Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
401
köməklik göstərmək üçün ġirvanda qoydu və ona təsəlli verərək bildirdi ki,
xondgarın hüzuruna gedib, onun ġirvan hakimi təyin olunmasını təmin edəcəkdir.
Rumilər geri qayıdarkən Qarabağ bəylərbəyisi Ġmamqulu xan Simayun
xanla birlikdə Gürcüstanın meĢələrində və cəngəlliklərində özlərini dəfələrlə
qabaqdan və arxadan rumilərə yetirdilər, fürsət tapdıqca onlara basqınlar etdilər və
çoxlu qənimətlər ələ keçirdilər.
Bütün bu yürüĢ ərzində iyirmi min nəfərə yaxın ruminin məhv olmasına və
yox edilməsinə baxmayaraq, Lələ paĢa saysız-hesabsız qoĢunla gəldiyi üçün bu
itkilər onun əhvalına əsla üzücü təsir göstərmədi, O, müzəffər və qalib bir Ģəkildə
geri qayıtdı.
Təbriz bəylərbəyisi Əmir xan on min nəfərlə birlikdə Məhəmmədi xan
Toxmağa kömək etmək məqsədi ilə Təbrizdən çıxmıĢdı. Lakin Məhəmmədi xan
Toxmağın məğlubiyyəti və Lələ paĢanın Gürcüstan və ġirvan tərəfə keçməsi xəbəri
gəldikdən sonra o, Çuxursəədə getməkdən vaz keçib, yüyənini döndərərək,
Qarabağa yollandı. Orada Ġmamqulu xan Qarabağ qoĢunu ilə ona qoĢuldu. Onlar
birlikdə Kür çayını keçib, Qabırrı çayı sahilində, Gürcüstanın bölgələrindən birində
rumilərə çatdılar. Onlar bir dəfə fürsət tapıb, ərzaq əldə etmək üçün öz ordularını
tərk etmiĢ dörd-beĢ min nəfərə qədər ruminin üzərinə həmlə etdilər və görkəmli bir
döyüĢ göstərdilər. QızılbaĢlar rumilərin qoĢunundan iki min nəfəri qətlə yetirib,
bolluca mallar və əĢyalar ələ keçirdilər. Bir sıra rumi əmirləri əsir düĢdülər. Əmir
xan bu basqından təsəlli tapdı. O istədi ki, geri qayıdaraq, Qarabağda düĢərgə
salsın və orada qıĢlaq edərək, bu tərəfə doğru hərəkətə baĢlamıĢ adlı-sanlı xoĢbəxt
Ģahzadənin, yəni Nəvvabi-Cahanbaninin, qalibiyyətli əmirlərin və əsgərlərin
gəliĢini gözləsin. Lakin Əmir xanın oğlu Sultan Murad xanın baĢçılıq etdiyi
qızılbaĢ cahillərindən və dava axtaranlarından ibarət bir dəstə yeni basqın həyata
keçirmək həvəsinə düĢdü. Onlar Qabırrı çayını keçib, döyüĢ nizamı tutdular.
QızılbaĢlara qarĢı müharibədə cəsarətlənmiĢ rumilər heç düĢünmədən Qabırrı
çayının bu tərəfinə adlayaraq, [Sultan Murad xanın] dəstəsinin arxasına keçdilər.
Bununla da onlar qızılbaĢ qoĢununun iki-üç min nəfərini mühasirəyə aldılar və
zəfər niĢanələrini zühura gətirərək qalib gəldilər. Nəticədə, Əmir xanın və digər
əmirlərin qoĢunundan iki-üç min nəfərə qədər adam bu vuruĢmada qətlə yetirildilər
və əsirə çevrildilər. Əmir xan bu məğlubiyyətdən sonra döyüĢ əməliyyatlarını
davam etdirməyi sərfəli və münasib hesab etməyərək, öz vəziyyətinə uyğun gələn
ən doğru çıxıĢ yolu kimi geri qayıtmağı qərara alıb, Təbrizə döndü. Beləliklə, Lələ
paĢa öz məramına nail olaraq, o səfərdən geri qayıtdı və Ərzuruma çatıb, orada
qıĢlaq etdi.
