Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
391
Amma hələ onun iĢləri o mülkün əmirlərinin və əyanlarının ürəkləri istəyən
kimi qaydasına düĢməmiĢ, padĢahın ulu dərgahında Sistan əyaləti Cəfər sultan
ƏrəĢlü ƏfĢara verildi. Onun gəlisi xəbəri Sistana çatdı. O vilayətin qiyamçı
əmirlərinin və məliklərinin tərəfdarlarından olan Ģəhərətrafı («bölükat») camaatın
bir hissəsi adalara və möhkəm yerlərə sığındılar. Lakin Sistanın qalan əhalisi öz
aqibətini düĢünüb, Məlik Mahmudun və onun adamlarının tərəfini saxlamadı.
Onlar və hətta bir sıra əmirlər və məliklər Cəfər sultanı qarĢılamağa çıxıb, ona öz
itaət və tabeçiliklərini bildirdilər və sultanla birlikdə səhərə gəldilər. Cəfər sultan
Sistandakı vəziyyətlə yaxından tanıĢ oldu. O, bəzi Ģəxslərin qiyamçılarla əlbir
olduğundan Ģübhələnirdi. Lakin qiyamçıları dəf etmək üçün yetərincə qüvvəsi
olmadığından və bu cəhdin böyük bir fitnə-fəsada aparıb çıxaracağını ehtimal
etdiyindən onlarla dostluq və sülh tərzində rəftar etməyə baĢladı. O, camaatın
əksəriyyətinə rüxsət verdi ki, öz evlərinə getsinlər. Məliklərdən Məlik Qiyasəddin
Mahmud və əmirlərdən Əmir Mübariz Əli Ģəhərdə [Cəfər] sultanın yanında qaldı.
Yerdə qalan camaatın isə hamısı, dost və düĢmən olmasından asılı olmayaraq, öz
mənzillərinə getdilər. O vilayətin Ģəhərətrafı əhalisindən və Ģəhər camaatından olan
bəzi ağalar və rəiyyətlər [Cəfər] sultana səmimiyyətlə itaət edib, onun tərəfinə
keçdilər. Digər məliklər isə xof və ümid içərisində günlərini keçirirdilər. Altı ay
ərzinə [Cəfər] sultanla Sistan əhalisi arasında sülh və anlaĢma hökm sürdü.
Bu əsnada Məlik Qiyasəddin Mahmud təbii əcəllə vəfat etdi. Onun oğulları
və tabeçiləri rüxsət alıb, öz qohumlarının yanına getdilər. Elə ki onun adamları öz
qohumlarına qovuĢdular, adalara sığınmıĢ sistanlılar iğtiĢaĢ və üsyan üçün baĢ
qaldırdılar. Onlar hər gün Məlik Mahmudun təhriki ilə Ģəhərin yaxınlığına gəlib,
soyğunçuluq və qarətçilik edirdilər. Axırda Sistan qiyamçılarının yöndəmsiz
əməlləri və təcavüzkarlıqları son həddi aĢdı. Cəfər sultan əĢrəfin hökmünə əsasən
ona kömək etməli olan Gərmsir hakimi Ġnad sultan ƏfĢarla birlikdə üsyançıları və
qiyamçıları cəzalandırmaq və tənbeh etmək üçün iki minlik mükəmməl qızılbaĢ
süvarisi ilə Ģəhərdən çıxdı. [Cəfər] sultana tabe olmuĢ və itaət göstərmiĢ Sistan
əhalisindən də min nəfərə qədəri, bəlkə, daha artığı sultanın harayına çatıb,
Ģəhərdən çıxaraq, qızılbaĢ qoĢununa birləĢdilər. Qiyamçılar tərəfdən də Məlik
Mahmud Sistanın digər məlikləri və əmirləri ilə birlikdə öz məkanından hərəkətə
baĢlayıb, çoxlu qoĢunla Hirmənd çayını keçdi. Ġki tərəf arasında vuruĢma baĢladı.
Cəfər sultan savaĢ meydanında adi bir döyüĢçü kimi vuruĢaraq, özü Ģəxsən qoĢun
baĢçısına xas olmayan cəsur həmlələr edirdi. DöyüĢ əsnasında qəzavü-qədər
ucbatından sistanlılar tərəfindən atılmıĢ bir ox [Cəfər] sultanın atına dəydi və at
yerə yıxddı. [Cəfər] sultan döyüĢ meydanı içində atdan aĢmıĢdı və yıxılarkən aldığı
zədələr üzündən tərpənə bilmirdi. Dərhal sistanlılardan biri onun baĢının üstünü
alaraq, onu qətlə yetirdi. Əsgərlər sultanın ölümündən xəbər tutdular. Onların
arasına dağınıqlıq və pərakəndəlik düĢdü və məğlub olaraq, Ģəhərə doğru qaçmağa
baĢladılar. Amma Məlik Mahmud öz döyüĢçülərinin qızılbaĢları və onların
tərəfdarlarını təqib etməsinə mane oldu və qoymadı ki, Sistan qoĢunundan kimsə
392
qaziləri təqib etsin. [Bu döyüĢdə] o qədər də çox adam qırılmadı. [Məlik Mahmud]
Ģəhərə, [Cəfər] sultanın tabeçilərinin yanına adam göndərdi [və onlara bildirdi] ki,
rahatlıqla öz mallarını və əĢyalarını toplasınlar və çıxıb getsinlər. QızılbaĢ qaziləri
böyük bir qüssə və pəriĢanlıq içində yola çıxıb, o vilayəti tərk etdilər.
