Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1

Подождите немного. Документ загружается.

411

deyildir. Mən, sadəcə olaraq, bir neçə günlük ömrümü qoruyub saxlamaq

niyyətindəyəm».

ġahrux xan və əmirlər onun mətləbinin və müddəasının təmin olunacağına

zamin durub, Allah-taalanın zatına and içdilər ki, birincisi, özləri onu qətlə

yetirməyəcək, onun gözlərini kor etməyəcəklər və ikincisi, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın

və Xanım Məhdi-Ülyanın hüzurunda onun qanının bağıĢlanmasını xahiĢ edib, heç

bir vəchlə ona xətər toxunmasına imkan verməyəcəklər. Adları çəkilmiĢ əmirlər

dövlətin dayaqlarından olduqlarına və irili-xırdalı heç bir iĢin onların məĢvərəti və

razılığı olmadan həll edilmədiyinə görə Mirzə xan onların andına etimad bəsləyib,

qalanı təslim edərək çıxıb gəldi.

Mazandaran hakimi Mirzə xanın Məhdi-Ülyanın əmri ilə öldürülməsi.

Əmirlər sözügedən Ģəxsi (Mirzə xanı) arxayın etmək üçün onun mallarının və

əĢyalarının ətrafında belə dolaĢmayaraq, qalanı Xanım Məhdi-Ülyanın adamlarına

tapĢırdılar və onu özləri ilə götürüb, ali taxtın ətəklərinə yollandılar. Onların heç

ağlının ucundan da keçməzdi ki, Xanım Məhdi-Ülya onların xahiĢini rədd

edəcəkdir.

Amma qalanın fəthi və Mirzə xanın ələ keçirilməsi xəbəri olduğu kimi

Xanım Məhdi-Ülyanın ərzinə çatdırıldıqda o, bu əhdü-peymandan narazı qaldı.

Bəlkə də, o istəyirdi ki, qala güc tətbiq etmək nəticəsində qələbə ilə fəth olunsun və

Mirzə xan zorla ələ keçirilsin. Elə olacağı təqdirdə o, Mirzə xanın canını bağıĢlayıb

onu əfv edərdisə, Mirzə xan canü-dildən ondan məmnun qalardı. Lakin indi ki,

hadisələr belə cərəyan etməmiĢdi, [Məhdi-Ülya] əmirlərə məhəl qoymayaraq, onu

qətlə yetirməyi qərara aldı. Elə ki ġahrux xan və əmirlər Qəzvinin bir fərsəxliyinə

çataraq, səhəri gün Ģəhərə daxil olmağı qərara aldılar, Xanım Məhdi-Ülya böyük

qorçulardan otuz nəfəri göndərdi ki, əmirlərin ordusuna gedərək, Mirzə xanı

onların əlindən alıb, özləri mühafizə etsinlər və qorçulara göstəriĢ verdi ki,

Mazandaran xanı onların əlinə təhvil verilərsə, elə həmin gecə əmirlərdən xəbərsiz

olaraq, onu həlak etsinlər. Qorçular əmirlərin ordusuna çatıb, Mirzə xanı tələb

etdilər. Əmirlər bu iĢə razı olmayıb, əvvəlcə onu verməkdən boyun qaçırdılar və

dedilər ki, bu xidməti biz həyata keçirmiĢik və sabah onu [yanımızda olan]

qızılbaĢların hamısı ilə birlikdə ulu saraya gətirib, padĢahın hüzuruna çatdıracağıq.

Qorçular fərmana uyğun olaraq, onların üzrünü qəbul etməyib, padĢahın

hökmünün icra olunmasında təkid etdilər. Qorçuların onu qətlə yetirəcəklərini

güman etməyən böyük əmirlər padĢahın hökmünə qarĢı çıxmağı özlərinə açıq-

aĢkar layiq bilməyib, onu qorçuların əllərinə təhvil verdilər ki, gecə həmin yerdə

saxlayıb, sabah birlikdə onu Ģəhərə gətirsinlər. Qorçular əmrə əsasən, həmin gecə

onu həlak etdilər.

ġahrux xan, Pirə Məhəmməd xan, Qorxmaz xan və böyük əmirlər bu

hadisənin baĢ verməsindən olduqca çox incidilər. Onların Xanım Məhdi-Ülyaya

olan kinləri daha da artdı. Lakin bir əlacları olmadığı üçün bu məsələ barədə bir də

ağızlarına söz gətirmədilər. Onlar Ģəhərə gəldilər və saraya daxil olmaq Ģərəfinə

412

yiyələndilər. Lakin Məhdi-Ülyanın qarĢısında səcdə edib dua ərz etdikdə o, onların

gözlədikləri hörmət və ehtiramı onlara göstərmədi və bu hadisə də, əlavə olaraq,

əmirlərin incikliyinə səbəb oldu. Get-gedə onların Xanım Məhdi-Ülyaya olan kin-

küdurətləri daha da artdı. Bu iĢ axırda onunla nəticələndi ki, əmirlər KaĢan

hakimliyindən uzaqlaĢdırılmıĢ Məhəmməd xan Türkmanın təhriki ilə onu aradan

qaldırmağı qərara alaraq, tezliklə öz xatirlərində gizli olan bu niyyəti üzə

çıxardılar. Həqiqətən də, saleh və günahsız bir seyidzadə olan Mirzə xanın

fələklərin zərurəti, əmirlərin tədbirsizliyi, qadın cəhaləti və qüruru və Ģeytanın

vəsvəsəsi ucbatından baĢ vermiĢ qətl hadisəsi Xanım Məhdi-Ülya üçün pis

nəticələndi. Bu məsələnin Ģərhi Xorasan hadisələrinin təsvirindən sonra bəyan

qələmi ilə yazılacaqdır.