402
ZƏFƏR BAYRAQLI ġAHZADƏ HƏMZƏ MĠRZƏNĠN VƏ ƏMĠRLƏRĠN
QARABAĞ VƏ ġĠRVAN TƏRƏFƏ HƏRƏKƏT ETMƏLƏRĠ VƏ
TANRININ KÖMƏYĠ VƏ QAYĞISI SAYƏSĠNDƏ ORADAN
MÜZƏFFƏRCƏSĠNƏ VƏ QALĠBCƏSĠNƏ QAYITMALARI HAQQINDA
Elə ki rumilərin əhdü-peymanı pozması və Rum xondgarı Sultan Muradın
Azərbaycana və ġirvana qoĢun göndərməsi xəbəri darüssəltənə Qəzvində bəlli oldu
və Nəvvabi-Cahanbani Sultan Həmzə mirzənin Azərbaycana gedəcəyi qətiləĢdi,
əmirlər və dövlət ərkanı kama yetmiĢ Ģahzadənin müqəddəs üzəngisinin
həndəvərində, uğurlu bir saatda səltənət mərkəzindən hərəkətə baĢlayıb,
Azərbaycana doğru yollandılar. Məryəm Ģöhrətli Xanım Məhdi-Ülya öz möhtərəm
oğlundan ayrı düĢməyi özü üçün çətin bilib, bu səfər zamanı xilafət sülaləsinin göz
bəbəyi [olan Həmzə mirzəyə] yoldaĢlıq etməyi qərara aldı. Ġtaət etmək barədə
qüdrətli qoĢunlara hökmlər yazılıb, dövlət ərazisinin ətraflarına və ucqarlarına
göndərildi. ġahzadənin ali məiyyəti Gərmrud Miyanəcinədək
965
məsafələri yavaĢ-
yavaĢ qət edib, bir neçə gün Miyanəc çəmənində qoĢun toplanması üçün düĢərgə
salaraq, orada qaldı. Onlar orada olarkən yuxarıda bəhs olunmuĢ Gürcüstan və
ġirvan hadisələri barədə məlumat aldılar. MəĢvərət və məsləhətdən sonra dövlətin
yaxĢılığını istəyənlər Qarabağ tərəfə yollanmağı daha düzgün və daha doğru hesab
etdilər. Ali məiyyət o tərəfə doğru hərəkətə baĢladı. Bəxtiyarlıq və səadətlə
darülirĢad Ərdəbilə çatıb, övliyalar sultanı olan həzrətin məlaikələrin sığınacaq
tapdıqları məqbərəsini ziyarət etdikdən sonra onlar ġirvan üzərinə getməyi və o
vilayəti düĢmənlərin əlindən xilas etməyi qarĢılarına məqsəd qoydular. [Sultan
Həmzə mirzə] Allahın cənnət bəxĢ etdiyi Səfəvi nəslinin kəramətli Ģeyxlərinin
müqəddəs ruhlarından imdad diləyib, Qarabağa yollandı və o vilayətin ərazisi izzət
və cəlala büründü.
Qərara alındı ki, zəfər bayraqlı Ģahzadənin və Xanım Məhdi-Ülyanın ulu
ordugahı Qızılağacda qurulsun, qalibiyyətli əmirlər və əsgərlər isə vəzir Mirzə
Salmanla birlikdə Kür çayını keçib, ġirvana getsinlər. Kama yetmiĢ Ģahzadənin və
zəfər Ģüarlı əsgərlərin yaxınlıqda olması xəbəri Araz xana və ġirvan əmirlərinə
çatdıqda onlar rumilərlə müharibə etmədən məmləkətdən əl çəkdikləri üçün divan
adamlarının və qızılbaĢ tayfalarının danlaq hədəfinə çevriləcəklərindən ehtiyat
edərək, Ģahzadənin ali məiyyətinin gəlib çatmasından öncə ġamaxı üzərinə gedib,
qalanı mühasirə etməyi qərara aldılar. Onlar bu iĢi uğurlu baĢa vuracaqları halda,
təqsirlərini yuyub alnıaçıqlıq əldə edəcəklərini düĢünürdülər. Bu səbəbdən öz
ordularını çayın o biri tərəfinə keçirdilər və səba küləyi kimi [sürətli] bir qoĢunla
ġamaxıya yollandılar.
Rumlu tayfası neçə-neçə illər ərzində ġirvanda rahatlıq və rifah içində
yaĢayıb, çoxlu var-dövlət toplamıĢdı. Buna görə də o tayfaya zəmanənin bəd nəzəri
965
Orta əsrlərdə Cənubi Azərbaycanın Miyanə (Miyanəc) Ģəhəri ətrafındakı bölgə Gərmrud adlanırdı.
403
dəydi və gedənlərin əksəri qətlə yetirildilər. Onların topladıqları saysız-hesabsız
mallar isə tarac olundu. Bu mövzunun təfərrüatı belədir ki, yuxarıda bəyan qələmi
ilə qeyd olunduğu kimi, Rum padĢahı Sultan Murad xan, Tatar ulusunun padĢahı
Məhəmməd Gəray xan ibn Dövlət Gəray xana tatar qoĢununun bir dəstəsi ilə
Dərbənd yolundan qızılbaĢlar üzərinə getməyi təklif etmiĢdi. O da öz növbəsində
qardaĢı Adil Gərayı qeyri-məhdud və saya-hesaba gəlməyən tatar qoĢununun
qaranlıq gecədə qarıĢqaları öz ilan əməlli oxları ilə bir-birinə tikə biləcək qədər
məharətli olan iyirmi min əsgəri ilə rumilərə kömək etmək üçün sözügedən
vilayətə göndərdi. Adil Gəray rumilərə yardım və kömək göstərmək üçün kəmər
bağlayıb, ġirvan vilayətinə qədəm qoydu. Xülasə, Araz xan və ġirvan əmirləri də
müharibə ahəngini kökləyib, igidlik və mərdlik nümunələri göstərməkdə idilər ki,
tatar qoĢununun ön dəstəsi görünərək, dağı və çölü bürüdü. Bu halı müĢahidə edən
qızılbaĢ qaziləri iztirab dənizinə qərq oldular. Əmirlərdən bəziləri geri qayıtmağı
və döyüĢə-döyüĢə özlərini dal-dalanacaq bir yerə çatdırmağı məsləhət gördülər.
Lakin Araz xan fərar etmək ayıbını özünə sığıĢdıra bilmədi. Həmçinin buna heç
fürsət də olmadı. Onlar ürəklərini ölümə qoyub, döyüĢ dəryasına atıldılar. Bir
tərəfdən Rum qoĢunu, bir tərəfdən tatar qoĢunu, digər bir tərəfdən isə ləzgilər,
qarabörklər və Ģirvanlı qiyamçılar qızılbaĢları mühasirəyə aldılar. Araz xan və
qoĢunun əksər əmirləri və əyanları ayaqlarını yerə möhkəm dirəyib, bu dövlətin
yolunda canlarını mərdliklə qurban verdilər. Araz xan və bir çoxları əsir düĢüb
öldürüldülər. Bəzi digərləri isə döyüĢ meydanında çətin həzm olunan həlak
Ģərbətini içdilər. Qılıncdan qurtulanlar yarımcan halda, yüz fəlakətlə aradan çıxıb,
Araz xanın ordugahınadək yüyənlərini geri çəkmədilər.
