlu tayfasından ibarət bir dəstə ilə birlikdə Türbəti-
Heydəriyyədən sürətlə hərəkət edib, özünü NiĢapura çatdırdı və heç düĢünmədən
Ģəhərə daxil oldu. Onun əksər adamları hələ NiĢapurda idilər. Onlar onun
gəliĢindən agah olub, onun baĢına toplaĢdılar və o, MürĢüdqulu xanın adamlarını
Ģəhərdən çıxararaq, əvvəlki təki orada hökumət iĢləri ilə məĢğul olmağa baĢladı.
Əliqulu xan [Herata] qayıdan vaxt, yolda ikən bu xəbəri eĢitdi. Lakin ordu
səpələndiyindən və yol uzaq olduğundan o, zamanın tələbini nəzərə alaraq, DərviĢ
Məhəmməd xanın törətdiyi bu yöndəmsiz hərəkətə etina etməyib, bu məsələnin
yoluna qoyulmasını növbəti ilə saxladı və darüssəltənə Herata çatıb, eyĢ-iĢrətlə
məĢğul oldu.
Mürtəzaqulu xan və müqəddəs, ulu MəĢhədin sakinləri mühasirə
sıxıntısından xilas olduqdan sonra qoĢunların gəliĢ-gediĢi ucbatından müqəddəs və
ulu MəĢhədin hüdudunda baĢ vermiĢ xarabalıqları və dağıntıları bərpa etməklə
məĢğul oldular. Mürtəzaqulu xan bu vəziyyət barədə xəbərləri ali taxtın ətəklərinə
çatdırdı. ġirvandan darüssəltənə Təbrizə qayıtmıĢ Mirzə Salman və əmirlər bu
xəbərləri aldıqda onların əhvalı pozuldu. Bu zaman Xorasandan qayıdıb
darüssəltənə Qəzvinə çatmıĢ Sultan Hüseyn xan bəzi nalayiq əməllərə baĢ
qoĢmuĢdu. Belə ki, öz divan vəkilləri onu varlıların mallarını müsadirə etməyə
həvəsləndirdilər və tuthatut bazarı rəvac tapdı. O mülkün əhalisindən bir çoxlarının
və müxtəlif diyarlardan həmin Ģəhərə gəlib oraya toplaĢmıĢ tacirlərin və
zənginlərin əhvalına ziyan dəydi. Cahillərin və bədzatların təhriki ilə o məmləkətin
sakinlərindən bolluca nəqd pullar və mallar müsadirə olunaraq, ağılsız məsrəflərə
xərcləndi. Lakin onun etibar kisəsində bədnamlıqdan və köməksizlikdən savayı heç
nə qalmadı. Üstəlik, o, ulu dərgaha gəlməkdə də gecikərək, yubanmağın müddətini
həddən aĢırdı. ġanlı ordunun fəsadçıları və bəhanə axtaranları bu yöndəmsiz
hərəkətləri əsas gətirərək, onu müxaliflikdə və üsyanda ittiham etdilər və bu
dəftərin sonrakı hissələrində aydınlıq gətiriləcəyi kimi, axırda dövranın gərdiĢi
üzündən ona olan oldu.