QızılbaĢların çıxıb getməsindən xatircəm olan Məlik Mahmud onların
Ģəhəri tərk etməsindən sonra tamam-kamal Ģövkət və iqtidarla Ģəhərə daxil olub,
hökumət kürsüsündə əyləĢdi. Onun hökmranlığının səs-sədası Xorasanın hər
tərəfinə yayıldı. Hər təbəqənin əyanlarından olan Ģəxslər onun xidmətinə
cəmləĢdilər. O vaxtadək qızılbaĢ hakimlərindən bir balaca hörmət və izzət
gördükdə razı qalan Məlik Mahmud indi Nimruz vilayətinin valisinə
çevrildiyindən və belə bir rifahlı və abad məmləkəti öz iqtidarı altına aldığından
ehsan süfrəsi açıb, ehsanlar və bəxĢiĢlərlə camaatın könlünü xoĢ etdi. Əlinə düĢən
hər Ģeyi səxavətlə paylayırdı. Fəsadçılar və ağzıgöyçəklər tamahkarlıq qüvvəsi ilə
hərəkətə gəlib, mal-mülk sahibi olmaq üçün onu qızıĢdırıb deyirdilər:
- Siz «dünyanın məliki» («məlik əd-dünya») ləqəbi daĢıyan Yaqub ibn
Leysin nəslindənsiniz. Axı nə üçün siz Sistanla kifayətlənməlisiniz?
Ağılsız boĢboğazların bu hədyan söhbətlərinin təsirindən onun beyninə
pozğun xəyallar yol tapdı və o, istiqlaldan və istibdaddan dəm vurmağa baĢladı.
Amma aqibəti düĢünən bəzi uzaqgörən Ģəxslər Məlik [Mahmuda] nəsihət verərək,
onu müqəddəs niĢanəli Səfəvi sülaləsinə qarĢı müxalif olmaqdan daĢındırddar və
çəkindirdilər. O, etdiklərindən peĢman olaraq və utanaraq, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın
ulu dərgahına adam göndərib, sədaqətini və bəndəliyini izhar etdi və cənnətməkan
Ģah zamanında Sistan hakimi və Bədiüzzaman mirzənin lələsi olmuĢ Məhəmməd
xan Türkmanın vasitəçiliyi ilə Nimruz məmləkətinin hakimi olmaq xahiĢini [ġah
Məhəmməd Xudabəndəyə] çatdırdı. Onun göndərdiyi adamlar ali taxtın ətəyinə
gələrək, gətirdikləri töhfə və hədiyyələri təqdim etdilər. O vaxtlar rüknüssəltənə
olan Məhəmməd xan təsəlliverici üslubda danıĢıb, Məlik [Mahmudu] himayə etdi
və ali divanda Sistan əyalətinin hökmünün Məlik [Mahmudun] adına yazılmasına
nail oldu. Ġsgəndər Ģanlı nəvvab və qüdrətli dövlətin dayaqları olan Ģəxslər zamanın
tələbinə uyğun olaraq, Cəfər sultanın ölümünün üstündən keçib, Məlik (Mahmud)
üçün hakimlik fərmanının göndərilməsindən boyun qaçırmadılar. Məlik Mahmud
hökmə əsasən hakimlik kürsüsündə əyləĢib, əvvəlkindən daha artıq dərəcədə
istiqlal əldə etdi. Günbəgün onun dövlət bayrağı daha da yüksəyə qalxdı. Allahın
kölgəsi olan Ģahın cülusu əyyamının hadisələri daxilində bəyan qələmi ilə
yazılacağı kimi, Qəndəharda olan Ģahzadələr, yəni Bəhram mirzənin oğlu Sultan
Hüseyn mirzənin övladları və digərləri öz əmiləri Bədiüzzaman mirzənin
hökumətgahı olan o mülkü (Sistanı) ələ keçirməyi qarĢılarına məqsəd qoyub, onun
(Məlik Mahmudun) üstünə qoĢun çəkdilər. Onlar arasında bəzi vaxtlarda hərb, bəzi
vaxtlarda sülh oldu. Nəhayət, Rüstəm mirzə əlahəzrət [ġah Abbasın]
hakimiyyətinin əvvəllərində Məlik Mahmuda qalib gəldi və onu qətlə yetirdi.
Sistandakı hadisələrin ardı və Məlik Mahmudun oğlu Məlik Cəlaləddinin əhvalatı
393
Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın uğurlu hakimiyyəti zamanının hadisələrinə
həsr olunmuĢ ikinci cilddə, Qəndəhar Ģahzadələrinin halından bəhs edilən fəsildə
qələmə alınacaqdır, inĢallah
953
.
AZƏRBAYCAN VƏ ġĠRVAN HADĠSƏLƏRĠ, RUM SULTANININ
O HÜDUDA VƏ ÖLKƏYƏ QOġUN GÖNDƏRMƏSĠ VƏ BU
ZAMAN BAġ VERMĠġ ƏHVALATLAR HAQQINDA
Söz ustadlığı meydanının cəngavərləri qələmin müĢksaçan ucunu hadisələri
təsvir etmək cıdırında cilvələndirərək, belə qeyd edirlər ki, Azərbaycan və ġirvan
diyarının sakinlərinin əhvalının pozulması Allahın iradəsində qərar tutduğu üçün
Ġsmayıl mirzənin ölüm hadisəsindən sonra o xalqın həyatının üzünə möhnət və bəla
qapıları açıldı, o diyarın əmin-amanlığı aradan qalxdı, alovlanmıĢ fitnə və tənəzzül
odları asimana ucalıb, o diyarın hərbçilərinin və rəiyyətinin ömür və mal xırmanını
yandırdı, o könül oxĢayan vilayətin saf adamları hadisələrin təpikləri altında qalıb,
pəriĢanlıq məhəlləsinin avaralarına çevrildilər və onların pənah və dinclik
tapmaları mümkün olmadı. BehiĢt asudəliyinə malik bostanlar tikanlığa çevrilmək
bəlasına mübtəla oldular, güllər və reyhanlar quraqlıq ucbatından pəjmürdəlik
bədbəxtliyinə düçar qaldılar. Sözün qısası, iki ilə yaxın bir müddətdə dalbadal və
ard-ardına yaramazlıq əsgərləri o diyara üz tutub, qətl və qarət bazarına rəvac
verdilər. O çağadək heç zaman görünməmiĢ bir iĢ, yəni islam əhlinin əsir
aparılması məsələsi də həmin vaxt baĢ verdi. O vilayətin seyidlərinin və
zadəganlarının qadınlarından və qızlarından bir çoxları zorla köləliyə giriftar
olundular. Taleyin icazəsi ilə həmin hadisələrin təfsilatını bu dəftərin sonrakı
hissələrində qələmə almağı ümid edirik.