Bu hadisədən sonra Osman paĢa ġamaxı qalasına qayıtdı. Adil Gəray xan və
Bürhanın oğlu Əbu-Bəkr mirzə isə Araz xanın ordugahını yağmalamaq məqsədi ilə
Kür çayının kənarına gəldilər. VuruĢmadan sağ çıxıb öz ordugahlarına çatmıĢ
Ərdoğdu xəlifə Təkəlü, bəzi əmirlər və Araz xanın oğulları vəziyyət barədə
həqiqətləri Nəvvabi-Cahanbaniyə, Mirzə Salmana və Qarabağa gəlmiĢ əmirlərə
çatdırdılar. Qərargahdan hökm olundu ki, TalıĢ əmirləri və o hüdudda olan dəstələr
Araz xanın ordugahına getsinlər, Kür çayı kənarından xəbərdar olub, ordugahı
mühafizə etsinlər və bilsinlər ki, qalibiyyətli əsgərlər düĢmənlərin dəf edilməsi
üçün ġirvana gəlməkdədirlər. Onlar göstəriĢə uyğun olaraq, bir neçə gün oranı
qorumaqla məĢğul oldular və Cavad körpüsünü qızılbaĢ yaralılarının keçidi üçün
qoruyub, çay kənarını nəzarət altında saxladılar. Elə bu zaman tatar və ləzgi
qoĢununun gəlməsi xəbəri çatdı. Əmirlər toplanıb, müdafiə olunmaq üçün çay
kənarına getdilər və körpünü kəsdilər. Çayın kənarına çatıb körpünü kəsilmiĢ görən
yağılardan bir dəstəsi heç düĢünmədən özlərini suya vurdular və çayı keçib,
qızılbaĢlara qarĢı döyüĢə girdilər. Qazilər dərhal müdafiə olunmağa baĢladılar.
DöyüĢ və vuruĢ əsnasında bəlli oldu ki, düĢmənlərin digər bir dəstəsi də Ģirvanlı
qiyamçıların bələdçiliyi ilə yaxınlıqdakı bir yerdən çayı keçib, [qızılbaĢ]
qoĢununun arxasından gəlirlər. Buna görə də qızılbaĢ qoĢunu pərən-pərən düĢdü və
404
hərə öz baĢının hayında qaldı. DöyüĢ meydanından qaçanların bir dəstəsi Araz
xanın və əmirlərin ordugahına çatıb, həqiqi vəziyyət barədə xəbərləri oradakılara
çatdırdılar. Həmin camaatın arasında məhĢər gününün əlamətləri peyda oldu.
Ordugahdakı adamlar matəmə qərq olmuĢ və pəriĢan vəziyyətə düĢmüĢ bir halda,
qorxu və iztirab içində özlərini etibarlı bir yerə çatdırmaq üçün köç etməyə
baĢladılar. Lakin hələ ordugah adamlarından bəziləri öz yüklərini tutmamıĢ, ləzgi
və tatar qoĢununun ön dəstəsi göründü. Ordugahdakı adamlar pərən-pərən
düĢdülər. Qadınlar və qızlar əsir alındı, mallar və əĢyalar tarac edildi. Hər bir
tatarın əlinə bir qatar yük düĢdü. Ġllər boyu toplanmıĢ saysız var-dövlət
düĢmənlərin əlinə keçdi.
Xülasə, Adil Gəray xanla tatar və ləzgi qoĢunu bolluca qənimət əldə etdilər
və elə həmin gün geri dönüb, ġirvana getdilər. Amma bu zaman Mirzə Salman və
böyük əmirlər Qarabağın Qarakütəl
966
mövqeyindən sürətlə hərəkət edərək,
Qoyun-ölümü keçidindən Kür çayını adlayıb, ġamaxı qalasını mühasirə etdilər. Elə
bu əsnada onlar tatar qoĢununun fəaliyyətindən və Araz xanın ordugahının qarət
edilməsindən xəbər tutdular və tatar qoĢununun Ģər əməllərinin dəf olunmasını
qarĢıya ən mühüm məqsəd qoydular Qüdrətli qoĢunların bir hissəsi bəzi əmirlərlə
birlikdə [ġamaxı ətrafında] qaldılar, Mirzə Salman, qorçubaĢı, ġahrux xan
Möhürdar Məhəmməd xan Türkman, Pirə Məhəmməd xan Ustaclu, DurmuĢ xanın
nəvəsi Sultan Hüseyn xan, Vəli xəlifə ġamlu, Müseyib xan ġərəfəddinoğlu Təkəlü,
Ġmamqulu xan Qacar, Abdulla xan Ustaclunun oğlu Əmir Həmzə xan və s. adlı-
sanlı əmirlər isə tatar qoĢunu ilə döyüĢməyə yollandılar. Adil Gəray xan və
qardaĢları qızılbaĢların gəliĢindən, ġamaxının mühasirəsindən və onların
qoĢunlarının keyfiyyət və kəmiyyətindən xəbər tutduqda qızılbaĢlara qarĢı döyüĢdə
cəsarət tapdıqları üçün onları hesaba almadılar və qorxusuz-hürküsüz bir Ģəkildə
Osman paĢaya kömək etmək üçün ġamaxıya tərəf yollandılar. Ağsu [çayı]
kənarındakı
967
Molla-Həsən adlı yerdə iki qoĢun üz-üzə gəldi. Adil Gəray xan
yanında olan on iki min tatar və dörd-beĢ min ləzgi, qarabörk və Ģirvanlı ilə
birlikdə igidcəsinə öz qətiyyət və qərarlılıq ayağını möhkəmlədib, müzəffər
[qızılbaĢ] ordusunun bərabərində səf çəkdi. Bu tərəfdən də qalibiyyətli ordunun
çərxçisi olan Əmir Həmzə xan Ustaclu bəzi ustaclu və s. tayfaların əmirləri ilə
birlikdə irəli getdi. Hər iki tərəf silaha əl atdı. Öldürülənlərin qanlarından döyüĢ
meydanı sanki laləzara döndü. ġamaxı ətrafında qoyulmuĢ bəzi əmirlər də tatar
qoĢununa qarĢı müharibə aparmağı mərdlik baxımından daha önəmli hesab edib,
böyük əmirlərin icazəsi olmadan, ad-san qazanmaqdan ötrü döyüĢ əzmi ilə qoĢuna
qatılıb, savaĢ meydanında hazır olmuĢdular.