434
LUY ĠLĠ OLAN 988-ci ĠLĠN (17.02.1580-04.02.1581)
ƏVVƏLLƏRĠNDƏ ULU YARADANIN ĠRADƏSĠ VƏ TƏQDĠRĠ ĠLƏ
DARÜSSƏLTƏNƏ TƏBRĠZDƏ BAġ VERMĠġ HADĠSƏLƏR HAQQINDA
Bundan öncə bəyan qələmi ilə qeyd olundu ki, ġirvanda Əmir xan
Türkmanla ġahrux xan arasında Xaçmaza getmək üstündə mübahisə baĢ
qaldırmıĢdı, Pirə Məhəmməd xan Ustaclunun və eĢik-ağasıbaĢı Hüseynqulu sultan
ġamlunun baĢçılıq etdikləri ustaclu və Ģamlu tayfaları da ġahrux xanın tərəfini
tutub, türkmanlarla münaqiĢəyə baĢlamıĢdılar və axırda bu məsələ qorçubaĢının
səyi nəticəsində sülh və barıĢıqla baĢa çatmıĢdı. Bu əsnada Xorasandakı hadisələr
və Əliqulu xanla MürĢüdqulu xanın gəlib müqəddəs və ulu MəĢhədi mühasirə
etmələri barədə xəbərlər Təbrizə çatdı. Əmir xan və türkman əmirləri söz-söhbətə
baĢlayıb, Ģamlu və ustaclu tayfalarını üsyan və tüğyan etməkdə ittiham edərək, o
iki tayfaya qarĢı danlaq və məzəmmət etməyə baĢladılar. Həmçinin Sultan Hüseyn
xanın xoĢagəlməz əməlləri də onların bu iddiaları üçün əsasa çevrildi. Sultan
Hüseyn xanın zövcəsi və Əliqulu xanın anası olan qadın, Nəvvabi-Cahanbani
Sultan Həmzə mirzənin dayəsi idi. O, Heratdan əri Sultan Hüseyn xanla birlikdə
Ġraqa gəlmiĢdi. Bu əsnada o qadın ali hərəmdə yaĢayırdı və [Sultan Həmzə] mirzə
cənablarının xidmətində analıq rütbəsinə malik idi. Onun qardaĢı Hüseyn bəy
[Sultan Həmzə] mirzə cənablarının vəziri idi və Ģamlu tayfasından olan bir çoxları
mirzə cənablarının mülazimlərindən idilər. Məsələn, [Vəli] xəlifənin «YoldaĢ»
ləqəbinə malik olan oğlu Ġsmayılqulu bəy, mötəbər eĢikağasıbaĢı Hüseynqulu
sultanın oğlu Mehdiqulu bəy, əmiraxurbaĢı Fulad bəyin oğlu Əbülfəth bəy və
Qorxmaz xanın oğlu Təhmasibqulu bəy Ģahzadənin yaxın adamlarından idilər.
Türkmanlar o tayfaya həsəd apararaq, həmiĢə onların etibarını sarsıtmağa
çalıĢırdılar. Mənsəb sahiblərinin bir-birləri ilə qarĢıdurma vəziyyətində olması
üçün Mirzə Salman da Nəvvabi-Cahanbaninin vəziri olan Hüseyn bəyin
zəiflədilməsinə çalıĢır və Əmir xanın və türkman tayfasının tərəfini saxlayırdı.
Xülasə, Əmir xan, Məhəmməd xan Türkman, Müseyib xan Təkəlü və
onların ardıcılları fürsət tapıb ərz etdilər:
- Bir halda ki, Əliqulu xanla MürĢüdqulu xan üsyan və tüğyan qaldırıblar və
Ġsgəndər Ģanlı nəvvaba və dünya sakinlərinin Ģahzadəsi [Həmzə mirzəyə] qarĢı
müxalif çıxıblar, biz Əliqulu xanın anasının hərəmdə qalmasını lazım bilmirik və
qüdrətli dövlətin dayaqları silkində qərar tutmuĢ Ģamlu və ustaclu tayfalarının bəd
namlıq törətməyəcəklərindən əmin deyilik. Əgər onlar qızılbaĢlar arasında
saldıqları bu ikitirəliyi aradan qaldırıb Ģahla və adlı-sanlı Ģahzadə [Həmzə mirzə]
ilə yekdil, dilbir və həmrəy olmasalar, onlara izzət və etimad göstərilməsi dövlətin
xeyrinə deyildir.
Pirə Məhəmməd xan Ustaclu və Hüseynqulu sultan ġamlu isə onların
dediklərini inkar edib, Xorasandan gələn xəbərləri oymaqlar arasında olan nifaq və
ziddiyyətlə izah etdilər və dedilər:
435
- Allah eləməsin ki, Ģaha və kamına yetiĢmiĢ Ģahzadəyə qarĢı bizim tərəfdən
müxaliflik baĢ qaldırmıĢ olsun. Bəlkə, Xorasan əmirləri Mürtəzaqulu xan
Türkmanın MəĢhəddə istiqlal davasına giriĢib Əliqulu xanın nüfuzunu sarsıtmağa
çalıĢdığını və qızılbaĢların arasında qarıĢıqlığın yaranması, rumilərin Azərbaycan
və ġirvan məmləkətlərində istilaçılıq etmələri barədə xəbərlərin yayılmasını nəzərə
alaraq, müxalif özbəklər tərəfindən də hər hansı bir hərəkətin olacağından və
Xorasan əmirlərinin arasındakı nifaq, ziddiyyət və ittifaqsızlıq ucbatından
məmləkətin əldən gedəcəyindən ehtiyat edirlər və məhz bu səbəbdən bütün
Xorasan əmirlərini adlı-sanlı Ģahzadə (Abbas mirzə) ilə müttəfiq etməyə çalıĢırlar
ki, əgər bir hadisə üz verərsə, onun baĢına cəmləĢsinlər, nifaq etməsinlər. Onların
bundan özgə niyyətləri yoxdur. YayılmıĢ xəbərlər Mürtəzaqulu xanın
yalanlarından və iftiralarından ibarətdir.
