Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
381
Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın və Məhdi-Ülyanın nurlu ürəklərində qətiləĢdi. Onlar həm
də ona görə narahat olmuĢdular ki, [Pərixan xanım] Ġsmayıl mirzəyə qarĢı da [onun
ölümü zamanı] məkr və hiylə iĢlətməkdə Ģübhəli bilinirdi. Həqiqətən də, bu
Ģübhələr əsassız deyildi.
Beləliklə, Mirzə Salman səltənət məsələlərinin məsul Ģəxsinə çevrilib,
günbəgün nəvaziĢ və yüksəliĢ qazandı. Xülasə, onlar bir aya qədər ġirazda
qaldıqdan sonra hərəkət yüyənlərini darüssəltənə Ġsfahana sarı çevirdilər. Onlar
həmin cənnət niĢanəli Ģəhərə çatdıqda isfahanlılar onların qarĢısına layiqli
payəndazlar və peĢkəĢlər çəkdilər və təqdirəlayiq xidmətlər yerinə yetirdilər.
Sözügedən darüssəltənə (Ġsfahan) dünyanı qoruyan nəvvab Sultan Həmzə mirzəyə
verildi. Həmin Ģahzadə cənabları isə oranın daruğalığını Xanım Məhdi-Ülyanın
qardaĢı oğlu Əmir Hüseyn xan Mazandaraniyə həvalə etdi. Sonra oradan yola
düĢüb, üç gün KaĢan Ģəhərində qaldılar və KaĢandan da çıxıb, möminlər Ģəhəri
olan Quma getdilər. Həmin xoĢagəlimli Ģəhərdə onlar Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın
anası olan xurĢid hicablı xanım Sultanımla görüĢmək Ģərəfindən feyzyab oldular.
Sözügedən xanım öz adlı-sanlı igid oğlu Ġsmayıl mirzənin ölümü və istəkli Sultan
Həsən mirzəyə üz vermiĢ bəla səbəbindən matəm və kədər içərisində olmasına
baxmayaraq, bir müddət ayrı düĢüb uzaq qaldığı böyük oğlu Ġsgəndər Ģanlı
nəvvabın sevimli didarına baxıb rahatlıq tapdı və əziz nəvələrini görən gözlərinin
iĢıqları ilə müĢahidə etdikdə onun möhnəti və qəmi sevinc və Ģadlıqla əvəz olundu.
EĢikağasıbaĢı Hüseynqulu sultan ġamlu bəzi padĢah büyutatını, yaraqlarını
və əĢyalarını özü ilə gətirib gələrək, izzət büsatının müqərrəblərindən ibarət bir
dəstə ilə bu məkanda özünü yetirib, [hökmdarın] qədəm qoyduğu torpağı öpmək
səadətindən feyzyab oldu. [Sultan Məhəmməd mirzənin] gəliĢi xəbəri ilə yanaĢı,
darüssəltənə Qəzvindəki böyük əmirlərin qulaqlarına belə bir məlumat da çatdı ki,
[Pərixan] xanımın iqtidarı və onların onun ətrafına toplaĢmaları və onunla ittifaq
etmələri əĢrəfin və Məhdi-Ülyanın xoĢuna gəlməmiĢdir. Əmir xan, Pirə
Məhəmməd xan, Xəlil xan, qorçubaĢı və digər yüksək Ģöhrətli əmirlər və xanlar
hər biri öz oğulları, qohumları və öz oymaqlarının əyanları üçün rüxsət alıb, onları
qarĢılanma mərasiminə göndərdilər. Get-gedə iĢ o yerə gəlib çatdı ki, əmirlər və
əyanlar [Pərixan] xanımın rüxsəti olmadan, özbaĢına Ģəkildə, ayrı-ayrılıqda
[hökmdarı] qarĢılamağa yollandılar. Qumda qaldığı bir neçə gün ərzində əksər
əmirlər və əyanlar onun hüzuruna gəldilər. Buna görə də Pərixan xanım özünə
qarĢı iltifatsızlığın qoxusunu hiss etdi və ġamxal sultanla tərəfdarları bir qədər
pəriĢan oldular.