Ġran mülkünün əmniyyəti, nizam-intizamı və iranlıların əhvalının düzəlməsi
ədalətli [Allahın] uca divanında Allahın kölgəsi olan kama çatmıĢ Ģah (Abbas)
cənablarının cahanı bəzəyən rəyindən asılı və bağlı edildiyi üçün səltənət və
hökmranlığın səadətli taxtı o həzrətin Ģəxsiyyətinin mövcudluğu ilə rahatlıq
tapmayana qədər həmin qarmaqarıĢıqlıq azalmağa üz qoymadı. Allaha həmd və
Ģükür olsun ki, o həzrətin uzaqgörən ağlının seçdiyi düzgün istiqamət və onun
məĢəl kimi atəĢ yağdıran qılıncının Ģüaları sayəsində bədbəxtlik zülmətini
xoĢbəxtlik sübhü əvəz etdi, yaramaz düĢmənlər öz əməllərinin cəzasına çatdılar və
əldən getmiĢ məmləkətlər geri qaytarıldı. Onun ədalət günəĢi rəiyyətin əmin-
amanlığını və arzu-diləklərini iĢıqlandırdı, xalqın yaĢayıĢı dövlətin baharı kimi
Ġrəm gülzarının təravətini əldə etdi və bir-birinə zidd olan dörd sütün ədalətli
memarın köməyi ilə möhkəmləndirilib, bir-birləri ilə ixtilaf və nifaqa malik olan
tayfalar yekdillik və birlik Ģüarını əldə rəhbər tutdular. Bu gün Ġran məmləkətləri
cahan ĢahənĢahının ədalətinin uğuru sayəsində cənnət bağçasına həsəd bəxĢ edir.
953
S-129, v. 191a-192b; S-297, v.l50a-151b.
394
Ümid odur ki, onun dövlətinin müddəti əmr sahibinin (qeybdə olan on ikinci
imamın) zühuruna qədər gedib çatsın, dünya adamları onun zavalagəlməz
səadətinin uğuru ilə mehribanlıq və minnətdarlıq kölgəsi altında asudə vəziyyətdə
yaĢasınlar və onun cahan sakinlərinin asayiĢinə səbəb olan mübarək xüsusiyyətlərə
malik zatı dövranın xoĢagəlməzlikləri və müsibətləri qarĢısında Tanrının amanının
hifzi altında olsun.
Nəzm
«Allah, özün hifz et bu ali mənĢəli Ģahı,
HəmiĢə onun ürəyi cahanda xoĢ olsun.
Özün saxla onu ĢahənĢahlıq taxtı üstündə,
Zəmanə onun ədalətindən məhrum olmasın.
Dünya daim onun ədaləti ilə abad olsun,
Xalqın könlü onun iqbalı ilə Ģad olsun»
954
.
Sübhanallah, gör bir tale rəhbəri ixtiyarsız olaraq müĢksacan qələmi
haradan haraya çəkib apardı!
Sözün qısası, kürd fəsadçılarının bəziləri, xüsusən də Vanla Azərbaycan
arasında məskən tutmuĢ Qazi bəy, ġahqulu Bülbülanın digər övladları və
Qaziqıran
955
torpaq sahibləri kimi vaxtın və zamanın tələblərinə uyğun olaraq,
padĢahlardan birinin itaəti altına girib, özlərini onun mülazimləri sırasına mənsub
edərdilər Lakin onlar eyni zamanda fitnə-fəsadı da qızıĢdırıb, ortalıqda öz iĢlərini
görərdilər. Ġsmayıl mirzənin hökmranlığının səs-sədası bas qaldıran vaxt onlar
onun hüzuruna gəlib, itaətlərini bildirmiĢ və onun tərəfindən nəvaziĢ və
qayğıkeĢlik əldə etmiĢdilər. Onlar Ġsmayıl mirzənin ölümündən sonra dövlətin
intizamsızlığı və qızılbaĢ qoĢununun ittifaqsızlığını müĢahidə edib, Van tərəfə
getmiĢ və fitnə-fəsad törətmək qərarına gəlmiĢdilər. Onlar Van hakimi Xosrov
paĢanı təhrik edib, aranın qarıĢmasına bais oldular. Xosrov paĢa ya özbaĢına, ya da
ki, Rum padĢahının əmri ilə, hər halda, bu ikisindən biri əsasında behiĢt məqamlı
Ģahla Sultan Süleymanın - onların hər ikisinə rəhmət və cənnət qismət olsun -
zamanında aralıqda möhkəmləndirilmiĢ və and içməklə təsdiqlənmiĢ əhdü-
peymanı və Sultan Süleymanın öz xətti ilə qeyd olunan və nəsilbənəsil aralıqda
mövcud olan sülh müqaviləsini unutqanlıq tağının üzərinə qoyaraq, o hüdudun
əsgərlərini sərhəddəki kürd əmirləri ilə birlikdə Xoya, Səlmasa və o ətrafdakı digər
954
S-129, 193b; S-297, v.l52a.