966
Kütəl - əski türkcə gədik, təpə deməkdir. H.H.Zərinəzadə Qarakütəl adlı yerin Qarabağdakı dağ
keçidlərindən birinin adı ola biləcəyini ehtimal edir (H.H.Zərinəzadə. Fars dilində Azərbaycan sözləri,
s.372-373).
967
S-129, v.199b; B-589, v.18b.
405
Tatarların məğlubiyyətə uğraması və Adil Gəray xanın əsir düşməsi.
QızılbaĢ ordusunun dalbadal həmlələrinə baxmayaraq, tatar qoĢunu öz yerində
möhkəm durub, sübhün baĢlanğıcından günün axırınadək döyüĢdü və cəsurluq,
mərdik nümayiĢ etdirdi. Lakin axırda tatarlar döyüĢü davam etdirməyə aciz
qaldılar. Bu zaman Adil Gəray xan tatar qoĢununda zəiflik və düĢkünlük əlamətləri
müĢahidə edib, öz qoĢununun dilavərlərini savaĢa və döyüĢə həvəsləndirdi və özü
Ģəxsən igidlik ayağını mübarizə meydanına qoydu. Tatar qoĢunundan çoxları
piyada olub ox atmağa baĢladılar və [qızılbaĢları] ox yağıĢına tutdular
968
. Müzəffər
ordunun tərkibində olan Baba xəlifə Qaramanlu
969
döyüĢ və vuruĢ əsnasında özünü
Adil Gəray xana yetirərək, onu canalan nizənin zərbəsi ilə yıxıb torpağa saldı. O,
(yəni Adil Gəray) öz adını və kim olduğunu söylədi, lovğalıq və qüruru üzündən
heç vaxt təsəvvür etmədiyi, bəlkə, adına belə gətirmədiyi bir vəziyyəti müĢahidə
etdi və baĢını dustaqlıq və əsirlik çənbərinə salmaq məcburiyyətində qaldı. Tatar
tayfası məğlub və pəriĢan halda fərarilik vadisinə doğru qaçmağa üz qoydu.
«Onları tutduğunuz yerdə öldürün» [ayəsinə]
970
müvafiq olaraq, əzəmətli qazilər o
tayfanın əksəriyyətinin ömür xırmanını ildırım kimi qılınc və nizələrin Ģöləsi ilə
yandırıb-yaxdılar. Lakin Səadət Gəray və Əsgəri Gəray aradan çıxa bildilər
971
.
Qılıncdan qurtulanların əksəriyyəti o əraziyə bələd olan ləzgilər və Ģirvanlılar
idilər. Onlar dağlara və meĢələrə səpələndilər.
Fəth və zəfər yeli qalibiyyətli bayraqları dalğalandırdı. Əsgərlərin gözləri
tatarların qarət etdikləri yüklərə düĢdükdə onlar düĢməni təqib etməkdən əl çəkib,
hərbçilərə xas olan tamahkarlıqla qarət olunmuĢ malların üstünə hücum çəkdilər.
Tatarların Araz xanın ordugahından ələ keçirib mənimsədikləri mallar, əĢyalar,
əsirlər və əksər dəvə qatarları qazilər tərəfindən geri alındı. Malların sahibi mövcud
olmadığı üçün onlar qazilər tərəfindən bölüĢdürüldülər. Mirzə Salman və əmirlər
bu aĢkar qələbədən sonra ġamaxıya sarı üz tutdular. Tatarların məğlubiyyətindən
və Adil Gərayın əsir düĢməsindən xəbər tutan Osman paĢa yardımdan və
köməkdən ümidsiz qaldı. O, orada dayanmağı lazım bilməyib, fərar etməkdən
baĢqa çarə görmədi və ġamaxı qalasını baĢlı-baĢına buraxıb, Dərbənd səmtinə
getdi. Böyük əmirlərin bir qisminə onu təqib etmək tapĢırığı verildi. Onlar
ġabranadək getdilər və onun topxanasından və yaraqlarından bəzilərini ələ keçirib
geri qayıtdılar. Osman paĢa özünü Dərbənd qalasına çatdıraraq, Dağıstan və ləzgi
camaatının himayəsi ilə orada qaldı.
Əmirlər qələbənin qazanılması və Adil Gərayın əsir alınması xəbərləri
barədə bir ərizə hazırlayıb, Nəvvabi-Cahanbaninin və Məhdi-Ülyanın hüzuruna
968
S-129, v.199b-200a; S-297, v.157a.