Mir Əli xan da Mazandaran hakimi vəzifəsindən bir fayda görmədi. O,

həmin əyyamda cavan yaĢında ikən ömrünə vida etdi. Mazandaranı hərc-mərclik

bürüdü. Oranın tayfalarının baĢçılarının hər birinin baĢında bir sevda baĢ qaldırdı.

Axırda Övlad qalası və Mazandaranın yarı hissəsi Ağa Əlvənddivin, vilayətin digər

yarısı isə Seyid Müzəffər Mürtəzayinin ixtiyarı və iqtidarı altına keçdi. Onların hər

ikisi Mazandaran əmirlərindən idilər. O mülkün əyanları da iki firqəyə bölündülər.

Onların bir hissəsi Əlvənd-divə itaət etdilər, digər qismi isə Seyid Müzəffərə tabe

oldular. QızılbaĢların öz arasında məĢğuliyyətlərin və hadisələrin çox olması

üzündən böyük əmirlərdən və padĢahın dövlət ərkanından heç kəs Mazandarandakı

vəziyyətə baĢ qoĢmadı.

XORASAN MÜLKÜNDƏ BAġ VERMĠġ

SƏADƏT SAÇAN BĠR ƏHVALAT BARƏDƏ SÖHBƏT

Bundan öncə hadisəyazan qamıĢ tuĢ qeyd etmiĢ və gözəl iz buraxan qələm

yazmıĢdı ki, Ġsmayıl mirzə dövlət və səadət baxçasının ağacını kəsərək,

qardaĢlarının və əmisi oğullarının qətlini həyata keçirdi və bununla

kifayətlənməyərək, qohumlarını baĢdan-baĢa məhv etməyi rəva görüb, özü ilə bir

anadan olan adlı-sanlı böyük qardaĢı Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın və öz qardaĢı

oğullarının da edam olunmasını mümkün saydı. O, bu zalım iĢi də özünün əvvəlki

əməllərinin üstünə əlavə etmək istədi. Buna görə də ilahi qeyrət hərəkətə gəldi və

onun bu istəyi baĢ tutmadı. Sözün qısası, o, DurmuĢ xanın nəvəsi Əliqulu xan

ġamlunu darüssəltənə Heratın hakimi və [Xorasanın] əmirülümərası təyin edərək,

ona tapĢırmıĢdı ki, Herata çatdıqda dövlət və səadət çəmənini bəzəyən o mübarək

fidanı, yəni Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahı aradan qaldırsın və bununla da

[Ġsmayıl mirzə] öz könlünü narahatçılıqdan xilas etsin.

Axı Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın nökərzadəsi olan və illərlə o həzrətin ali

sülaləsinin çörəyini yemiĢ Əliqulu xanın ürəyi necə razı ola bilərdi ki, Allah

eləməmiĢ, öz vəlinemətinin cəmi-cümlətanı bir neçə yaĢı olan oğluna münasibətdə

belə bir xətanı rəva bilsin?! Əliqulu xanın anası əlahəzrət [Abbas mirzənin] dayəsi

413

və həqiqətən də, o həzrətin (Abbas mirzənin) və onun qardaĢları olan digər adlı-

sanlı Ģahzadələrin süd anası idi. Həm Əliqulu xan, həm də onun möhtərəm anası bu

hökmdən kədərlənmiĢdilər və tamam hüzn və qüssə içində idilər. Amma

sözügedən xan Ġsmayıl mirzə tərəfindən yüksəldilərək böyük xan mənsəbinə və

əmirülüməra rütbəsinə çatdırıldığı üçün onun padĢahın əmrini yerinə yetirməkdən

savayı bir əlacı yox idi. Onun və Ģamlu ağalarının könlündə qərar tutmuĢdu ki,

Ģəhərə daxil olan kimi o fərmanı icra etsinlər. Bu iĢi bir gün də olsun təxirə salmaq

və yubatmaq heç kimin ağlına da gəlmirdi.

O zamanlar Heratda olmuĢ etibarlı adamların verdikləri Ģifahi

məlumatlardan belə aydın olur ki, Əliqulu xan ali mənsəb və yüksək rütbə olan xan

adını əldə etməsinə baxmayaraq, bu yaramaz əməli yerinə yetirməkdən çəkinərək

və tamam hüzn və kədər içinə qərq olaraq, məsafələri yavaĢ-yavaĢ qət edib,

çaharĢənbə günü, mübarək ramazan ayının 26-da

975

(7 dekabr 1577) gözəl Herat

Ģəhərinə çatdı. Müsəlmanların bir qisminin etiqadına görə, ramazan ayının 27-si

axĢamı qədir gecəsi olduğu üçün Əliqulu xanın möhtərəm anası onu bu mübarək

gecədə məsum və günahsız bir seyidzadəni qətlə yetirməkdən çəkindirdi. O, bu

iĢi səhəri günə saxladı. Lakin səhərisi gün cümə axĢamı olduğuna görə həmin

Ģərəfli axĢamda da bu əmri icra etməyi təxirə salmağı lazım bildi və o gecədə də

qətl baĢ vermədi. Həmin günlərdən sonra ortalığa bayram düĢdü. [Əliqulu xan]

istəmədi ki, eyĢ və Ģadlıq zamanı olan bayram günlərinə zəhər qatıb qanqaraçılıq

yaratsın. Buna görə də bayram günlərinin sona çatmasını gözlədilər. Sanki

asimandan gələn bir ilham o adamların xatirinin aynasına zühur Ģəfəqləri salaraq,

onlara təlqin etmiĢdi ki, tezliklə qeyb pərdəsi arxasından qəribə və təəccüblü bir

hadisə üz verəcəkdir. Elə bil, qeyb aləmindəki SüruĢun təlqini ilə övliyaların Ģahı,

möminlərin sərvəri, müĢkülləri çözən açar və «mən elmin Ģəhəriyəm, Əli isə onun

qapısıdır» [hədisinin] xəzinəsi olan Həzrət [Əlinin] möcüzəvi təfəkküründən

doğmuĢ bu beytlər sübut kimi onların xatirindən keçirdi:

«Gör, Allahın nə qədər gizli lütfü vardır ki,

Bu gizli lütfləri yalnız zəkanın köməyi ilə anlamaq olur.