955
Bu Ģəxs kürdlərin beradost əĢirətinin bəylərindən idı. O, I ġah Ġsmayıl zamanında Urmiyaya hücum
edərək, qızılbaĢ qoĢununu təlafata məruz qoymuĢ və bu səbəbdən «Qaziqıran» ləqəbi almıĢdı. O, bir
müddət sonra ġah Ġsmayıla itaətkarlıq göstərsə də, daha sonralar ikiüzlü siyasət yürüdür, gah
Osmanlıların, gah da Səfəvilərin hakimiyyəti altına keçirdi (Шараф-хан Бидлиси. Шараф-наме.
Перевод, предисловие, примечания и приложения Е.И.Васильевой, т. I, Москва, 1967, с. 345).
395
həmsərhəd ərazilərə basqın etməyə göndərdi. Bununla o, illərlə yuxuya getmiĢ
fitnə-fəsadı oyadaraq, Allahın lənətini qazanmıĢ oldu.
Xülasə, baĢ vermiĢ əvvəlinci hadisə bu oldu ki, Azərbaycan bəylərbəyisi
Əmir xan və onun yoldaĢı olan əmirlər darüssəltənə Təbrizə getməzdən öncə
kürdlərin və rumilərin qoĢunu tamam qələbəlik və izdihamla qəflətən Urumi
qalasında, Səlmas və Xoy hüdudunda məskən salmıĢ Hüseynxan sultan Xınıslunun
və Mahmud sultan Rumlunun üzərinə gəldilər. Neçə illər ərzində tərəflər arasında
sülh və dostluğun hökm sürməsinə əsaslanan və Rum sultanının əhdü-peymanı
pozacağını güman etməyən qızılbaĢ qaziləri bu səbəblər üzündən qətiyyət və
ehtiyat yolundan kənarda qalıb, arxayınlıqla oturmuĢdular. Onlar kürd tayfalarının
hamılıqla üsyan və tüğyan yolunu tutduqlarını və rumilərlə birlikdə qızılbaĢları
qırmağa gəldiklərini öyrəndikdə Ģirin canlarından əl çəkib, müdafiə olunmağa
baĢladılar. DüĢmənlər qat-qat çox olduqlarına görə qızılbaĢların səylərinin və
çarpıĢmalarının bir faydası olmadı və kürdlər hiylə ilə onlara qalib gəldilər.
QızılbaĢlar məğlub oldular. Onların əksəri ailələri ilə birlikdə olduqları üçün öz
arvad-uĢaqları uğrunda səy göstərib, mərdanəliklə Ģəhidlik dərəcəsinə çatdılar.
Onların qadınları və qızları əsir alındı, əĢyaları və malları isə tarac olundu. Bu
hadisədən sonra Göyərçinlik
956
qalasının və Urumi qalasının yarağı kürdlərin
ixtiyarına keçdi.
Əmir xan Təbrizə çatdıqdan sonra bu məsələnin yoluna qoyulması
istiqamətində çalıĢaraq, özünə yoldaĢ olan əmirlərlə və Azərbaycan qoĢunları ilə
birlikdə on-on beĢ min nəfərlik qüvvə toplayıb, o tərəfə hərəkət etdi. Kürd əmirləri
müqavimətə tab gətirməyib, bəziləri qalalara sığındılar, bəziləri isə öz doğma
mahallarına getdilər. Lakin ölkə qarət olunduğundan və rəiyyət pərən-pərən düĢüb
var-dövlətini itirdiyindən qızılbaĢ əmirlərindən heç biri o diyarda qala bilmədi.
Əmir xan o qalaları fəth etmək və o məmləkəti ələ keçirmək məqamında dura
bilməyərək, geri qayıdıb, Təbrizə gəldi. Bu hərbi əməliyyatlar o mülkdə çoxlu
xarabalıqların törənməsinə bais oldu. Xoy, Səlmas və Uruminin əksər rəiyyətləri
oradan köçmək qərarına gəldilər. DöyüĢlərdən sonra tədricən öz yerlərinə qayıtmıĢ
əhali isə çarəsizlik ucbatından düĢmənlərə itaət etdi və o yerlər düĢmənin əlində
qaldı.
Ərzurum paĢası da o sərhədin qoĢunundan altı-yeddi min nəfəri Ģaxtanın
Ģiddətli vaxtında ġüregeh, Qaraxan sultan Bayhurdlunun üzərinə göndərdi. Rumilər
qəflətən oraya çatıb, Qaraxan sultanın çadırına od vurdular və fitnə-fəsad alovunu
alıĢdırdılar. Amma Qaraxan sultan öz adamlarını cəmləyib, iki-üç min nəfərlə
onlara qarĢı müdafiə olunmağa baĢladı və tərəflər arasında böyük bir döyüĢ baĢ
verdi. Üç yüz nəfərə qədər rumi qətlə yetirildi, qılıncdan qurtulanlar isə savaĢ
meydanından çıxıb, öz diyarlarının yolunu tutdular. Qazilər onları təqib etdilər və
qarın içində düĢüb qalmıĢ bir çoxlarını yoxluq diyarına göndərdilər (öldürdülər).
956
Göyərçinlik qalası – Urmiya gölünün Ģimal-qərb sahilində qala.
396
Bayburdlu [tayfasının] qaziləri son dərəcə mərdlik nümayiĢ etdirdilər. [Bu
döyüĢdə] onlar tərəfdən ölənlərin sayı qırx-əlli nəfərdən çox deyildi. Lakin buna
baxmayaraq, həmin hadisədən sonra onlar (bayburdlular) daha ġüregeldə qalmağa
macal tapmadılar
957
.