969
Bu Ģəxsin soyadı Tehran çapında (s.238) və B-589 (v,18b) nüsxəsində Danqaralu, S-129
əlyazmasında isə Zalqaralu deyə yanlıĢ formada yazılmıĢdır. Əslində isə onun adı Baba xəlilə
Qaramanlu olmalıdır (О.А.Эфендиев. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. с.161).
970
«Qurani-Kərim», «Nisa» surəsi, 89-cu ayə.
971
Burada və bundan əvvəlki cümlədə kursivlə verilmiĢ parçalar aĢağıdakı əlyazmalardandır: S-129,
v.200a; S-297, v.l57a. Bu döyüĢ 28 ramazan 986 / 28 noyabr 1578-ci ildə baĢ vermiĢdir.
406
göndərdilər. Bu xəbərlərin gəlib çatması ilə ordugahda Ģadlıq nağaraları çalındı və
Adil Gəray xanı ordugaha gətirmək üçün bir neçə min qorçu göndərildi. Həmçinin
göstəriĢ verildi ki, əmirlər Osman paĢanın darmadağın edilməsi və Dərbənd
qalasının fəth olunması üçün hərəkətə baĢlasınlar. Amma Mirzə Salman və əmirlər
Xanım Məhdi-Ülyanın məsləhətinin əksinə olaraq, bir dəstəni ġirvanda qoyaraq,
özləri ilə Adil Gərayı da götürüb, Qarabağa gəldilər və Nəvvabi-Cahanbaninin
hüzuruna gəlmək izzətinə və Ģərəfinə nail oldular.
Ağıllı və tədbirli Ģəxslər məsləhət bildilər ki, tatarların hakim sülaləsi ilə
dostluq münasibəti yaradıb, tatar təbəqəsinə təltif və yaxĢılıq etməklə onları Rum
qoĢununa yardım göstərməkdən çəkindirmək və bununla da ġirvan vilayətini
onların təcavüzkarlığından xilas etmək lazımdır. Bu fikir həm sadə adamların, həm
də əyan-əĢrəflərin xoĢuna gəldi. Adil Gəray xana izzət və ehtiram göstərildi və
tatar tayfasının əsirlərindən bir neçə nəfəri azad olunaraq, onun mülazimləri təyin
edildilər. Həmçinin qorçulardan ibarət bir dəstə də onu qorumağa və xidmətində
durmağa məmur edildi. Əmirlər belə məsləhət gördülər ki, ġirvan əyaləti Həmzə
xana həvalə olunsun. Lakin Xanım Məhdi-Ülya, özbaĢına hərəkət edərək Dərbəndə
getməyib geri qayıtmıĢ olan əmirlərdən incimiĢdi. Buna görə də o, onların bu
barədə məsləhətini nəzərə almayıb, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın bu haqda əmr və
göstəriĢinin olmasını zəruri hesab etdiyini bildirdi. Bununla da ədəbsiz və dikbaĢ
əmirlərlə Xanım Məhdi-Ülya arasında hər məsələ üstündə bir az söz-söhbət baĢ
qaldırdı. Bu xoĢagəlməz qalmaqal ona səbəb oldu ki, Xanım Məhdi-Ülya
Azərbaycanda qalmayıb, geri qayıtmaq qərarına gəldi və heç kimin qüdrəti çatmadı
ki, bu vaxtsız hərəkətə mane ola bilsin. Həmin zaman qıĢın oğlan çağı və soyuğun
Ģiddətli dövrü idi. Dey ayının
972
Ģaxtasının qorxusundan dağlar və çöllər qaqum
973
kürkünə bənzər qar örtüyünü üzərlərinə çəkib, sincab dərisindən hazırlanmıĢ
külaha oxĢayan buludları baĢlarına qoymuĢdular. OrdubehiĢt gülzarının
arzusundan, buludun gözündən civə yaĢları gecə və gündüz axırdı. Onlar məhz
belə bir məqamda bir aya qət olunması mümkün olan həmin uzaq məsafəni on dörd
gün ərzində keçib, on beĢinci gün darüssəltənə Qəzvinə daxil oldular. Böyük
əmirlər o ədəbsiz söz-söhbətin xəcaləti üzündən Məhdi-Ülyadan və zəfər sahibi
olan Ģahzadənin müqəddəs üzəngisindən aralanmadan Qəzvinə çatdılar və Ġsgəndər
Ģanlı nəvvabın astanasını öpməyə nail oldular. Adil Gəray xana mübarək
dövlətxananın divanxana hissəsindəki mənzillərdə yer verildi. Qorçulardan bir
neçə nəfərə tapĢırıldı ki, onun xidmətində keĢik çəksinlər. Onunla mülazimlərinin
geyimdən, içməkdən və yeməkdən ibarət ehtiyacları layiqli vəsaitlər əsasında
sərəncam edildi və qərara alındı ki, o, öz adından qardaĢı Məhəmməd Gəray xanın
və anasının yanına adam göndərərək, salamat olduğunu, ona göstərilən hörmət və
ehtiramı onlara bildirsin. O, bu məqsədlə etimad bəslədiyi mülazimlərindən on
972
Dey ayı - Ġran günəĢ təqviminə əsasən, 22 dekabr-20 yanvar tarixlərini əhatə edən aydır.
973
Qaqum - çox qiymətli ağ xəzi olan və Ģimalda yaĢayan heyvan, sincabın bir növü.
407
nəfəri yolladı. Kama yetmiĢ Ģərəfli hökmdar da öz tərəfindən qorçularından birini
bir dostyana məktubla oraya (Baxçasaraya) göndərdi.