Hər nə qədər çətinliklər arxasınca çətinliklər gəlsə də,

Axırda qurtuluĢ və aydınlıq peyda olur.

Həyatda o qədər iĢlər var ki, səhərdən onunla məĢğul olursan,

Amma onun səmərəsinin sevinci sənə axĢam hasil olur».

Xülasə, bayramdan sonra, Ģəvval ayının 2-ci günündə (13 dekabr 1577)

padĢahın qəzəb dənizinin dalğalarının təlatümə gələcəyinin qorxusu altında həmin

pis əməli törətmək rəiyyətin və hərbçilərin xəyalına düĢmüĢdü və onlar bu iĢi

həmin gecə yerinə yetirmək niyyətində idilər. Lakin günün axırında Əliqulu xanın

975

S-129, v.204b-də səhvən «ramazan ayının 23-də» yazılmıĢdır.

414

bəzi iĢləri həll etmək üçün sarayda qalmıĢ vəkili Sultan Mahmud bəy Baharlu gəlib

çatdı. O, Ġsmayıl mirzənin ölümündən sonra bu xəbəri yetirmək üçün Herata

yollanmıĢdı. O, Ġraq darvazasından Ģəhərə daxil olduqda darvazabanlardan xəbər

alaraq aydınlaĢdırdı ki, Ģərəfli Ģahzadənin (Abbas mirzənin) zatı sağ və salamatdır.

Darvazabanlar ona Ģahzadənin zatının salamat olması müjdəsini verdikdən sonra o,

xanın hüzuruna gəlib, hadisə barədə məlumat verdi. Əliqulu xan və Ģamlu ağaları

cəmi bir neçə gün idi ki, o mülkə gəlmiĢdilər, hələ orada öz hökumətlərini

lazımınca bərqərar etməmiĢdilər və qalanı müdafiə etmək üçün zəruri intizama və

sərəncama malik deyildilər. Buna görə də onlar Ġsmayıl mirzənin faciəvi [ölüm]

hadisəsinin baĢ verməsindən sonra ətrafdakı hakimlərin asi olacaqlarından və

özbəklərin tüğyan edəcəklərindən qorxdular və vahiməyə düĢdülər. Amma buna

baxmayaraq, onlar kama yetmiĢ Ģahzadənin, yəni Allahın kölgəsi olan əlahəzrət

Ģahın xoĢbəxtlik xüsusiyyətlərinə malik zatının salamat olmasına sevinib

Ģadlandılar, Allaha Ģükür səcdəsi etdilər, o xilafət və səadət bağçasının yeni

fidanının əziz vücudunu məmləkətin əmin-amanlığının və mətinliyinin [təminatı]

hesab edib, səmimi-qəlbdən onun ali astanasının mülazimi və qulamı olmağa könül

verdilər və Tanrının bəxĢ etdiyi dövlət və iqbal sayəsində ümidlərini o həzrətə

bağladılar. O diyarın xalqı hal dili ilə bu mövzunu belə tərənnüm edirdi:

Rübai

«Ey cahan Ģahı, hər kim ki, sənin bədxahın oldu,

Zəmanə onun ömrünü mövcudluq mülkündən sildi.

Fələk qovuĢdurdu kama Ģahidlik sahiblərini,

Qeybdən qəribə bir sirr üzə çıxdı».

Əliqulu xan ali məclis tərtib edərək, xilafət və hökmranlıq fərmanının

misilisiz dürrünü (Abbası) öz sədaqət çiyinləri üzərinə götürüb, lələlik və

xidmətkarlıq iĢlərinə zamin oldu. Hərbçilərdən rəiyyətdən, oymaq əmirlərindən,

bəluc, qıpçaq və s. tayfaların dəstəbaĢılarından ibarət bütün camaat hissə-hissə

gəlib, Ģahzadənin hüzuruna çıxmaq və onun büsatını öpmək Ģərəfinə nail oldular və

əĢrəf tərəfindən iftixarlı bəxĢiĢlərə layiq görülüb, ilahinin onlara bəxĢ etdiyi bu

töhfənin və [Ģahzadənin] müqəddəs zatının salamatlığının müqabilində Tanrıya

Ģükür səcdəsi edərək, canlarını nağd surətdə ona qurban və nəzir dedilər. Amma

ġahqulu Yeganın qatilləri və onun mallarının qəsbediciləri olan əfĢar əmirləri

Ģəhərin xaricində, Məlik darvazası səmtində məskən salmıĢdılar və bundan bir

qədər əvvəl onlarla [Əliqulu] xanın vəkilləri arasında sözügedən malların təftiĢi

üstündə söz-söhbət olmuĢdu. Lakin bu mərasimdən sonra onlar da rüxsət alıb, öz

tiyullarının yerləĢdiyi Fərah və Ġsfərayin tərəfə getdilər.