Sərhəddə qarıĢıqlıq yaranması, rumilərin düĢmənçiliyə baĢlaması və
kürdlərin o hüdudda üsyan və tüğyan etməsi barədə xəbərlər yayılan kimi, o
vaxtadək baĢlarını ədəb dairəsi daxilinə soxmuĢ hər tayfanın fəsadçıları ədəbsizlik
ayaqlarını uzadıb, çaxnaĢma və fitnə-fəsad törətməyə baĢladılar. Ġllərlə bu [Səfəvi]
sülaləsinin nemətləri ilə bəslənmiĢ olan və Sulduz hüdudunda, Marağa
Miyandüabında
958
yaĢayan mükri tayfası da
959
nankorluğu özünə Ģüar seçdi. Onlar
özlərinin Əmirə bəy adlı baĢçılarına Əmirə xan adı qoyub, Marağa hüduduna
gəldilər və cənnətməkan Ģahın Ģəxsi («xassə») mülkiyyətinə aid olan Qaraçapuq
ilxısını o hüduddan qovub, özləri ilə on minə qədər bədöv ərəb atını, kiçik və
böyük madyanları apardılar. Əmir xan bu xəbəri eĢitdikdə onların ardınca yollansa
da, onların heç tozuna da çata bilmədi. Onlar ilxının yalnız az hissəsini qoĢunun
gəlib çatması qorxusu ucbatından apara bilməmiĢ və yarı yolda buraxmıĢdılar.
[Əmir xanın adamları] yollarda qalmıĢ həmin atları geri qaytarıb, Təbriz ətrafına
gətirdilər.
ġirvan vilayətinin camaatının da baĢına [Səfəvilərə qarĢı] yağı çıxmaq
havası düĢdü. Onlar keçmiĢ ġirvan sultanları nəslindən olan və qızılbaĢların
qorxusundan Dağıstanda, Çərkəzdə və o hüdudda baĢını itirmiĢ və var-dövlətsiz bir
vəziyyətdə gəzib-dolaĢan Bürhan oğlu Əbu-Bəkr mirzəni bu iĢə təhrik etdilər.
Ləzgilərdən və ġirvan hərbçilərinin qalıqlarının nəslindən olan qarabörk
tayfasından ibarət iki-üç min nəfər onun baĢına cəmləĢib, vilayətin hüduduna
soxuldular. Sözügedən [Əbu-Bəkr mirzə] Rum xondgarının hüzuruna adam
göndərib, ondan kömək və imdad istədi ki, rumilərin yardımı ilə ġirvan
məmləkətini ələ keçirərək, xondgarın vassalları silkinə daxil olsun. ġirvan
əhalisindən də bir dəstə Ġstanbula gedib, [Osmanlılarla] həmməzhəb olduqlarını
bildirərək, qızılbaĢların zülm və istilasına qarĢı kömək istədilər. Bu hadisələrin baĢ
verməsi üzündən Rum valisi Sultan Murad öz ata-babasının əhdü-peymanını
pozmağı rəva gördü. Necə ki bu beytdə deyilmiĢdir:
«Bir iqlim mülkünü tutarsa padĢah,
Digər iqlimə də salacaq tamah».
O, Azərbaycan və ġirvan vilayətinin iĢğalını qarĢısına ən birinci məqsəd
kimi qoyub, «Lələ paĢa» [adı] ilə tanınan öz lələsi Mustafa paĢanı sayı təxminən
957
S-129, v.194a-b; S-297, v.152b.
958
Miyandüab - Cənubi Azərbaycanda. Marağadan cənubda yerləĢən Ģəhər.
959
S-129, v.194b; S-297, v.152b. Mükri tayfası kürd mənĢəlidir. Tehran çapında (s.232) mükri tayfası
(taifeyi-mükri) əvəzinə «digər bir tayfa» (taifeyi-digan) yazılmıĢdır.
397
yüz min nəfərdən artıq olan güclü bir ordu ilə bu vilayətə göndərdi. O, həmçinin
Cuci xan ibn Çingiz xanın nəslindən olan, Bağçasarayda
960
oturan, Cuci nəslindən
olan yüz min ailəyə yaxın tatar tayfasına rəhbərlik edən və Rum sultanına
məhəbbət və dostluq bəsləyən Dövlət Gərayın oğlu Məhəmməd Gəray xan
Tatara
961
təklif etdi ki, tatar qoĢununun çoxsaylı bir dəstəsi ilə DəĢti-Xəzər
962
yolundan ġirvan vilayətinə yürüĢ etsin. Qarətkar tatar qoĢunları hər yanda Ģöhrət
tapmıĢ o diyarın mallarını talan etmək və yağmalamaq həvəsi ilə bu hökmü qəbul
etdilər.
Bu xəbərlər darüssəltənə Qəzvində yayılıb, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın ərzinə
çatdıqda əmirlər və dövlətin dayaqları («ərkani-dövlət») bunu məsləhət bildilər ki,
əvvəlcə münaqiĢənin aradan qaldırılması məqsədi ilə xondgara dostluq üslubunda
bir məktub göndərib, əhdü-peymanın pozulmasının və sərhəd hakimlərinin
törətdikləri cürət və cəsarətlərin səbəblərini soruĢub öyrənsinlər. Əmirlərin
məsləhəti ilə Rum xondgarı həzrətlərinə bu tərəfdən riayət olunan və əməl edilən
sülhün təməllərinin möhkəmləndirilməsi əsasında bir dostcasına məktub yazıldı.
Məktubu Məhəmmədi xan Toxmağın mülazimi Vəli bəy Ustaclu ilə göndərdilər.
Lakin [Osmanlıların] sərhəd hakimləri və paĢaları onu saxlayıb, Ġstanbula getməyə
qoymadılar.