Xülasə, padĢahın qalibiyyətli bayraqları möminlər Ģəhəri olan Qumdan
çıxıb, səltənətin mərkəzinə doğru hərəkət etdilər və Savədən keçərək, XüĢkruda
çatdılar. Əmir xan, Pirə Məhəmməd xan, Xəlil xan, qorçubaĢı, Məhəmmədi xan
Toxmaq və Qəzvində qalmıĢ bir sıra digər [əmirlər] əvvəlcədən qərarlaĢdırıldığının
əksinə olaraq, [Pərixan] xanımın ali məiyyətində və onun səadətli kəcavəsinin
müĢayiətində [hökmdarı] qarĢılamağa getməyib, öz mənafeləri naminə belə
382
məsləhət bildilər ki, [Pərixan] xanımın xidmətindən ayrılaraq, hər biri öz tabeçiləri
və öz adamları ilə birlikdə qarĢılanma mərasiminə yollansınlar. Onlardan bəziləri
rüxsət alaraq, bəziləri isə rüxsət almadan yola düĢüb, XüĢkrud ətrafında
[hökmdarın] hüzuruna yetmək səadətinə feyzyab oldular. Bu zaman xəbər çatdı ki,
ġamxal sultan çərkəz camaatı və [Pərixan] xanımın tərəfdarları ilə birlikdə döyüĢ
əsləhəsi və yarağını qurĢanıb, [Pərixan] xanımın evində qərar tutub və onun
baĢında çaxnaĢma salmaq və fitnə-fəsad törətmək sevdası vardır. Darüssəltənə
Qəzvinin yaxınlığında Ġsmayıl mirzənin qatı tərəfdarlarından biri olan Əmiraslan
xan ƏrəĢlü ƏfĢarı təlimatlandıraraq, ġamxal sultanın dəf olunmasını onun öhdəsinə
qoydular və o, bu xidməti öz boynuna götürdü. Eyni zamanda, ġamxal sultanın
adına yüksək ləqəblər və mənsəblərlə əĢrəfin fərmanı yazıldı və bunun məzmunu
belə idi: «Cənnətməkan Ģahın zamanında ġəki vilayəti bir neçə il ġamxal sultanın
ölkəsi olmuĢdur və o, həmiĢə oranın arzusunu çəkmiĢdir. Buna görə də biz ġəki
vilayətinin hakimliyini və rəhbərliyini ona bəxĢ edirik. Ġndi uğurlu bir saat
olduğundan öz adamları ilə birlikdə mərama doğru üz tutub Ģəhəri tərk etsin, öz
qoĢununu Ģəhərdən kənarda qoyaraq, biz cah-calalla dövlətxanaya daxil olduqdan
sonra gəlib ayağımızı öpmək Ģərəfinə nail olsun və ondan sonra dərhal yola
düĢsün».
ġamxal sultanla dost və yekdil olan Əmiraslan xan Ģəhərə gəlib, əĢrəfin
fərmanını gətirdi və ona atlanmağı təklif etdi. ġamxal sultan bu məsələnin heç də
Ģəfqətdən qaynaqlanmadığını anlamasına baxmayaraq, özü üçün baĢqa bir çarə
görməyib, ġəkiyə gedəcəyinə və özünü bir guĢəyə çəkəcəyinə Ģənləndi və sevindi.