Məhdi-Ülyanın şahzadəni Qəzvinə gətirmək üçün öz qulamı Ağa Nəzəri

Herata göndərməsi. Əliqulu xan [Abbas mirzənin] müqəddəs zatının salamat

415

olduğu barədə müjdəni darüssəltənə Qəzvinə göndərdi. Ġsgəndər Ģanlı nəvvab,

Məhdi-Ülya və adlı-sanlı Ģahzadələr bu sevindirici xəbərdən Ģadlandılar və

Ģənləndilər. O həzrətlə görüĢmək arzusunun alovu onun valideynlərinin nurlu

batinini Ģölələndirdi. Onların Ģərəfli xatirinin iradəsində qərar tapdı ki, öz sevimli

oğullarını Heratdan ali taxtın ətəyinə gətirib, öz gözlərini onun kimi bir göz

bəbəyinin əziz didarı ilə iĢıqlandırsınlar və qızılbaĢ cahillərinin fəsad

törədəcəklərinin qorxusu ilə adlı-sanlı Ģahzadələrdən heç birini əyalətlərdə

qoymayıb, onları ali taxtın ətəklərində, öz valideynlərinin hüzurunda, bir-birləri ilə

birlikdə qalmalarını təmin etsinlər. Xüsusi etibara malik Ģəxs sayılan, atası Mir

Abdulla xanın köhnə qulamı olaraq Xanım Məhdi-Ülyaya miras qalmıĢ və

Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın xidmətində etimada layiq görülərək mötəbər olmuĢ Ağa

Nəzəri bu səbəbdən Xorasana göndərdilər. Hökm olundu ki, Əliqulu xan əlahəzrət

[Abbas mirzənin] göndərilməsinin tədarüklərini yerinə yetirib, onu [Qəzvinə]

gəlməyə hazır vəziyyətə gətirsin, ondan sonra isə dövlətin dayağı olan Ģəxslərdən

və etimadlı ağsaqqallardan biri [Abbas mirzəni] gətirmək üçün oraya göndərilsin.

Lakin bu xəbər Xorasana çatdıqda o vilayətin böyük əmirləri kama yetmiĢ

xoĢbəxt Ģahzadənin aparılacağından narahat olub, Əliqulu xanı tovladılar ki, bu

hökmü qəbul etməkdən və bu əmrə tabe olmaqdan boyun qaçıraraq, bu iĢə razı

olmasın. Onlar Əliqulu xana bildirdilər ki, öz əməlinə bəraət qazandırmaq üçün

belə desin: «Xorasan məmləkəti Mavəraünnəhrin yaxınlığında yerləĢir.

Bura əksər vaxtlar hadisələrin təpik döydüyü bir yerdir və özbəklə

basqınından, qarətindən və fitnə-fəsadından xali olmayıbdır və indi də xali deyildir.

Həmçinin darülmülk Herat həmiĢə zəmanə sultanlarının və nüfuzlu hökmdarların

taxtgahı olmuĢ və Xorasan məmləkətinin ərazisi bu xilafət məkanlı [Səfəvi]

sülaləsinin xadimlərinin ixtiyarı və iqtidarı altına keçdiyi tarixdən üzü bəri bu Ģəhər

heç vaxt yüksək Ģanlı Ģahzadələrdən hansısa birinin vücudundan məhrum

olmamıĢdır. Ali dərəcəli Ģahzadələrdən heç birinin burada olmaması Ģəraitində bu

mülkün mühafizəsi və qorunması biz bəndələrin imkanı daxilində deyildir».

Sözün qısası, Xorasan əmirləri arasında MürĢüdqulu xan digərlərindən daha

artıq dərəcədə bu barədə israr edərək, Əliqulu xanla əhdü-peyman bağlayıb, bunu

öz andları ilə təsdiq etdilər. Ağa Nəzər Xorasan vilayətinə qədəm qoyduqda artıq

bu zümzümə və söz-söhbət əmirlər arasında yayılmıĢdı. Bu məsələ qalxarkən

MəĢhəd hakimi Mürtəzaqulu xan əvvəlcə zahirən Əliqulu xanı kama yetmiĢ

Ģahzadənin aparılmasına heç vəchlə razı olmamağa təhrik etsə də, əslində batinən

nifaq salaraq, Əliqulu xanın əzəmətinin və iqtidarının artacağı səbəbindən bu iĢə

ehtiyac duymurdu. Bəlkə də, o, sadəcə olaraq, aranı qızıĢdırırdı. Digər əmirlərin də

heç birisi [Ģahzadənin aparılmasına] razı olmadılar. Ağa Nəzər onların hər biri ilə

görüĢüb söhbətləĢdi. Ona çoxlu hörmət və ehtiram göstərmələrinə, rəsmi iltifat

həyata keçirmələrinə baxmayaraq, öz istəklərini dövlətsevərlik libası içinə salıb

ona təqdim etdilər və ondan xahiĢ etdilər ki, Xanım Məhdi-Ülyaya bu arzudan əl

çəkməyi, Xorasanı o həzrətin əziz vücudundan məhrum etməməyi və bu iĢin

416

qüdrətli dövlətə layiq olmadığını ərz etsin. Onlar Ağa Nəzərə açıq-aydın dedilər ki,

əgər Məryəm Ģöhrətli Xanım Məhdi-Ülya bu barədə israr edib [Ģahzadəni] tələb

etmək üçün adam göndərsə, zərurət üzündən biz bəndələrin müxaliflik etməkdən

özgə çarəmiz qalmayacaqdır.