Ġsgəndər Ģanlı nəvvab ġirvan əyalətini cənnətməkan Ģahın zamanında
Astarabad hakimi olmuĢ, lakin həmin ərəfədə yaka-türkmənlərinin iğtiĢaĢı və
tüğyanı ucbatından Astarabadda qalmağa macal tapmayaraq Qəzvinə gəlmiĢ
Məhəmməd xəlifə Hacılar Zülqədərə həvalə etdi və digər mahalları da əmirlər
arasında bölüĢdürüb, onları oraya yolladı. Məhəmməd xəlifə və əmirlər ġirvana
getdilər və hər biri öz ölkəsində qərar tutdu.
[Misra]
«Əgər fələk qoysa, qərar tutarlar».
Amma Adil Gəray xanın əhvalatı belə oldu ki, o, bir müddət dövlətxanada
qaldıqdan sonra əmirlərin və dövlət ərkanının onun barəsindəki rəyləri dəyiĢdi.
Onlar qərara gəldilər ki, onu dövlətxanadan çıxarıb, baĢqa bir yerdə yerləĢdirsinlər
və ya rəğbət doğuran mənzillərə malik olan qalalardan birinə göndərsinlər. Onlar
bu fikri belə əsaslandırırdılar ki, qarĢıda ordunun Azərbaycana yürüĢ edəcəyi
gözlənilir, bu yürüĢ zamanı onu yanımızda gəzdirmək münasib deyildir və buna
görə də onu saraydan çıxarıb digər bir yerə göndərmək lazımdır ki, gedib orada
rahatlıqla yaĢasın. Lakin Ġsgəndər Ģanlı nəvvab buyurdu:
- Cənnətməkan Ģah hətta özgə dindən olan gürcü Simayunu, onun tabeçiləri
olan gürcülərin könlünü almaqdan ötrü, bir müddət dövlətxanada saxlatdırmıĢ və
ona ehtiram göstərmiĢdi. Bir halda ki, biz əvvəldən tatar padĢahzadəsi ilə izzət və
hörmətlə rəftar etmiĢik, indi onu, hər nə qədər yaxĢı məkan olmasından asılı
olmayaraq, hansısa bir qalaya göndərmək bədnamlıqdır və bizə yaraĢan iĢ deyildir.
Hələlik, yürüĢ vaxtınadək əvvəlki kimi dövlətxanada qalsın. Ondan sonra hər nə
məsləhət olarsa, əməl ediləcəkdir. Əslində, onun dövlətxana daxilində olmağı, adi
insan libasında məhbusluq və dustaqlıq kimi bir Ģeydir. Çünki onun gəzmək və ata
minmək ixtiyarı yoxdur. Qorçulardan ibarət bir dəstə gecə-gündüz onun mühafizəsi
ilə məĢğuldur.
Böyük əmirlər bu tövsiyəyə əməl etməyib, [Adil Gərayı] mənzildən bayıra
çıxarmaq üçün bir dəstə göndərdilər. QızılbaĢların nə üçün gəldiklərini anlamayan
tatar xanı baĢqa bir xəyala düĢüb, yanında olan bir neçə nəfər tatarla birlikdə tərslik
etdilər. Yanlarında ox və yay olduğundan onlar döyüĢməyə baĢlayıb, iki-üç nəfəri
oxla vurdular və söz deməyə, danıĢmağa macal verməyərək, vuruĢmadan əl
çəkmədilər. Bu tərəfdən də cahillər və avaralar hücum çəkib, onların Ģər əməllərini
dəf etməyə baĢladılar. Tatarlar cəhalət və azğınlığı həddən aĢırıb, bir neçə nəfəri ox
yarası ilə yerə sərdilər. Bayırdakılar da onlara ox və tüfəng atmağa baĢladılar. Bu
arada tatar xanı bir yara alıb qətlə yetirildi. O, qətlə yetirildikdən sonra onun
yanında olan digərləri də sağ buraxılmadılar. Bu hadisə təsadüfən üz verdi.
408
Sözügedən əhvalat əmirlərin Mazandarandan qayıtmasından sonra baĢ versə də,
ġirvan səfəri hadisələri ilə əlaqədar olduğu üçün burada təqdim olundu.
DÖVRAN MƏLĠKƏSĠNĠN ĠSTƏYĠ VƏ RAZILIĞI ĠLƏ MAZANDARAN
ÜZƏRĠNƏ QOġUN GÖNDƏRĠLMƏSĠ VƏ O BEHĠġT NĠġANƏLĠ DĠYARIN
VALĠSĠ OLAN MĠRZƏ XANIN ƏLƏ KEÇĠRĠLMƏSĠ HAQQINDA
Cənnətməkan Ģahın zamanında Mazandaran hökuməti həm irsi cəhətdən,
həm də Ģəxsi ləyaqətinə görə Xanım Məhdi-Ülyanın atası Mir Abdulla xana
məxsus idi. Onun əmisi oğlanlarından Mir Sultan Murad sözügedən Ģəxslə
düĢmənçiliyə və münaqiĢəyə baĢlayıb, [Mazandaranda] hakimiyyəti ələ keçirmək
iddiasına düĢdü. Mazandaranlıların Mir Abdulla xandan heç bir fayda görməmiĢ
bir qismi onun baĢına cəmləĢdilər və o, Ģahın dünyanın pənahı olan dərgahına
yalvar-yaxar edərək, öz sədaqətini, bəndəliyini və xidmətkarlığını izhar etdi. Mir
Abdulla xan bəzi vaxtlarda dikbaĢlıq edib avarecat və xəracdan yayındığı üçün
cənnətməkan Ģah Sultan Murad xanın himayə olunması məqamında durdu. Buna
görə də onun vəziyyəti günbəgün tərəqqi etdi. Nəhayət, Mir Abdulla xan öz
xidmətinin nöqsanlı olmasından peĢmançılıq keçirib, acizliyini və bəndəliyini izhar
etdi. Cənnətməkan Ģah Mazandaran ölkəsini onların arasında böldü. Hər ikisi
öhdəlik götürdü və qərara alındı ki, onlar bir-birləri ilə qardaĢcasına rəftar
edəcəklər və bir-birlərinin məmləkətlərinə təcavüz etməyəcəklər. Amma Mir
Abdulla xan, Əmir Sultan Murad xanın nüfuzuna və iqtidarına qarĢı dözümlülük
göstərməyərək, əĢrəfin razılığının əksinə olaraq, onun etibarını sarsıtmağa çalıĢırdı
və əvvəllər özünə məxsus olmuĢ bir vilayətdə onun rahatlıqla hakimiyyət
sürməsinə imkan vermək istəmirdi. Dəfələrlə bu macəralar barədə həqiqətlər ali
taxtın ətəklərinə ərz olundu və oradan onlardan hər birinin adına hökmlər yazıldı.