Nəhayət, Lələ paĢa Ərzurumdan keçib, Çuxursəəd və Ərzurum vilayətləri
arasında yerləĢən Qars vilayətinə gəldi. Cənnətməkan Ģahla Sultan Süleyman
arasında bağlanmıĢ sülhün Ģərtlərindən biri də bu idi ki, adı çəkilən ölkə (Qars)
ortalıqda qalıb dağıdılsın və tərəflərdən heç biri oranı abad etməsin. Bu Ģərtə
əsasən ora yetərincə xaraba vəziyyətə düĢmüĢdü. Lələ paĢa əvvəlcə həmin ölkəni
abadlaĢdırmağa giriĢib, oranın qalasını təmir edərək, oraya kutval və haris təyin
etdi. Daha sonra o, Gürcüstanın bölgələrindən olan və bu tərəfin (Səfəvilərin)
sərhədi daxilində yerləĢən Axısqa vilayətinə gəldi. Bu vilayət Simayun xanın
kürəkəni olan Mənuçöhr xan Gürcünün ölkəsi idi
963
. O, rumilərə itaət etməkdən
boyun qaçırıb, onlara qarĢı çıxdı və öz qalasını möhkəmlədərək, özünü Simayun
xanın yanına yetirdi. Lələ paĢa onun qalasını mühasirəyə alıb, toplarla atəĢə tutdu,
qalanı zor və güc tətbiq etməklə ələ keçirdi və orada haris və yeniçərilər qoyub,
Simayun xanın ölkəsinə yollandı.
960
Bağçasaray - Krım yarımadasında Ģəhərdir və Krım xanlığının paytaxtı olmuĢdur.
961
Krım xanlığı Qızıl Orda dövlətindən 1443-cü ildə ayrılaraq, müstəqil xanlığa çevrilmiĢ, lakin 1475-ci
ildə Osmanlı dövlətindən vassal asılılığına düĢmüĢdü. Burada adları çəkilən I Dövlət Gəray xan 1551-
1577-ci illərdə, onun oğlu II Məhəmməd Gəray xan isə 1577-1584-cü illərdə Krım xanlığına baĢçılıq
etmiĢlər.
962
DəĢti-Xəzər - ġimali Qafqazın düzənlik hissəsi.
963
Mənuçöhr xan Gürcü - əsl adı Manuçardır. Mesxi atabəyləri nəslindən idi. O, qardaĢı V
Kvarkvarenin (1573-1582) ölümündən sonra 1582-1614-cü illərdə II Manuçar adı ilə Mesxi atabəyi
olmuĢdu. Manuçar Kartli çarı Simonun qızı Yelena ilə evlənmiĢdi (Вахушти Багратиони. История
царства грузинского. Перевел, снабдил предисловием, словарями и указателем Н.Т.Накашидзе.
Тбилиси, 1976, с. 207-208).
398
Çuxursəəd bəylərbəyisi Məhəmmədi xan Ustaclu, Lələ paĢanın gəliĢi
barədə həqiqəti ulu dərgaha çatdırdı. Səltənət mərkəzindən Əmir xanın,
Məhəmmədi xan Toxmağın və Qarabağ bəylərbəyisi Ġmamqulu xanın adlarına itaət
olunması vacib olan hökmlər yazıldı ki, Azərbaycan qoĢunlarını toplasınlar, bir
yerdə cəmləĢsinlər və məsləhət bildikləri qayda ilə kütləvi surətdə düĢmən
qoĢununun dəf edilməsini həyata keçirsinlər. Yenidən «kəngaĢ» məclisi quruldu və
belə qərara alındı ki, Rum padĢahı özü Ģəxsən yürüĢə çıxmadığına görə onun
sərdarının qarĢısına qızılbaĢ padĢahının getməsi hökmdarlıq rütbəsinə yaraĢmaz və
bu səbəbdən, qoy, Nəvvabi-Cahanbani Həmzə mirzə Ġraq, Fars və Kirman
vilayətlərinin qoĢunları ilə Azərbaycana hərəkət edərək, Azərbaycan qoĢununa
qoĢulub, mühafizə və müdafiə üçün lazımi tədbirlər görsün. Adam göndərib,
Azərbaycan əmirlərini adlı-sanlı Ģahzadənin və zəfər Ģüarlı əsgərlərin gəliĢindən
xəbərdar etdilər.
Lələ paĢa Qars qalasını təmir etdirməklə məĢğul olan vaxt Məhəmmədi xan
Əmir xanın və Ġmamqulu xanın yanına adam göndərib, onlara bildirdi: «DüĢmənlər
Çuxursəəddən keçib getmək istədikləri üçün yaxĢı olar ki, siz də bu hüduda
gələsiniz, bir yerdə cəmləĢərək, hər nə məsləhət olarsa, bir-birimizlə razılaĢdırıb,
həyata keçirək». Türkmanlarla ustaclular arasında ziddiyyət və narazılıq çox idi və
Əmir xan o təbəqədən (ustaclulardan) ortalıqda bir vücud sahibinin sağ
qalmamasını istəyirdi. Buna görə də o, getməyi təxirə salaraq, laqeydliyi və
baĢdansovduluğu həddən aĢırdı. Ġmamqulu xan Qarabağ qoĢunu ilə Çuxursəəd
vilayətinə gəlib, Çıldır gölü
964
yaxınlığında Məhəmmədi xanla birləĢdi və onlar
Əmir xanın gəliĢinin intizarını çəkməyə baĢladılar. Lakin o gəlib çıxmadı. Lələ
paĢa Qars qalasının təmirini baĢa vurub, Axısqa qalasını fəth etdi və aydın oldu ki,
o, Gürcüstanın içərilərinə irəliləyir. Buna görə də [Məhəmmədi xan və Ġmamqulu
xan] onun yolunun üstünü kəsib, ona zərbə endirmək istədilər. Onlar öz lovğalıq və
qürurlarının bolluğu ucbatından rumilərə qarĢı müharibəni yüngül və asan iĢ hesab
edib, sərəncamlarında olan on beĢ minlik Çuxursəəd və Qarabağ qoĢunu ilə
birlikdə döyüĢ əzmi ilə atlandılar.