Ağa Nəzərin məqsədinə çatmadan geri qayıtması. Ağa Nəzər Xorasanın

vəziyyətini anlayıb, o mülkü tərk etdi və ali taxtın ətəyinə gəlib, halətin həqiqətini

ərz etdi. Lakin səltənətin və padĢahlığın gözünün qarası [olan Abbas mirzənin]

didarının Ģövqü və arzusu [Məhdi-Ülyaya] qalib gəldi və o, Ağa Nəzərin sözünə və

hekayəsinə qulaq asmayıb, Heydər sultan Çabuq Tərxan Türkmanın oğlu olan və

mötəbər əmirzadələrdən və qızılbaĢ əyanlarından sayılan Ġbrahim bəyi bu xidmətin

icrasına təyin edib, Xorasana göndərdilər. Sözügedən Ģəxs türkman ağalarından əlli

nəfərlə birlikdə Xorasana yollandı. Ġbrahim bəyin gəlməyinin xəbəri Xorasana

yayıldıqda Əliqulu xan və MürĢüdqulu xan öz aralarında söhbətləĢib, belə qərara

gəldilər ki, Ġbrahim bəyi məqsədinə çatmamıĢ geri gön dərsinlər. Onlar bütün

Xorasan əmirlərinin yanına adam göndərib bu barədə kömək istədilər və əhdü-

peymana əməl olunmasını tələb etdilər. Müqəddəs və ulu MəĢhədin hakimi olan

Mürtəzaqulu xan lovğalıq və qürurla dolu olan yekəxana bir adam idi. O istəmirdi

ki, Əliqulu xanın Ģövkəti və iqtidarı çox olsun. Adlı-sanlı Ģahzadənin, yəni Allahın

kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın lələsi olmaq Xorasanın əmirlərinin əksəri ilə

müqayisədə Əliqulu xanın öncüllüyünün böyüklüyünün, Ģanının, ucalığının və

yüksəkliyinin artmasına səbəb idi. Məhz ona görə də bu məsəb barədə yaranmıĢ

ittifaq Mürtəzaqulu xanın xoĢuna gəlmirdi. Belə bir məqamda o, bu ittifaqa razı

olmayıb, əmirlərlə həmrəylik nümayiĢ etdirmədi və öz tabeçiliyində olan əmirləri

Əliqulu xana yardımçı olmaqdan çəkindirdi. Bu hadisə Əliqulu xanın xatirinə

möhnət saldı. Get-gedə onların arasındakı ülfət və birgəlik vəhĢət və biganəliklə

əvəz olundu.

Ġbrahim bəy müqəddəs və ulu MəĢhədə çatdıqda Əliqulu xan, MürĢüdqulu

xan və Heratda olan digər əmirlər onun gəliĢindən xəbər tutub, ona dostcasına bir

məktub yazaraq, rəsmi iltifat nümayiĢ etdirdilər. Amma buna baxmayaraq, hamısı

söz birliyi ilə birbaĢa surətdə cavab verdilər ki, «əgər o, bu iradə ilə (Ģahzadəni

aparmaq üçün) Herata gəlirsə, gəliĢinə ehtiyac yoxdur; bilmiĢ olsun ki, malik

olduğu mətləb baĢ tutmayacaqdır və onun gəliĢi faydasızdır». Onlar həmçinin bu

barədə ali taxtın ətəyinə ərizə yazıb göndərərək bildirdilər ki, «kama yetmiĢ

Ģahzadənin Ġraqa aparılmasının özbəklərin düĢmənçilik etməyə cürətlənməsinə

səbəb olacağını və bu iĢin qüdrətli dövlətin xeyrinə olmadığını nəzərə alaraq, biz

dövlətsevər bəndələr cəsarət edib, buna razı olmadıq».

İbrahim bəyin də məqsədinə çatmadan geri qayıtması. Ġbrahim bəy istədi

ki, bir müddət MəĢhəddə qalsın və həmin vaxt ərzində bu ərizə darüssəltənə

Qəzvinə çatsın, oradan cavab gəlsin. Mürtəzaqulu xan padĢahın hökmünün icra

olunmasında və Ġbrahim bəyə kömək göstərməkdə təkid etdi. Ġbrahim bəy aqil,

sağlam nəfsli və nəcib düĢüncəli bir kiĢi idi. O, Mürtəzaqulu xanın Əliqulu xana

417

münasibətdə rəftarından nifaq qoxusu hiss etdi və bildi ki, onun bu barədə israr

etməsi axırda ümumi fəsada aparıb çıxaracaqdır. Buna görə də o, Quryana gedib,

bir müddət orada qaldı və daha sonra Əliqulu xanın və əmirlərin məsləhətinə əməl

edərək, cahanın pənahı olan dərgaha yollandı və vəziyyətin həqiqətini ali əĢrəfin və

yüksək xanımın ərzinə çatdırdı. Xanım Məhdi-Ülya bu hadisədən hiddətlənib,

Əliqulu xanın ulu dərgahda təvaçıbaĢı vəzifəsini tutan və mötəbər əmirlərdən və

qüdrətli dövlətin dayaqlarından sayılan atası Sultan Hüseyn xanı məzəmmət edərək

xeyli danladı və təhdid etdi. O, oğlunun adından üzrxahlıq büsatı sərərək ərz etdi

ki, əgər bütün Xorasan əmirləri bir iĢ üçün ittifaq etmiĢ olsalar, mənim oğlum nə

edə bilər?

Sözün qısası, Məryəm Ģöhrətli Xanım Məhdi-Ülya Əliqulu xana qarĢı

iltifatsızlığa baĢlayaraq, onu və tərəfdarlarını etibardan salıb, Mürtəzaqulu xana

himayədarlıq göstərmək məqamına gəldi. Sultan Hüseyn xan dövlətin iĢlərinin

yoluna qoyulması üçün hər nə qədər üzrxahlıq etsə də, ona qulaq asmadılar.