O, istər-istəməz Əmiraslan xanla bərabər atlanıb, Ģəhərin bir fərsəxliyində olan
ġəntən mövqeyinə gedərək, orada dayandı. Səhəri gün, yəni zilhiccə ayının ilk
günündə (9 fevral 1578) padĢahın səadətli məiyyəti cah-calalla gəlib, Qəzvinin bir
fərsəxliyində yerləĢən Pirəsufiyanda dayandı. Pərixan xanım qübbəsi daĢ-qaĢla
bəzənmiĢ zərnigar kəcavədə oraya gəlib çatdı. Önu müĢayiət edən və ümumi
sayları dörd yüz-beĢ yüz nəfərə qədər olan hərəm qorçuları və xanımın xüsusi
mülazimləri piyada vəziyyətdə kəcavəni çiyinlərində tutub, Ģanlı ordugaha
gətirdilər. Onu hərəmxana çadırına gətirdikdə xacəsaraylar
945
xidmət mərasiminə
baĢladılar. Hərəmxana çadırında olarkən onun kama yetmiĢ möhtərəm qardaĢı və
adlı-sanlı Ģahzadələrlə görüĢü baĢ verdi. Bəzi xacəsaraylardan eĢidilmiĢdir ki,
onların arasında cənnətməkan Ģahın və öz qardaĢlarının təziyəsi mərasimindən
bəhs edildikdən və Ġsmayıl mirzədən, onun xoĢagəlməz hərəkətlərindən və öz
qohumlarını aradan qaldırmaq istiqamətindəki səylərindən Ģikayət olunduqdan
sonra Xanım Məhdi-Ülya ədəb-ərkan üzündən Pərixan xanımın əlini öpməyə
feyzyab olduqda [Pərixan] xanım təəccüb aləmində olması və düĢüncəsizlik
qüruruna bürünməsi ucbatından Məhdi-Ülyaya çox da əhəmiyyət vermədi.
945
Xacəsaray - hərəmxanada xidmət göstərən axta nökərlər.
383
Beləliklə, ud ilinin [baĢlanğıcından] on bir ay keçdikdə, seĢənbə günü,
zilhiccətül-həram ayının 3-də (12 fevral 1578) münəccim Mövlana Əfzəl Qəzvini
[astroloji cəhətdən uğurlu] saatı müəyyənləĢdirdi və Ġsgəndər Ģanlı nəvvabla ali
məkanlı Ģahzadə (Sultan Həmzə mirzə) səadətlə atlanıb, o mənzildən Ģəhərə və
mübarək dövlətxanaya yollandılar. Xalq və sadə insanlar qrup-qrup, dəstə-dəstə
onları qarĢılamağa tələsib, Pirəsufiyandan səadətli dövlətxananın qapısına qədər
çox-çox və səf-səf düzülərək, dua və alqıĢ mərasimini icra edirdilər. Ġsgəndər Ģanlı
nəvvab böyük bir sevinc və Ģadlıq içərisində dövlət və iqtidar meracına yüksələrək,
səadətli dövlətxanaya daxil olub, sanki bir günəĢ kimi izzət və iqbal taxtı üzərində
əyləĢdi. Cənnətməkan Ģahın möhtərəm qızları, onun pak zövcələri və hərəm
xidmətçiləri [hökmdara] təzim etmək Ģərəfinə nail oldular. Bu sətirlərin müəllifi
(Ġsgəndər bəy MünĢi) həmin vaxt Qəzvində idi və Ġsgəndər Ģanlı nəvvab Ģəhərə
daxil olan gün o da onu qarĢılamağa getmiĢdi. SeĢənbə günü, zilhiccə ayının 3-ü
idi. Lakin Həsən bəy Rumlu [bu hadisənin] pəncĢənbə günü, həmin ayın 5-də baĢ
verdiyini yazmıĢdır. Ehtimal ki, ya bu həqir zərrə (Ġsgəndər bəy MünĢi) səhv edib,
ya da o (Həsən bəy Rumlu) yanlıĢ yazıbdır
946
.