Bir neçə gün ərzində bu qalmaqal ortalıqda oldu. Tərəflərin hər ikisi yaraq
qurĢandılar və münaqiĢəyə hazırlaĢmağa baĢladılar. Lakin nəcib fikirli
sülhpərvərlərin vasitəçiliyi ilə barıĢıq əldə olundu. Heç bir tərəf layiq görmədi ki,
bu məsələ qırğın və döyüĢlə nəticələnsin və qan tökülsün. Amma elə ki, Vəli xəlifə
ġamlunun öldürülməsi xəbəri aydın oldu, onun oğlu Ġsmayılqulu bəy özündən
çıxıb, atasının qanının qisasını tələb etməyə baĢladı. ġamluların və ustacluların
arasında həmiĢə anlaĢma və dostluq mövcud olduğu üçün Əmir xanla təkəlü və
türkman tayfaları onların arasında fəsad törətmək istədilər. Onlar bu fürsətdən
yararlanıb, Ġsmayılqulu bəyə xatırlatdılar ki, Vəli xəlifənin [öldürülməsi] hadisəsi
Sultan Hüseyn xanın və onun oğlu Əliqulu xanın buyuruğu ilə baĢ vermiĢdir. Onlar
Ģamluların və ustacluların arasına fəsad saldılar, Ģaha və adlı-sanlı Ģahzadəyə
ürəyəyatan sözlər ərz edərək, onları bu tayfalardan olan bəzi Ģəxslərdən bədgüman
etdilər, Hüseyn bəyin bacısını hərəmdən çıxarıb, o günahsız arvadı boğub həlak
etdilər və bu çirkin əməlin yaramazlığından narahat olmadılar. Onlar (təkəlü və
türkman əmirləri) həmçinin Ġsmayılqulu xanı Sultan Hüseyn xanın əvəzinə Qəzvin
hakimliyinə, xan rütbəsinə və təvaçıbaĢı vəzifəsinə təyin etdirməyə nail oldular və
Vəli xəlifənin qanının müqabilində Sultan Hüseyn xanın qətlə yetirilməsini ona
həvalə etdilər.
Hüseynqulu sultanın qətli. Bundan baĢqa, illərlə Vəli xəlifənin xidmətində
boya-baĢa çatmıĢ və ona mülazimlik edə-edə əmirlik dərəcəsinə qədər yüksəlmiĢ
Qorxmaz xan ġamlunu eĢikağasıbaĢı mənsəbinə təyin etdirərək, Əliqulu xanın
tərəfdarlarından olan eĢik-ağasıbaĢı Hüseynqulu sultanın iĢini bitirməyi onun
öhdəsinə qoydular. Bu iki Ģəxs (Ġsmayılqulu bəy və Qorxmaz xan) həm Vəli
xəlifənin intiqamını almaq, həm də əyalət və böyüklük sahibi olmaq naminə Sultan
Hüseyn xanla Hüseynqulu sultanı onlara zidd olan kəslərin sözləri ilə öldürdülər.
Əvvəlcə Ġsmayılqulu xanın qardaĢları Mahmud xan Sufioğlu Ustaclunun qardaĢını
Surxab dağının
985
ətəyindəki məzarlıqda gəzərkən yaxaladılar və o günahsız insanı
985
Surxab dağı – Təbriz yaxınlığındadır.
436
öz atalarının qanının qisası üçün qətl etdilər. Bununla da həmiĢə bir-birləri ilə
müttəfiq olmuĢ Ģamlu və ustaclu tayfaları arasında ziddiyyət və münaqiĢə qapıları
açılmıĢ oldu. Gecəyarısı Xəlifə Ənsar Qaradağlu Ģamlulardan ibarət bir dəstə ilə
Hüseynqulu sultanın evinin üstünə göndərildi. Onlar gedib onu qətlə yetirdilər.
Vəzir Hüseyn bəy qaçıb aradan çıxsa da, iki-üç gün sonra Mirməftulbənd
təkyəsində ələ keçirilib öldürüldü. ġamlu tayfası bu əməlləri türkmanların onları
yoldan azdırması nəticəsində törədirdi. Lakin zahirən türkmanların bu iĢə
müdaxiləsi yox idi. Buna görə də Pirə Məhəmməd xan intiqam almaq mövqeyi tuta
bilmədi.