Nəhayət, o, özü Ģəxsən Xorasana gedib bu xidməti (Abbas mirzənin gətirilməsini)

yerinə yetirməyi öhdəsinə götürdü və qəbul etdi. Ona Xorasana gedərək öz oğlunu

bu cəsarətdən və özbaĢınalıqdan çəkindirmək və xilafətin göz bəbəyini, yəni

Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahı oradan Ġraqa gətirmək üçün üç ay möhlət

verildi. Həmçinin qərara alındı ki, əgər bu dəfə də Əliqulu xan və onunla müttəfiq

və həmrəy olan Xorasan əmirləri buna qarĢı çıxıĢ edərək padĢahın fərmanından

boyun qaçırsalar, Sultan Hüseyn xan da Xorasanda qalıb, bir daha ulu dərgaha

qayıtmasın və o təbəqə yağı və üsyançı hesab olunsun. ġərəfli hökmdarın və

Xanım Məhdi-Ülyanın bu məsələ barədə nə dərəcədə ciddi-cəhd göstərdiklərini

görən Sultan Hüseyn xan əlacsız qalıb yola çıxdı və Xorasana getdi. Onun

gəlməyinin xəbəri Xorasanda yayılan kimi Əliqulu xanla ittifaq bağlamıĢ Xorasan

əmirləri yenidən hay-küy salıb, heç bir vəchlə əlahəzrətin aparılmasına razı

olmadılar. Sözügedən Ģəxs Herata çatdıqda ata və oğul arasında görüĢ baĢ verdi.

Lakin ata özünə münasibətdə oğlundan umduğu böyük diqqətin Ģahidi olmadı.

Yenə də gizli və aĢkar surətdə [Əliqulu xan tərəfdarları] ümumi və xüsusi «canəqi»

və «kəngaĢ» qurdular. Uca Ģamlu tayfasının aqillərindən və ağsaqqallarından

Heratda olan bir çoxları asayiĢin qayğısına qalmaq və aqibəti düĢünmək nöqteyi-

nəzərindən padĢahın əmrinə itaət etməyi, Sultan Hüseyn xanı məramına lazım olan

surətdə yola salmağı və Ģamlu tayfasının müxaliflik və üsyankarlıqda ittiham

olunmasına imkan verməməyi daha düzgün və doğru saydılar. Türklərdən və

taciklərdən ibarət digər bir dəstə isə bu fikrin əleyhinə çıxıb, onlarla razılaĢmadılar

və dedilər:

- Əgər bizim kimi qüdrətli dövləti sevən Ģəxslər bir iĢi dövlətin faydasına

uyğun hesab edib, onun həyata keçirilməsini qarĢıya qoyublarsa, axı nə üçün bu,

üsyan kimi baĢa düĢülməlidir? Bizim bu addımımız dövlətsevərlikdən və

sədaqətlilikdən irəli gəlir.

418

Xülasə, bu zümzümə və söz-söhbət uzun çəkdi. Get-gedə ata və oğul

arasında pis münasibət özünə yer elədi. Sultan Hüseyn xan dedi ki, əgər

məqsədimə çatmadan geri qayıtsam, mənim o dərgahda heç bir hörmətim

qalmayacaqdır və belə olan təqdirdə getməkdən vaz keçmək daha yaxĢıdır. Amma

MürĢüdqulu xan və əhdü-peyman bağlamıĢ əmirlər, öz atasının təkidi və Ģamlu

ağsaqqallarının məsləhəti ilə Əliqulu xanın tutduğu yoldan azıb [Abbas mirzənin

aparılmasına] razılıq verəcəyindən qorxaraq, hamısı darül-möminin Səbzəvarda,

oranın hakimi vəzifəsini tutan və əhdü-peyman bağlamıĢ əmirlərdən biri olan

Qubad xan Qacarın yanında toplaĢdılar və cənnətməkan Ģah zamanında

Azərbaycanın və ġirvanın mötəbər vəziri olmuĢ Mirzə Ətaullanın oğlu Mirzə

Əhmədi darüssəltənə Herata göndərdilər. Mirzə Əhməd həmin zaman MürĢüdqulu

xanın mütləq ixtiyarlı vəziri və bu hadisələrin baĢ qaldırmasının qızıĢdırıcısı idi.

Əmirlər onun vasitəsilə Ģamlu tayfasının böyük xanlarına və mötəbər Ģəxslərinə

xəbərdarlıq etdilər: «Bu düĢüncəni (Abbas mirzənin təhvil verilməsini) xatirinizdən

silin və faydasız səy və çalıĢqanlıq nümayiĢ etdirməyin! Əgər fərz olunsa ki, bütün

Ģamlu camaatı kama yetmiĢ Ģahzadənin göndərilməsinə razıdır, onda biz canımız

və malımızla səy göstərərək, bu iĢin həyata keçirilməsinə imkan verməyəcəyik. Biz

indi Ġraq yolunun üstündə yerləĢən Səbzəvarda həmin sağlam təməlli iradə ilə

toplaĢmıĢıq və gözləyirik ki, əgər Ģamlu tayfası səltənətin və padĢahlığın dəyərli

gövhərini əldən verərsə, biz yüksək çalıĢqanlıq və bəxt qüvvəsi ilə onu ələ keçirib,

Xorasanda öz iftixar bayraqlarımızı dalğalandıraq».