Şamxal sultanın, Pərixan xanımın və Şah Şücanın öldürülməsi. Amma
[Pərixan] xanımın əhvalı bu cür oldu: Ġsgəndər Ģanlı nəvvab mübarək dövlətxanaya
yollandığı vaxt hökm olundu ki, cənnətməkan Ģahın zamanında bir müddət
[Pərixan] xanımın lələsi olmuĢ Xəlil xan ƏfĢar onu öz mənzilinə aparsın və xanım
bundan sonra onun mənzilində qalsın. Ġsgəndər Ģanlı nəvvabla Nəvvabi-Cahanbani
atlandıqdan sonra böyük qorçular əmrə əsasən, hökmdar sülaləsinə mənsub olan o
xanımın kəcavəsini çiyinlərində tutub irəliləməyə baĢladılar və Xanım Məhdi-Ülya
ilə səltənətin örtüklü qadınları atlanaraq, kəcavənin ardınca hərəkətə gəldilər. Onlar
mübarək dövlətxananın qapısına çatdıqda gördülər ki, [hökmdarı] qarĢılamağa
gələnlərin yaratdığı qələbəlik və izdiham ucbatından gediĢ-gəliĢ yolu bağlıdır.
[Pərixan] xanımın ali iĢarəsinə uyğun olaraq, onun qorçuları və mülazimləri
kəcavəni [Pərixan] xanımın evinə tərəf apardılar ki, səltənət sülaləsinin digər
xanımları ilə birlikdə oradan keçməklə hərəm bağçasına daxil olsunlar. Lakin elə ki
onlar sözügedən xanımın evinin qapısına çatdılar, Xəlil xanın mülazimləri hücum
çəkib, kəcavəni Xəlil xanın evinə tərəf apardılar. [Pərixan] xanımın Ģəxsi
mülazimləri əvvəlcə hadisənin mahiyyətini baĢa düĢməyib, getməkdən imtina
etsələr də, Xəlil xan onlara açıq-aydın dedi ki, bu, padĢahın zəruri hökmüdür. Belə
olduqda onlar bu cümləyə əməl etdilər. Kəcavənin icərisində oturmuĢ [Pərixan]
xanım yaranan keĢməkeĢi görüb, hadisənin mahiyyətindən agah olaraq, Allahın
qəzavü-qədərinə boyun əydi və heç vaxt xəyalından keçməmiĢ bir iĢə tabe olmaq
məcburiyyətində qaldı. Xülasə, [Pərixan] xanımı Xəlil xanın evinə apardılar.
Elə həmin gün Əmiraslana əmr olundu ki, ġəntən mövqeyinə gedib, ġamxal
sultanı qətlə yetirsin. Sözügedən Ģəxs [ġamxal sultanı] müĢayiət etmək və ona
946
S-129, v.186a-b; S-297, v.147a.
384
«xeyirli olsun!» demək bəhanəsi altında böyük bir dəstə ilə ġəntən mövqeyinə
getdi. O, [ġamxalla] görüĢərkən əfĢar camaatından bir neçə nəfər hücum çəkib,
[ġamxalı] qılıncladılar və qətlə yetirdilər. Çərkəzlər əsla özlərində əl-qol atmaq
qüdrəti tapmadılar. Əmiraslan xan onun baĢını uca dərgaha gətirib, xan rütbəsi əldə
etdi və [hökmdarın] nəvaziĢini və qayğısını qazandı. Elə həmin gecə Xəlil xanın
mülazimlərindən bir neçə nəfər əmrə uyğun olaraq, [Pərixan] xanımı boğub həlak
etdilər və xanımın mülkiyyətində olan, camaatın fikrincə, təxminən on min tümən
ümumi dəyərə malik bütün mallar və əĢyalar bu xidmətin müqabilində Xəlil xana
ənam verildi. Ġsmayıl mirzənin hələ bir yaĢı tamam olmamıĢ oğlu ġah ġüca da
gedər-gəlməzə göndərildi. Həmçinin Vəli sultan Qalxançıoğlunu tutub, onun
düĢmənləri olan ġiraz zülqədərlərinin əllərinə təslim etdilər və o, öz cəzasına çatdı.