Xülasə, ali divan vəzirliyindən əlavə olaraq, Ģahzadə (Həmzə mirzə)
cənablarının divan vəzirliyi mənsəbi də Mirzə Salmana aid olundu. «YoldaĢ»
ləqəbli Ġsmayılqulu xanın Qəzvin hakimi təyin olunması barədə hökm yazıldı və
qərar verildi ki, o vaxtadək Qəzvində Sultan Hüseyn xanın xidmətində durmuĢ
mülazimlər bundan sonra Ġsmayılqulu xanın mülazimləri olsunlar və Sultan
Hüseyn xanı tutub, dərgaha gətirsinlər. EĢikağasıbaĢı mənsəbi Qorxmaz xana
tapĢırıldı. Nəvvabi-Cahanbaninin eĢikağasıbaĢısı olmaq isə Piri bəy Ġnallu ġamluya
həvalə edildi. Mustovfi ġahqazi Mirzə Salmana qarĢı düĢmənçilikdə və xilaf əhli
ilə müttəfiqlikdə ittiham olunaraq, həbsə alındı və mustovfi əl-məmalik mənsəbi
Ġsgəndər Ģanlı nəvvaba sabiq vaxtlarda xidmət göstərmiĢ Xoca Məhəmməd Bağır
Herəviyə verildi.
Ġsmayılqulu xanın hakim təyin olunması barədə hökm Qəzvinə çatdıqda
Sultan Hüseyn xan Ģəhərdən çıxıb, Ģəhərin ətrafındakı Çəkicəki yaylağına
986
getdi.
Onun mülazimlərinin bir hissəsi Ģəhərdən çıxsa da, digər bir hissəsi hələ də Ģəhərdə
qalmıĢdı. Onlar ondan gördükləri bütün yaxĢılıqlara baxmayaraq, dünyapərəst
adamların acgözlük qaydasına və zəmanə oğullarının adətinə uyğun hərəkət edib,
ondan üz döndərdilər. Onun ordusunun cəmiyyəti təfriqəyə və pərakəndəliyə üz
qoydu və o camaatın mötəbərləri Ġsmayılqulu xanın xidmətinə yetiĢməkdə bir-
birlərindən qabağa düĢməyə çalıĢdılar. O, (yəni Sultan Hüseyn xan) öz vəziyyətini
müĢahidə edib, əsir alınacağının qorxusu altında bir-iki nəfərlə birlikdə məxfi
surətdə darülirĢad Ərdəbilə yollanaraq, [ġeyx Səfinin] müqəddəs və mübarək
məqbərəsinə sığındı. Bir müddət sonra Ģeyxavənd camaatı, xüsusilə də ġeyxĢah
bəyin qardaĢı Vastar bəy lətif hiylələrlə onu oradan çıxarıb, onun düĢmənlərinin
əllərinə təslim etdi və o, qətlə yetirildi.
Təbrizdə cərəyan etmiĢ hadisələrdən sonra Mirzə Salman, qorçubaĢı və
ġahrux xan Möhürdar, Əmir xanla Pirə Məhəmməd xan arasında yenidən barıĢıq
yaratdılar və onların arasında görüĢ və gediĢ-gəliĢ qapıları açıldı. Əmir xanın toyu
təĢkil edildi. Üç gün darüssəltənə Təbrizdə eyĢ-iĢrətlə məĢğul oldular. Ötən il
onunla izdivac bağlamıĢ ismətin ən yüksək zirvəsinin MüĢtərisini (Yupiterini) və
səltənət çadırının sakinini, yəni cənnətməkan Ģahın qızı Fatimə-sultan xanımı
986
S-129, v.218b; S-297, v.171a.