Əliqulu xan bu xəbərdarlıqdan narahat olub, atasının məqsədinə çatmadan

göndərilməsinə səy etdi. Sultan Hüseyn xan Xorasan əmirlərinin və hərbçilərinin

bu dərəcədə israr etdiyini görüb, zərurət üzündən yüyənini geri qayıtmaq üçün

döndərib, çar-naçar yola üz qoydu. O, Səbzəvarda böyük əmirlərlə görüĢüb, bu

məsələ ilə əlaqədar danıĢıqlar apardı, bu iĢin faydasını və fəsadını onlarla müzakirə

etdi və ulu dərgaha getmək barəsində götür-qoy edib fikirləĢdi ki, danlaq və

məzəmmət hədəfinə çevrilməmək, oğlunun etibarının aradan qalxmasına yol

verməmək və özünə zidd olan Ģəxslərin tənəsinə tuĢ gəlməmək üçün bu məsələni

sarayda necə ərz etsin. O, hələ Səbzəvarda əmirlərlə danıĢıqlar apararkən Xanım

Məhdi-Ülyanın əmirlərin sui-qəsdi nəticəsində qətlə yetirilməsi hadisəsi baĢ verdi.

Həmin hadisədən sonra dövlətin dayağı olan Ģəxslər belə məsləhət bildilər ki,

əlahəzrətin gətirilməsini təxirə salsınlar və o, əvvəlki kimi darüssəltənə Heratda

qalmıĢ olsun. Onlar Sultan Hüseyn xana məktub yazaraq, onu vəziyyətdən agah

etdilər və onun geri çağırılması barədə padĢah fərmanı yazılaraq, Səbzəvarda ona

çatdırıldı. Sözügedən Ģəxs Ġraqa yollandı. [Səbzəvarda toplanmıĢ] əmirlərin də hər

biri öz hakimi olduğu yerlərə tələsdilər. Amma Əliqulu xan və MürĢüdqulu xan bu

xəbərin eĢidilməsindən sonra əksəriyyəti Ģamlulardan və ustaclulardan ibarət olan

bütün Xorasan əmirləri ilə yenidən «kəngaĢ» edərək, əhdü-peymanın Ģərtini

təzələdilər. Yeni Ģərtə əsasən, onlar əlahəzrət [Abbas mirzəni] Xorasanda öz

sərmayələrinə çevirəcək, əksəriyyəti təkəlülərdən və türkmanlardan ibarət olan və

419

Ģamlularla ustaclulara ədavət bəsləyən dövlət ərkanının göstəriĢlərinə riayət

etməyəcək və Əliqulu xanın sözündən və məsləhətindən çıxmayaraq, onu özləri

üçün «xanlar xanı», böyük və ağsaqqal hesab edəcəkdilər. Mürtəzaqulu xandan və

onun tabeçilərindən savayı, əksər Xorasan əmirləri itaət və tabeçilik qədəmi ilə

irəli gəlib, Əliqulu xanla ittifaq bağladılar. Xülasə, Xorasan əmirləri iki dəstəyə

bölündülər. Heratda və müqəddəs, ulu MəĢhəddə iki yüksək Ģöhrətli xan lövbər

saldı və onlar arasında günbəgün vəhĢət və düĢmənçilik səbəbləri inkiĢaf etdi.

Axırda bu iki firqə arasındakı gərginlik dava və döyüĢlə nəticələndi. Bu məsələ öz

yeri gələndə qeyd olunacaqdır.

ARAQARIġDIRANLARIN FƏSADI NƏTĠCƏSĠNDƏ MƏRYƏM

ġÖHRƏTLĠ XANIM MƏHDĠ-ÜLYANIN ÖLDÜRÜLMƏSĠ KĠMĠ

BĠABIRÇI BĠR HADĠSƏNĠN BAġ VERMƏSĠ HAQQINDA

Qəzavü-qədərin zərurətinə, asimanın təqdirlərinə və dövranın təcrübələrinə

əsasən, hər kamilliyin bir zavalı vardır və hər sevincin ardınca bir kədər gəlir.

Cənnətməkan Ģahın zamanında hərbçilərin və rəiyyətin rahatlığı və dincliyi,

məmləkətin firavanlığı və abadlığı, Ģəhərlərin asudəliyi və bəndələrin asayiĢi kamil

dərəcəyə çatsa da, bütün bunlar dövranın hadisələri və camaatın Ģükürsüzlüyü

ucbatından zavala məruz qaldı. Müqəddəs niĢanəli Səfəvi sülaləsi ilə müridin öz

pirinə rəftar etdiyi kimi münasibət bəsləyən və əqidə, ixlas yolunun yolçusu olan

qızılbaĢ tayfaları Ģeytanın vəsvəsələri, özlərinin nəfsani istəkləri və öncüllük,

üstünlük kimi müxtəlif arzuları səbəbindən bir-birləri ilə çəkiĢmə və nifaq yolunu

tutub, uzlaĢma və ittifaq məsləyindən uzaq düĢdülər. Get-gedə o vəfalı təbəqənin

və saf niyyətli sufilərin iĢi sədaqətsizliyə sirayət etdi və onlar əqidənin, ixlasın və

ədəb-ərkanın ziddinə olan iĢlərə cəsarət etdilər. O gözəl əqidəli camaatın bəd

xislətli, yöndəmsiz, xətakar cahillərindən və fəsadçılarından xoĢagəlməz əməllər

baĢ verdi. Axırda onlar bu səbəbdən giriftar olub qaldılar, növbənöv bəlalar onların

nəsibi oldu və neməti, ədəb-ərkanı itirməyin nəticəsində bu bəlalar sələflərdən

xələflərə ötürülüb, bütün oymağa yayıldı. Necə ki, bu mənada deyilmiĢdir:

«Çün bir qövmdən biri nadanlıq etdi,

[O qövmdən] heç kimin nə səviyyəsi qaldı, nə böyüklüyü».