Axırda Mir Abdulla xan qarmaqarıĢıqlıq salmağa baĢladı. Bu, onunla nəticələndi
ki, Mir Sultan Murad ona qalib gəlib, onu ələ keçirdi və bütün Mazandaran
əhalisinə təklif etdi ki, ittifaq edərək, onu təqsirkar bilib, aradan qaldırsınlar.
Bununla da bütün Mazandaranın hökuməti Sultan Murad xana məxsus oldu.
Amma qəddar dünyanın qədim adətinə uyğun olaraq, onun iqtidarı və xoĢbəxtliyi
uzun sürmədi. Zəmanənin ona bəd nəzəri dəydi, ömürdən və hakimiyyətdən bir
fayda görmədi və qısa müddət ərzində mülkünə və malına vida edib, canını
tapĢırdı.
Sözün qısası, Mir Abdulla xanın [ölüm] hadisəsindən sonra cənnətməkan
Ģah özünün dağ boyda mərhəməti üzündən onun ailəsinin əhvalının qayğısına
qalıb, onun pak qızı Xanım Məhdi-Ülyanı dünya sakinlərinin Ģahzadəsinə, yəni
Ġsgəndər Ģanlı nəvvab Sultan Məhəmməd mirzəyə nikahladı və onun istəkli
oğulları o möhtərəm xanımdan təvəllüd tapdılar. Onun (Mir Abdulla xanın) oğlu
Mir Əziz xan isə müqərrəblər silkinə daxil edilib, ulu dərgahda əziz və hörmətli
409
oldu. Mazandaran vilayətinin ona (Mir Abdulla xana) aid olan yarı hissəsinin
hökuməti, bundan əvvəl qeyd olunduğu kimi, kama yetmiĢ Ģahzadə Sultan Həsən
mirzəyə tapĢırıldı. [Mazandaranın] digər yarısı isə Mir Sultan Muradın Mirzə xan
[adı] ilə məĢhur olan oğlu Sultan Mahmuda mərhəmət edildi. Amma cənnətməkan
Ģahm [vəfatı] hadisəsi baĢ verdikdən və Sultan Həsən mirzənin oradan çıxmasından
sonra bütün məmləkət ġəmsəddin divin səyi ilə Mirzə xanın ixtiyarına keçdi.
Xanım Məhdi-Ülya yeri-göyü yaradan [Allahın] iradəsinə uyğun olaraq Ġran
mülkünün məlikəsi olduqdan sonra bunu münasib bildi ki, o vilayət ali xanımın irsi
mülkü olduğundan Mirzə xan öz sədaqət üzünü ali taxtın ətəklərinə tutub gəlsin,
atasının əməllərinə görə üzrxahlıq etsin, ali xanımın müqəddəs xatirinin istəyinə
əməl edib, ondan izin və rüxsət alaraq, Mazandarana qayıtsın və əgər onun orada
hakimlik etməsi ali xanımın ürəyincə olmasa, ağlın zərurəti əsasında oradan əl
çəksin və imkanı daxilində olmayan bu iĢə müdaxilə etməsin.
ġeir
«Hər tərəfə at çapmağın nə demək?
Oturub bir küncdə qalmağın gərək!»
Həmçinin ona xəbərdarlıq edildi ki, o, özbaĢına olaraq istiqlaldan dəm
vurub çaxnaĢma salmaq fikrinə düĢərsə, qeyrət və təəssüb mədəni olan ali xanım
onu cəzalandırmağa səy göstərəcəkdir. Mirzə xan sadəlövhlük üzündən,
araqarıĢdıranların, xüsusən də ali xanımın sülaləsinin üzvlərinə qarĢı pisliklər etmiĢ
ġəmsəddin-divin fitnə-fəsadı ilə doğru yoldan azdı və ali xanımın xidmətinə gedib
ona yalvar-yaxar etmədi, bəlkə də, dikbaĢlıq etdi. Bu hadisə ali xanımın xatirinə
ağır gəldi, intiqam almaq mövqeyini tutdu və atasının qanını tələb etməyə baĢladı.
O, Mazandaran əyalətinin öz qohum-əqrəbalarından olan Mir Əli xana verilməsinə
nail oldu və onların sülaləsi ilə qohum olmaq Ģərəfinə nail olmuĢ Vəlican xan
Türkmana ona köməklik göstərmək haqqında tapĢırıq verib göndərdi.
Mirzə xan dərviĢ təfəkkürlü və sülhpərvər bir cavan idi. O, cahanın pənahı
olan dərgaha gəlməyə cürət etməyərək, xof və qorxu içərisində öz həyatını
qorumaq üçün Mazandaranın mətin qalalarından olan Firuzkuh
974
qalasına sığındı.