437
dəbdəbəli bir tərzdə ər evinə köçürdülər. Əmir xan layiqli peĢkəĢlərlə Ģahın və adlı-
sanlı Ģahzadə [Həmzə mirzənin] hüzuruna gəlib, layiqli xidmətlər yerinə yetirdi. O,
daĢ-qaĢlı tacdan, xəncər kəmərindən, ĢəmĢirbənddən, daĢ-qaĢlı qəbzə və qılafdan,
daĢ-qaĢlı yəhər-yüyənə malik atdan, qızıl toxumalı «çahar-rəğb»dən, qəbadan,
«çahar-zəri»dən və s. geyim və paltarlardan ibarət hədiyyələrə layiq görüldü. O da
öz növbəsində Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın və dünya sakinlərinin Ģahzadəsi [Həmzə
mirzə] cənablarının xidmət əhlinə, nədimlərinə və əyləncə sahiblərinə iftixarlı
xələtlər bağıĢladı. Pirə Məhəmməd xanın və ustaclu tayfasının könlünü almaqdan
ötrü və onun qızının Əmir xanın oğlu Sultan Murad xanın mənzilində olması (yəni
Pirə Məhəmməd xanın qızının Əmir xanın oğlu Sultan Murad xanın arvadı olması)
səbəbindən sağduĢ toyu tərtib etmək ona təklif edildi. SolduĢ toyunin təĢkili isə
Müseyib xan Təkəlüyə həvalə olundu. Onların hər biri öz mənzillərində Ģahanə toy
edib, «toy ulusu»nu Ģahın və adlı-sanlı Ģahzadə [Həmzə mirzənin] xidmətinə
göndərdilər.
Müseyib xan Ġsgəndər Ģanlı nəvvaba yaxınlığı cəhətdən özünün [Ģah nəsli
ilə] qohum olmaq mərtəbəsinə ucalmaqda Əmir xandan daha layiq olduğunu
düĢünürdü və səltənət dənizinin pakizə gövhərini özü ilə bir sapa düzəcəklərini
gözləyirdi (Fatimə-sultan xanımı ona verəcəklərini ümid edirdi). Lakin iĢ elə
gətirdi ki, bəzi məsləhətlər üzündən onun bu arzusu baĢ tutmadı və bu böyük
ərməğan Əmir xana nəsib oldu. Buna görə də sözügedən [solduĢ] toyunun təĢkili
ona təklif ediləndə o, əlini gözünün üstünə qoyub bu təklifi qəbul etməsinə və
hökmdarın göstəriĢinə uyğun olan ləvazimatın tərtib olunması ilə məĢğul olmasına
baxmayaraq, bu türkcə rübaini deyib, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın hüzuruna göndərdi:
Rübai
«Ey Ģahi-cahan, bi-əsər oldu deməyim,
Tutdu qəm əli, ələm tikanı ətəyim.
Yüz ildəki xidmətimlə dərgahında,
SolduĢ əməyinə döndü axır əməyim»
987
.
Bir sözlə, bu hadisədən sonra əmirlərin və oymaqların arasında münaqiĢə və
düĢmənçilik qapıları bağlandı. Həmçinin ġahəli mirzənin oğlu Salman xan da [Ģah
nəsli] ilə qohum olmaq Ģərəfinə nail olundu və cənnətməkan Ģahın qızı ġəhrəbanu
bəyim onun nikahına daxil edildi. Pirə Məhəmməd xan oymaq təəssübkeĢliyi və
Abdulla xanın sabiq xidmətləri üzündən onun [xeyir] iĢinin [təĢkilini] öz öhdəsinə
götürdü və nikah bağlamaq toyu onun (Pirə Məhəmməd xanın) evində tərtib
olundu. Əmir xan da orada iĢtirak edib, rəsmi iltifat nümayiĢ etdirdi.
987
Bakı nüsxələrində birinci misrada «deməyim» sözü əvəzinə «diləyim» yazılmıĢdır. Həmçinin bu
əlyazmaların dördüncü misrasında «solduĢ» əvəzinə səhvən «sağduĢ» sözü qeyd olunmuĢdur (S-129,
v.219a; S-297, 171b).
438
ġirvan məmləkətini Salman xana və ustaclu əmirlərinə paylayıb, yola
saldılar. Onlar Arazbar
988
yolundan gedərək, havanın isti olması səbəbindən Kür
çayı kənarında Həmətərə [adı] ilə məĢhur olan yaylaqda məskən salıb, qoĢun,
azuqə və yol ləvazimatı toplamaqla məĢğul oldular ki, havalar düzələndən sonra
çayı keçsinlər. Sözügedən əmirlərin böyüyü Salman xan idi. O, [ġirvan]
bəylərbəyisi və ġamaxı hakimi təyin olunmuĢdu. Ondan savayı, «Lələ» [ləqəbi] ilə
məĢhur olan Nəzər sultanın oğlu Hüseynqulu sultana, EĢik Əvəz ÇavuĢlunun oğlu
Əliqulu sultana, Mustafa sultan ġərəflüyə, Ayğut bəyin oğlu Mehdiqulu sultan
ÇavuĢluya, cagirlü, qaramanlu və s. oymaqlardan olan iki-üç nəfərə də ġirvan
ölkəsində tiyullar verib, yola salmıĢdılar.