Buna görə də o tayfaların halına tamam qarıĢıqlıq yol tapdı və indi bu

dəftərin yazılması zamanı olan 1025-ci (1616) ilə qədər o hadisələrdən qırx beĢ ilə

yaxın bir müddət keçməsinə baxmayaraq, hələ də o ədəbsizliklərin təsiri o

tayfaların xələfləri arasında mövcuddur və onlar öz atalarının yanlıĢ əməllərinin

əzabına və acısına giriftardırlar.

420

Bədniyyət fəsadçılar tərəfindən törədilmiĢ bu olduqca qəbahətli və çox

Ģiddətli cinayət - zəmanə məlikəsi, dövran iffətlisi, Zəhranın Zöhrəsi

976

, qadınların

ən üstününün pak törəməsi, yəni Məryəm Ģöhrətli Xanım Məhdi-Ülya Xeyrannisa

bəyimin qətlidir. O ismətə bürünmüĢ saf seyyidə kama yetmiĢ hökmdarın

möhtərəm hərəmi və ali dərəcəli Ģahzadələrin Ģərəfli anası olmasına baxmayaraq,

[qatillər] ağlın və sağlam düĢüncənin doğru yolundan azdılar, öz mənfəətlərindən

və bir neçə günlük rütbələrini qorumaqdan ötrü onların gözləri o yaramaz əməlin

qəbahətini görməz oldu və onlar bu ədəbsizliyin nəticəsindən və dünyada və

axirətdə köməksiz qalmaqdan çəkinməyərək, o qəbahətli iĢə cürət etdilər. Bu

mövzunun təfsilatı belədir ki, Xanım Məhdi-Ülya adlı-sanlı ərinin görmə zəifliyi,

xoĢbəxt Ģahzadələrin kiçikliyi və yaĢlarının azlığı səbəbindən səltənətin və

padĢahlığın namusunun kəməndini öz qeyrət əlinə alıb, dövlət iĢlərinin idarə

olunmasında, mülk və millət məsələlərinə intizam verilməsində çalıĢıb, iqtidarlı

sultanların qaydasına və ədəb-ərkanına uyğun olaraq, cah-calallı saraydan yazılıb

çıxan hər bir əmrin və fərmanın təxirə salınmadan və yubadılmadan yerinə

yetirilməsini istəyirdi. Bu isə özbaĢına əmirlərin xoĢuna gəlmirdi. Üstəlik,

Mazandaran hadisələri zamanı ġahrux xanın, Pirə Məhəmməd xanın və Qorxmaz

xanın razılığının əksinə olaraq, Mirzə xanın qətlə yetirilməsindən qaynaqlanan

narazılıq və küskünlük əvvəlki incikliklərin üzərinə əlavə olunmuĢdu. [Əmirlər] öz

izzət və etibarlarının azalmasının, qüdrət və iqtidarlarının yox olmasının əndiĢəsi

içərisində idilər.

Bu əsnada KaĢan əhalisi divana gəlib, oranın hakimi vəzifəsini tutan və

tamahkarlığının qüvvəsi həddən aĢıb-daĢan Məhəmməd xan Türkmanın kobud

rəftarından Ģikayət etdilər. Səltənətin qərargahından onların məsələsinə dair

təhqiqat aparılması barədə hökm verildi. Divan adamları bunu araĢdırdılar və onun

zülm və özbaĢınalıqla məĢğul olduğunu aĢkara çıxardılar. O, danlaq və məzəmmət

hadəfinə çevrildi və onun ölkəsinin dəyiĢdirilməsi barədə hökmdar fərmanı yazıldı.

Məhəmməd xan böyük əmirlərdən və dövlətin dayaqlarından idi. Bu hadisənin baĢ

verməsi onun etibarının azalması və aradan qalxması demək idi. O, buna

qatlaĢmayaraq, tay-tuĢları arasında bu xiffətin ona rəva görülməməsi üçün hər nə

qədər çalıĢsa da, Xanım Məhdi-Ülya da dövlətin və səltənətin namusunu nəzərə

alaraq, onun əfv olunmasının dövlətin naqisliyinin və padĢahın iqtidarının

yoxluğunun əlaməti hesab edib, heç bir vəchlə onun xahiĢini yerinə yetirmədi.

Məhəmməd xan bu hadisədən incik düĢərək, düĢüncəsi nifaq olan digər fəsadçı

əmirlərlə dilbir olub, məkr və nifaq qapılarını açdılar. Onlar dövlətin dayaqlarının

dayağı olan və camaat arasında sağlam nəfsi, nəcib fikri, ağlı və bacarığı ilə

tanınan qorçubaĢı Qulu bəy ƏfĢarı da hiyləgər sözlərlə yoldan çıxarıb, bu yöndə

976

Zəhra (ərəbcə «parlaq», «iĢıqlı» deməkdir) - Məhəmməd peyğəmbərin qızı Fatimə xanımın ləqəbidir.

Zöhrə isə Venera planetinə deyilir və həm də gözəlliyin rəmzi sayılır. Burada Məhdi-Ülya «Zəhranın

Zöhrəsi» və bunun ardınca «qadınların ən üstününün pak törəməsi» adlandırılarkən onun seyyidə

olmasına, peyğəmbərin qızı Fatimə xanımla Həzrət Əlinin nəslindən gəlməsinə iĢarə olunur.