Mir Sultan Murad xanın mülazimlərindən ibarət bir dəstə ona yoldaĢlıq etdi. Adı
çəkilən qalanı fəth etmək mümkün olmadı və Mir Əli xanın iĢləri Mazandaranda
qaydasınca getmədi. O qalanı asanlıqla əl keçirmək müyəssər olmadı. Lakin Xanım
Məhdi-Ülya Sultan Murad xanın nəslinin həm ömrünün, həm də onların
hakimiyyətinin bünövrəsinin darmadağın olunmasında qəti idi. Onun səyi ilə
günbəgün bu barədə daha artıq iĢ görülürdü. Bir dəfə o, dövlətin dayaqlarından biri
olan Pirə Məhəmməd xanı Qorxmaz xan ġamlu və əmirlərdən bəziləri ilə birlikdə
974
S-129, v.202b-də Firuzcah yazılmıĢdır.
410
bu xidmətə məmur edib göndərdi. Bir müddət keçdikdən sonra qalanın fəthi xəbəri
gəlmədikdə Xanım Məhdi-Ülya dözümsüzlük nümayiĢ etdirib, o qoĢunun oraya
getməsi ilə təsəlli tapmayaraq, ġahrux xan Möhürdara da Mazandarana getməyi
təklif etdi. Sözügedən Ģəxs dövlətin dayaqlarından biri idi və öz səviyyəsini bu cür
kiçik iĢlərin icrasına təyin edilməkdən daha üstün bilirdi. O, bu xidmətdən boyun
qaçırıb bildirdi:
- Bu xidmətə Pirə Məhəmməd xanın məmur edilməsi kifayətdir. Əgər
Xanım Məhdi-Ülya indi digər bir kimsəni bu iĢə təyin edirsə, bu hadisə onun (Pirə
Məhəmməd xanın) ürəyində incikliyin yaranmasına səbəb olar. Bu, heç yaxĢı
düĢməz. Əgər sözügedən Ģəxsin yardıma və köməyə ehtiyacı olarsa, nə lazımsa
göndərərik.
Xanım Məhdi-Ülya bu sözlərdən inciyib, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabı təhrik etdi
ki, ġahrux xanı çağıraraq danlasın və onu zorla və məcburi surətdə [Mazandarana]
göndərsin. Sözügedən xan hər nə qədər ürəyəyatan üzrxahlıqlar edərək bu iĢdən
imtina etmək istəsə də, xeyri olmadı. Mirzə Salman, qorçubaĢı və əmirlər könül
oxĢayan nəsihətlərlə ona təsəlli verib, getməyə razı saldılar. Xülasə, sözügedən
Ģəxs tamam ikrah hissinə qapılaraq, məcburiyyət üzündən Mazandarana yollandı.
O, Firuzkuh qalasının ətəyində Pirə Məhəmməd xanla və Qorxmaz xanla görüĢdü,
qalanın istehkamını və Mirzə xanın qalanı müdafiə etmək istedadını müĢahidə etdi
və bu qalanın tezliklə fəth olunmayacağını, qızılbaĢ qoĢununu böyük bir yorğunluq
və təĢviĢin bürüyəcəyini anladı. ġahrux xan Mirzə xanla dostluq münasibəti
yaratmağa çalıĢdı. Tərəflər arasında elçilərin gediĢ-gəliĢi baĢ verdi. [ġahrux xan]
ona təsəlli verib, bunları çatdırdr. «Əgər Ġran padĢahı Mazandaranın hakimini
dəyiĢmək mövqeyi tutubsa, sizin onunla toqquĢmağınız sizin xanədanınızın
kökünün kəsilməsinə və böyük bir fitnə-fəsada səbəb olar. Mühasirə lap bir il və ya
iki il uzansa da, sizə heç bir tərəfdən kömək gəlməyəcəyi təqdirdə, nəticə etibarilə
bu qala fəth olunacaq və ələ keçiriləcəkdir. Bir halda ki, siz müxalif çıxmaqda
və qalanı müdafiə etməkdə bu qədər qətiyyət göstərirsiniz, qalanın fəthindən sonra
vəziyyətinizin nə cür olacağı məlumdur. Ona görə də sizin üçün yaxĢısı bu olardı
ki, müxalifətçiliyi tərk edəsiniz və o dərgahın mötəbər qulamlarından və padĢahın
dövlətinin dayaqlarından olan bizlərlə birlikdə o astanaya doğru sədaqət üzünüzü
çevirəsiniz. Siz belə etsəniz, bəlkə də, ali xanım sizin bu mülayimliyinizdən,
təvazökarlığınızdan və itaətinizdən təsəlli tapıb, sizi təltif etmək məqamında dura
bilər. Yox, əgər o, sizin Mazandaranda qalmağınıza razı olmasa, o zaman harada
məsləhət görülərsə, orada məskunlaĢıb, rahatlıqla yaĢayarsınız».
Adı çəkilmiĢ Ģəxs (Mirzə xan) malik olduğu ağıla və biliyə əsaslanaraq, belə
etməyə razı olsa da, bunları əlavə etdi: «Mazandaran camaatı öz qan düĢməninin
qətlindən savayı, digər bir cəriməyə razı olmaz. Əgər Xanım Məhdi-Ülya mənim
atamı öz atasının qatili bilirsə, Ģübhə yoxdur ki, öz atasının qanının qisası üçün
məni qətlə yetirmək istəyəcəkdir. Mənim bu təlaĢım heç də mülk və mal uğrunda