Bu ildə öz ölkəsini dörd il öncə tərk etmiĢ Kuhi-Giluyə hakimi Xəlil xan
ƏfĢar bir qələndərin qiyam qaldırması və Kuhi-Giluyədə baĢ verən çaxnaĢma və
fəsad ucbatından Kuhi-Giluyəyə getməyə rüxsət aldı. Bu əhvalat və Xəlil xanla
övladlarının baĢına gələnlər öz yerində qeyd olunacaqdır. Qərara alındı ki, Fars
bəylərbəyisi Xəlil xan Zülqədər tabeçiliyindəki əmirlərlə və Kirman hakimi Vəli
xan ƏfĢarla birlikdə Azərbaycan yasağına
989
yollansınlar.
HÖKMDAR MƏĠYYƏTĠNĠN ƏġKƏNBƏR VƏ KƏLƏNBƏR YAYLAĞINA
YOLLANMASI, QARABAĞDA QIġLAQ ETMƏSĠ, VƏZĠRĠ-ƏZƏM SĠNAN
PAġANIN ELÇĠ GÖNDƏRMƏSĠ VƏ O ƏSNADA BAġ VERMĠġ
HADĠSƏLƏR HAQQINDA
Elə ki bahar təsirlərinə malik ürəyaçan günlər sona çatdı və Təbrizin havası
istiləĢməyə üz qoydu, qəhətlik və bahaçılıq əlamətləri Ģəhərdə sanki bir epidemiya
kimi yayıldı. Hökmdarın məiyyəti yaylağa doğru hərəkətə gəldi və müzəffər ordu
ƏĢkənbər və Kələnbərə
990
təĢrif gətirdi. Bu vaxt Rum xondgarı «Qoca Sinan paĢa»
[adı] ilə məĢhur olan
991
Sinan paĢanı sərdar təyin edib, onu Osman paĢaya kömək
edərək ġirvan məmləkətinin qalan hissəsini və o hüdudu iĢğal etməyə göndərdi.
Yuxarıda göstərilən Ģəxs hədsiz qoĢunla Ərzuruma gələrək, əvvəlcə ali taxtın
ətəyinə elçi gördərib, vəzir Mirzə Salmana mənasız sözlərlə dolu olan bir məktub
yazdı. [Məktubun] ümumi məğzi belə idi: «Hansı vilayətə ki, Osmanlı qoĢunu
988
Arazbar – Səfəvilər zamanında Qarabağ bəylərbəyiliyinə daxil olan bir nahiyə idi və Qarabağın Araz
çayı sahilindəki ərazilərini əhatə edirdi.
989
Yasaq - burada hərbi əməliyyatlarda, müharibədə iĢtirak etmək üçün əyalətlərdəki qoĢunların təyin
olunmuĢ yerə gəlmələri mənasında iĢlədilmiĢ termindir. Hərbi toplanıĢ mənasını verir. Ümumiyyətlə,
qədim türk sözü olan yasaq bir neçə məna verir: qayda-qanun, cəza, əmr, səfərbərlik və ya hərbi
toplanıĢ, nizam-intizam, mühafizə dəstəsi (bax: H.H.Zərinəzadə. Fars dilində Azərbaycan sözləri,
s.398). Müasir türk dilində qadağa mənasında da iĢlədilir.
990
ƏĢkənbər və Kələnbər yaylaqları Cənubi Azərbaycanın Qaracadağ (Qaradağ) vilayətində yerləĢirlər
(Хамдаллах Казвини. Нузхат ал-кулуб, с.46).
991
S-129, v.219b.
439
daxil olub və orada öz padĢahının adına xütbə oxudubdur, həmin vilayətdən əl
çəkmək Osmanlı qanununa ziddir. Bir halda ki, indi ġirvan və ġəki vilayətləri,
Azərbaycanın və Gürcüstanın bəzi mahalları Osmanlı sülaləsinin mənsublarının
iĢğalı altına keçib, əgər bundan sonra qızılbaĢlar o mahallara basqın etməsələr,
onlar o vilayəti islamın pənahı [olan Osmanlı sultanının] tabeçilərinin ixtiyarına
buraxıb münaqiĢəni tərk etsələr və üzrxahlıq məqamında durub xondgar
həzrətlərinə dostyana məktub yazaraq iĢ bacaran mötəbər elçi göndərsələr, onda bu
xeyirxah (Sinan paĢa) vasitəçi olacaq və xondgarı sülh etməyə rəğbətləndirəcəkdir.