QızılbaĢ qoĢununun yaxınlıqda olmasından xəbər tutan Lələ paĢa hər gün
paĢalardan və mötəbər bəylərbəyilərdən birini sancaqbəyilərdən və sərhəd
qoĢunlarından ibarət on minlik qüvvə ilə qaravul kimi irəli göndərirdi. O, malik
olduğu saysız-hesabsız qoĢuna arxayın olduğu üçün qızılbaĢ qoĢununa çox da
əhəmiyyət vermirdi. Kürd əmirləri və bu tərəfdən [Səfəvilərə qarĢı] yağı olub
dönük çıxmıĢ bir sıra Ģəxslər qızılbaĢ əmirlərinin arasında nifaq və ziddiyyətin
mövcud olması və qızılbaĢların bir-birləri ilə ittifaq etməmələri barədə məlumatları
Lələ paĢaya çatdırmıĢdılar.
964
Çıldır gölü – Türkiyənin Ģimal-Ģərqində, Allahu-əkbər silsiləsindən Ģimal-Ģərqdə və Qars Ģəhərindən
Ģimalda. Türkiyənin Gürcüstan və Ermənistanla sərhədləri yaxınlığında, Gölebakan Ģəhəri yanında göl.
Burada haqqında bəhs olunan Çıldır vuruĢması 5 cəmadiüs-sani 986-cı / 9 avqust 1578-ci ildə baĢ
vermiĢdir (B.Kütükoğlu. Osmanlı - Ġran siyasi münasehetleri /1578-1612/. Ġstanbul, 1993, s.56).
399
Xülasə, qızılbaĢ qoĢununun çərxçiləri rumilərin çərxçilərinə və
qaravullarına çatan kimi sürətlə onların üzərinə çaparaq, elə ilk həmlədəcə onları
geri oturtdular və rəqibin qaravulunun özəyinə soxuldular. Osmanlı dəstəsinin
əsgərləri döyüĢ meydanından geri çəkilib, qaçıĢ yoluna üz qoydular. DüĢmənin
basılması xəbəri böyük əmirlərin ordusunun mərkəz («qol») hissəsinə çatdı və
mərkəz qoĢununun da əksəriyyəti mərdanəlik göstərmək həvəsi ilə ehtiyatsızcasına
öz igidlik atlarını döyüĢ meydanında cövlana gətirərək, özlərini düĢmənlərə yetirib,
çoxusu sərhəd kürdlərindən ibarət olan iki-üç min nəfəri canaları nizələrin zərbəsi
ilə ölüm torpağına saldılar, bəzilərinin baĢlarını bədənlərindən ayırdılar, bəzilərinin
isə əl-qolunu kəməndlə bağladılar. QızılbaĢ qazilərindən kimlər ki özlərini döyüĢ
meydanına yetirdilər, heç düĢünmədən, ad-san qazanmaq və digərlərinin gözü
önündə qeyrət göstərmək naminə düĢmənlərin ardınca çapdılar. QızılbaĢ
qoĢununun çox uzaqlaĢdığından agah olan böyük əmirlər onlara bir xətər dəyə
biləcəyindən ehtiyat edərək, özləri də əsgərlərin ardınca irəlilədilər.
QızılbaĢ qoĢununun igidliyi və Rum əsgərlərinin basılması haqqında xəbər
[Osmanlı] padĢahının lələsinə çatdıqda o, çox özündənrazılıq və tamam-kamal
inadkarlıqla, əhvalına heç bir həyəcan yol tapmadan, paĢaların və bəylərbəyilərin
arasından bir neçə mötəbər sərdarı iyirmi-otuz min nəfərlə qızılbaĢ basqınını dəf
etməyə göndərdi. Rumilər dəstə-dəstə, hissə-hissə, bölük-bölük öz ordularından
çıxıb, döyüĢ meydanına yollandılar. Onların gözü qızılbaĢ ordusuna düĢdükdə
onlardan on min nəfərə yaxını eyni vaxtda atlarını irəli çapdılar və əmirlərdən iki-
üç fərsəx uzaqlaĢmıĢ qızılbaĢ ordusuna çəkinmədən hücum etdilər. Nizamsız və
pərakəndə surətdə irəliləyən [qızılbaĢlar] düĢmən ordusunun hücumu müqabilində
durmağa tab gətirməyib, geri qayıtmaq yolunu tutdular. QızılbaĢların atları çoxlu
yol gedib yorulduğundan onların çoxusu qaçaqaç zamanı arxada qaldılar. Hər kəsin
ki yanında əsiri vardı, onu buraxıb, öz canını qurtarmaq üçün qaçırdı. Beləliklə,
qızılbaĢ ordusuna böyük bir məğlubiyyət üz verdi. Rumilər öz yorulmamıĢ atları ilə
gəlib onlara çatdılar. QızılbaĢ qoĢunundan bir çoxları o vuruĢmada həlak torpağı
üzərinə düĢdülər və onlardan min nəfərə qədəri qətlə yetirildi. Bu ölənlərin
əksəriyyəti Məhəmmədi xanın adamları və Çuxursəəd qoĢununun əsgərləri idilər.
[QızılbaĢ] qoĢununu məğlub edən [rumilər] özlərini əmirlərə yetirdilər.
Əmirlərin dəstəsinin nizamı pozulduğundan və ordunun səfi viran olduğundan
onlar toparlanmağa fürsət tapmayaraq, yüyənlərini döyüĢdən döndərib, məğlub və
pəriĢan bir halda öz ordugahlarına çatdılar. Məhəmmədi xanın ordusundakı
zərərçəkmiĢlərin naləsi və fəryadı asimana yüksəlirdi.