Elə ki bu hadisələr baĢ tutdu, Məryəm Ģöhrətli Xanım Məhdi-Ülya tamam-
kamal əzəmət və istiqlal ilə səltənət və padĢahlıq məsələlərinin məsuliyyətini öz
üzərinə götürdü. Heç bir məsələ onun ali göstəriĢi və iĢarəsi olmadan həll
edilməzdi. Eyni zamanda, Nəvvabi-Cahanbani ali divanın vəkaləti mənsəbinə təyin
olundu və qərara alındı ki, o, padĢahın hökm və fərmanlarına vəzirin möhüründən
yuxarıda möhür vursun. Xoca ġücaəddin ġirazinin oğlu və Əliqulu xan ġamlunun
dayısı olan Hüseyn bəy, Nəvvabi-Cahanbaninin vəziri vəzifəsinə yüksəldildi və
vəkalət möhürünü saxlamağı ona tapĢırdılar. Onun bacısı Xanican xanım Məhdi-
Ülyanın və adlı-sanlı Ģahzadənin yanında böyük etibara malik idi. Xanım Məhdi-
Ülyanın ailəsinin dostu olan münəccim Molla Əfzəl Qəzvini etibar və iqtidarda
kamal dərəcəsinə çatdı, Qəzvinin kələntərliyi və divanın hesabdarlığı ona həvalə
olundu. Mirzə Salman isə təkbaĢına rüknüssəltənə və etimadüddövlə olub,
məmləkət məsələlərini həll etməyə baĢladı. Ali sədrlik mənsəbi fəzilətli, gözəl
əxlaqlı, alicənab və dərviĢ xilqətli bir seyid olan mərhum Mir ġəmsəddin
Məhəmməd Xəbisi Kirmaniyə tapĢırıldı. Sözügedən Ģəxsin sədr təyin olunmasının
səbəbi budur ki, Ġsgəndər Ģanlı nəvvab Heratdan ġiraza gedən zaman Xəbis
qəsəbəsində Həzrət Mir (ġəmsəddin Məhəmməd) onun hüzuruna gəlib, ona rəğbət
doğuran xidmətlər göstərmiĢdi. Həzrət Mir [ġəmsəddin Məhəmmədin] fəziləti,
kamalı və söhbəti Ġsgəndər Ģanlı nəvvaba xoĢ gəlmiĢdi. Nəticədə, [Sultan
Məhəmməd mirzə] onun ləyaqəti və istedadı barədə həqiqətləri cənnətməkan Ģahın
ərzinə çatdırıb, onu sədri-əzəm mənsəbinə yüksəltmək xahiĢi ilə çıxıĢ edəcəyinə
dair söz vermiĢdi. O zaman bu iĢi həyata keçirmək baĢ tutmasa da, səltənət və
padĢahlıq hökmü [Sultan Məhəmmədin] Ģərəfli zatına məxsus olduğu vaxtda o,
Ģahanə
kamal, vəfa, uzlaĢma, mərhəmət və Ģəfqət üzündən sözügedən seyidə bu böyük və
Ģərəfli vəzifəni bəxĢ etdi. Darülmülk ġirazdan həmin əziz Ģəxsin çağırılması barədə
hökmdar fərmanı göndərildi və Həzrət Mir (ġəmsəddin Məhəmməd) tamam-kamal
izzət və etibarla ali taxtın ətəyinə tələsib, təkbaĢına olaraq sədr vəzifəsini icra
etməyə baĢladı.