Əks təqdirdə Rum əsgərləri Ġran məmləkətlərinin iĢğalını davam etdirməkdən əl
çəkməyəcəklər».
ÖzbaĢına qızılbaĢ əmirləri, xüsusilə də ġahrux Möhürdar saysız-hesabsız
Rum qoĢununa qarĢı durmağın öz qüvvətləri və qüdrətləri səviyyəsində olmadığını
bilmələrinə və bununla yanaĢı, bir-birləri ilə tam nifaqa malik olub, ittifaqsızlıq
etmələrinə baxmayaraq, bu təklifə razı olmadılar və məktubun cavabında yazdılar:
«Əgər siz cənnətməkan Ģahın zamanındakı Ģərtlərlə sülhə razı olsanız, qəbul
edərik. Yoxsa öz razılığımızla heç bir qarıĢ torpağımızı da [sizə] vermərik və yüz
min qızılbaĢdan hətta biri də sağ qalana qədər bu yolda çarpıĢarıq. Sənin və on
sənin kimisinin gəlməsindən qorxumuz yoxdur. O səadət sahibi (Sinan paĢa) öz
halını Lələ paĢanın halı ilə müqayisə etməsin. Çünki o (Lələ paĢa) gələn vaxt bizim
padĢahımız Ġraqda idi və Azərbaycan əmirlərinin arasında birlik yox idi. Ġndi isə
bütün qızılbaĢ qoĢunu Azərbaycanda Ģahın məiyyətinə daxildirlər və döyüĢə,
vuruĢa hazırdırlar. O ki qaldı ġirvan ölkəsinin Osmanlı sülaləsinin iĢğalı altına
keçməsi barədə yazdığınıza, bu yanlıĢdır. ġirvan əvvəlki təki qızılbaĢ əmirlərinin
ixtiyarındadır və Dərbənd qalasının dörd divarından savayı, [ġirvanın heç bir yeri]
rumilərin əlinə keçməyibdir». Həqiqətən də, əgər o vaxt qızılbaĢlar arasında birlik
olsaydı, düĢmənlərin «məmaliki-məhrusə»yə əl uzatmağa qüdrəti çatmazdı.
Nə isə, Sinan paĢa sözügedən məktubun cavabından ehtiyatlanaraq, yürüĢə
baĢlamağı təxirə saldı və yenidən sülh məsələsini ortaya ataraq, bu dəfə mülayim
bir tərzdə məktub yazıb bildirdi: «Osman paĢa xondgar həzrətlərinin taxtının
ətəyinə ərz edib ki, biz ġirvan məmləkətini zəbt etmiĢik. Əgər bu belədirsə,
dövlətiniz üçün faydalı olan odur ki, bir daha ġirvan mülkünə qızılbaĢlar tərəfindən
hücum edilməsin. Hərgah siz bu barədə bir qalmaqal törətməsəniz, mən sülhə dair
öhdəlik götürərəm». Bu tərəfdən həmin məktuba cavab yazıldı və vaxtın
məsləhətinə görə, orada rəğbətli sözlər qeyd olundu. Sinan paĢa qərar verdi ki, bu il
hər iki tərəfin qoĢunu öz yerlərində və öz məqamlarında qıĢlaq etsinlər və bir nəfər
etimadlı Ģəxs rumilərdən və bir nəfər isə qızılbaĢlardan ġirvana gedərək, oranın hər
mahalını gəzib, rumilərin, yoxsa qızılbaĢların ixtiyarında olduğunu
müəyyənləĢdirsinlər. O, bu iĢi yerinə yetirmək üçün Ömər ağa adlı bir Ģəxsi
göndərdi, özü isə Ərzurumda qıĢlaq etdi.
ġahın səadətli məiyyəti də Naxçıvan yaylağından Qarabağa yollandı.
Xorasan tərəfdən həyəcanlı xəbərlər gəlib çatırdı. Mürtəzaqulu xan bir-birinin
440
ardınca ərizələr göndərərək, Əliqulu xan ġamlu ilə MürĢüdqulu xan Ustaclunun və
onların tərəfdarlarının üsyan və tüğyan etməsini bildirirdi. Bu səbəbdən, təcrübəli
və bacarıqlı bir adam olan Məhəmməd xan Türkman Əliqulu xanın düĢməni olan
Ġsmayılqulu xan ġamlu, Qorxmaz xan ġamlu və s. kimi bir sıra əmirlərlə birlikdə,
Xorasan əmirləri ilə danıĢıqlar aparmaq, onlarla Mürtəzaqulu xanın arasında
yaranmıĢ fitnə və fəsad alovunu söndürməyə çalıĢmaq və onları müxaliflikdən və
üsyandan döndərmək üçün Xorasana göndərildi.