QızılbaĢ əmirlərinin Rum qoĢunu qarĢısında müdafiə olunmaq barədə yol
verdikləri birinci səhv bu idi ki, onlar bir-birlərinə qarĢı inadkarlıq və nifaq
bəsləyirdilər, bir-birlərinə itaət etmirdilər və öz aralarında birləĢməyin, ittifaq
etməyin qeydinə qalmadan, on-on beĢ min nəfərlə yüz min rumiyə qarĢı müharibə
etmək fikrinə düĢmüĢdülər. Bu isə Lələ paĢanın ad-sanının ucalmasına və
qızılbaĢların itkilər verməsinə səbəb oldu. Əgər qızılbaĢ əmirləri ittifaq etsəydilər
400
və bir-birlərinə itaət göstərsəydilər, Azərbaycanın və ġirvanın ümumi sayı əlli min
nəfərdən çox olan qoĢunları birləĢsəydilər və Gürcüstan sultanları da onlara
qoĢulsaydılar, onda Lələ paĢanın o vilayətə gəliĢi çox çətin olardı. Lakin əmirlərin
ittifaqsızlığı və oymaqların inadkarlığı və tədbirsizliyi üzündən həm məmləkət
əldən çıxdı, həm mötəbər qızılbaĢ sərdarları tədricən qətlə yetirildilər, həm də
Azərbaycan ordusu zay və məhv oldu, onların illərlə toplanmıĢ malları və əĢyaları
qarət və tarac olunmağa məruz qaldı.
Xülasə, [qızılbaĢların] Çıldır vuruĢmasındakı məğlubiyyətindən sonra Lələ
paĢa Axısqa qalasını həmin iki-üç gün içərisində fəth edib, orada azuqə və qoĢun
qoyaraq, həmin yolla Simayun xanın ölkəsinə doğru irəlilədi. Məhəmmədi xan öz
ölkəsində qaldı, Ġmamqulu xanla Qarabağ qoĢunu isə ondan ayrılıb, öz yerlərinə
qayıtdılar. Lələ paĢa adam göndərib, Gürcüstan sultanları olan Simayun xanı və
Aleksandr xanı Rum xondgarına itaət və tabeçilik göstərməyə dəvət etdi. Onların
da öz aralarında nifaq vardı və bir-birləri ilə ittifaqa malik deyildilər. Simayun xan
açıq-aydın bir Ģəkildə bu [Səfəvi] sülaləsinə itaətini möhkəmlədib, rumilərə
düĢmən olduğunu izhar etdi və dağ keçidlərində özünün gürcü dəstələri ilə düĢmən
qoĢununun yolunu kəsib, onlara qarĢı güclü həmlələr etdi. Amma Aleksandr xan öz
aqibətini düĢünən hiyləgər bir adam idi. O, öz vəziyyətinin xeyrini güdüb,
rumilərlə anlaĢdı. O, Lələ paĢanın ordusuna peĢkəĢlər göndərib, öz tabeçiliyini
izhar etdi. Bu hadisə Lələ paĢanın könlünü rahatlatdı. O, Gürcüstan çətinliyini
yüngül və asan qət edib, Tiflis qalasına çatdı. Bu qala möhkəmliyinə və
istehkamına görə fələklərin fələyi ilə bərabərlik iddiası edirdi və cənnətməkan
Ģahın zamanında Simayun xanın qardaĢı Davud xanın ixtiyarında idi. Rum qoĢunu
o hüduda gəldikdə Davud xan qardaĢı ilə arasında olan ziddiyyət səbəbindən
qardaĢına heç bir köməklik və yardım göstərməyərək, qalanı müdafiə etməkdən
vaz keçib, qaladan çıxdı və o qala asanlıqla rumilərin ixtiyarına keçdi. Onlar oraya
kutval və haris təyin etdilər, həmçinin Gürcüstan hakimlərinin paytaxtı olan Qoridə
bir qala düzəldib, oradan ġirvana yollandılar.
Aleksandr xanın ġəkidə olan qardaĢı Əli xan Gürcü orada qalmağa qüdrət
tapmayıb, özünü bir guĢəyə çəkdi. Lələ paĢa rahat bir Ģəkildə ġirvana çatdı və
Dağıstan hakimləri ilə ləzgi camaatı ümumən ona tabeçilik göstərdilər. Rəiyyət
qızılbaĢlara qarĢı üsyan və tüğyan qaldırdı. ġirvan bəylərbəyisi Araz xan Rumlu
ağıllı və tədbirli bir kiĢi idi. O, Rum qoĢununa müqavimət göstərməyin və rəiyyət
üsyanı Ģəraitində bir qalaya sığınıb müdafiə olunmağın öz qüdrəti və qüvvəti
çərçivəsinə sığmadığını görüb, ailəsi və tabeçiləri ilə birlikdə ġirvandan çıxaraq,
Kür çayı kənarında düĢərgə saldı. ġirvan məmləkəti rumilərin əlinə keçdi. Lələ
paĢa Osman paĢanı ġirvan bəylərbəyisi təyin etdi, Qaytas paĢanı ƏrəĢdə qoydu,
ġirvan vilayətlərinin hər birinə hakim təyin etdi və ġamaxı, ƏrəĢ və Badikubə
qalalarını möhkəmləndirdikdən sonra geri qayıtmaq təbilini səsləndirdi. O,
getməzdən öncə ġirvan hakimi olmaq və Rum xondgarına bac-xərac vermək
arzusuna düĢən Bürhan oğlu Əbu-Bəkr mirzəni ġirvanı zəbt etməkdə rumilərə