Bu əsnada Qazi Gəray xan və Səfi Gəray xan saysız-hesabsız qarətçi
qoĢunla sürətlə hərəkət edib, ġirvana gəldilər. Hələ qızılbaĢ bəylərbəyisi Salman
xan və əmirlər öz düĢərgələrində («yurt»larında) oturub, ġirvana getməmiĢdilər.
Tatarlar ġirvanda qızılbaĢlardan bir əsər-əlamət görməyib, qızılbaĢların vəziyyətini
öyrənməyə çalıĢdılar. Satqın Ģirvanlılar onlara xəbər verdilər ki, ġirvana təyin
olunmuĢ qızılbaĢ bəylərbəyisi və əmirləri filan mövqedə düĢərgə salıblar. Tatar
qoĢunu Ģirvanlı tüğyançıların bələdçiliyi ilə heç çəkinmədən [Kür] çayını keçdi.
Həmin vaxt altı-yeddi gün ərzində qızılbaĢların üstünə hədsiz dərəcədə çox yağıĢ
yağmıĢdı. Yağıntının və palçığın çoxluğundan iki nəfərin bir-birilə görüĢməsi
mümkün deyildi. Məhz belə bir Ģəraitdə tatarlar qızılbaĢların xəbəri olmadan, hər
kəsin bilmədiyi bir yolla çayı keçib, əmirlərin ordlusunun üzərinə tökülüĢdülər.
[QızılbaĢ] əsgərlərinin cəbbə və silah qurĢanmağa və bir yerə toplaĢmağa fürsəti
olmadı. Tərəflər arasında döyüĢ və çarpıĢma olmadan qızılbaĢ qoĢunu arasında
pərakəndəlik düĢdü. Onlar əllərini mallarından və əĢyalarından üzüb, təĢviĢ
içərisində, piyada və süvari vəziyyətdə fərar etdilər. DöyüĢə dayanmıĢ az sayda
[qızılbaĢlar] isə Ģəhidlik Ģərbətini mərdliklə içdilər. O [qızılbaĢ] kütləsinin
mülkiyyəti tamamilə qarət və tarac olundu. Ustaclu əmirlərindən EĢik Əvəzin oğlu
Əliqulu sultan ÇavuĢlu qətlə yetirildi, digərləri isə salamatlıqla aradan çıxaraq, tam
pəriĢanlıq və üzgünlüklə Qızılağac hüdudunda məskən saldılar. Tatarlar həmin gün
bolluca qənimətlərlə geri döndülər. Osman paĢa tatar qoĢununun köməyi ilə
rumilərdən bir dəstəni Badikubə qalasına göndərdi. Onlar o möhkəm qalaya
istehkam verərək, qalanı müdafiə etmək ücün tələb olunan ləvazimatları
hazırladılar.
Rumiyyə və tatar camaatının qızılbaşlarla müharibəsi. Qarabağa gələn
vaxt bu xəbərlər Ģanlı orduya çatdı və həm Ģahın, həm də qoĢunun xatirində ikrah
doğurdu. Ordu qıĢlaq yurdu olan Qarabağ Sultanbudunda cah-calal ilə dayandıqdan
sonra vəzir Mirzə Salman, Əmir xan, qorçubaĢı, ġahrux xan, Pirə Məhəmməd xan
Ustaclu və s. əmirlər, qorçular və qələbə niĢanlı əsgərlər tatar xanlarını dəf etmək
üçün ġirvana yollandılar. Rumiyyə və tatar camaatı qızılbaĢ qoĢununun gəliĢi
xəbərini eĢidib, müharibə məqamında durdular. Molla-Həsən yurdunda onlarla
zəfər niĢanəli qızılbaĢ qoĢununun çərxçiləri arasında döyüĢ baĢ verdi. QızılbaĢ
əsgərlərinə dalbadal kömək gəlib çatdığından müxaliflər qalibiyyətli orduya qarĢı
durmağın öz qüdrətləri və qüvvətləri daxilində olmadığını gördülər və döyüĢdən əl