385
Həmçinin «məmaliki-məhrusə» qızılbaĢ tayfalarının böyük əmirləri
arasında bölüĢdürüldü. Darüssəltənə Qəzvinin əyaləti Əmir xan Mosulluya mənsub
edildi. Əmir xanın məsləhəti ilə Ġsmayıl sultan, Əmir xanın qardaĢı ġahqulu sultan,
onun oğlu Sultan Murad xan və Ġbrahim sultan Piyada Türkman əmirlik rütbəsinə
yüksəldildilər və onların hər birinə Azərbaycanda ölkə verildi. Cənnətməkan Ģahın
əmri ilə Məhəmmədi xan Toxmağa verilmiĢ Çuxursəəd əmirülüməralığı və Ġsmayıl
mirzənin əmri ilə Ġmamqulu xan Qacara verilmiĢ Qarabağ əmirülüməralığı əvvəlki
kimi yenə də həmin Ģəxslərə həvalə edildi. ġirvan əmirülüməralığı və hakimliyi
Araz xan Rumluya məxsus olundu. Eyni zamanda, Ərdoğdu xəlifə Təkəlüyə və bir
neçə nəfər rumlu əmirinə və digərlərinə ġirvanda ölkələr verildi. Vəli xan Təkəlü
Həmədan
947
əyalətinə [hakim] təyin olunub, o tərəfə yollandı. Ustaclu əmirlərindən
MürĢüdqulu xan Yegana Baxərzdə
948
və Xorasanın bəzi mahallarında, onun
qardaĢı Ġbrahim xana isə Ġsfərayində
949
ölkə verdilər. TurĢiz [mahalını] Mahmud
xan Sufioğluya, Xəvaf [mahalını] isə Vəli xan ÇərxçibaĢıya bəxĢ etdilər. XəbuĢan
və Xorasanın bəzi mahalları Budaq xan Çəkəniyə həvalə edildi. Ağzıvar xan
ġamlunun oğlu Əbülfəth xana və XoĢxəbər xana Kusuyədə və Quryanda ölkə
verdilər. Darülaman Kirman qorçubaĢının qohumu olan Vəli xan ƏfĢara tapĢırıldı.
Kuhi-Giluyə isə əvvəlki kimi Xəlil xan ƏfĢara məxsus olundu. Ġraq mahallarının
əksəriyyəti ulu dərgahın əmirlərinə paylaĢdırıldı. KaĢan Əmir xanın qohumlarından
və qüdrətli dövlətin əmirlərindən olan Məhəmməd xan Mosulluya bəxĢ olundu.
Qum ölkəsi əvvəlki qaydada Heydər sultan Çabuq Türkmanın, Savə isə
Əbülməsum sultan Tərxan Türkmanın öhdəsinə buraxıldı. Rey ölkəsi Müseyib xan
Təkəlüyə, Xəvar və Simnan ġahqulu sultan Təbətoğlu Zülqədərə, Savucbulağ,
CuĢqan və bəzi ətraf ərazilər ġahrux xan Möhürdara, Tarom, Xalxal və bəzi [digər]
mahallar Pirə Məhəmməd xana tapĢırıldı. Fars vilayəti zülqədər əmirləri arasında
bölüĢdürüldü. Astarabad Ġbrahim xanın əmisi oğlu Məhəmməd xan Hacılar
Zülqədərə verildi. Həmçinin hər tayfadan olan əmirlərin hər birinə onların öz
vəziyyətlərinə münasib ölkələr verib yola saldılar.
VerilmiĢ vədə uyğun olaraq, Xan Əhməd Gilani Gilanın BiyepiĢ əyalətinin
hakimi vəzifəsinə qaytarıldı və hökmdar onu «qardaĢ» adlandıraraq Ģərətləndirdi.
Bundan əlavə, o, bu [Səfəvi] sülaləsi ilə qohum olmaq bəxtəvərliyinə ucaldıldı və
cənnətməkan Ģahın möhtərəm qızlarından Məryəm-sultan bəyim ona ərə verildi.
Bu münasibətlə darüssəltənə Qəzvində layiqli bir tərzdə toy təĢkil edildi və
sözügedən Xan Əhməd sevinc və Ģadlıq içərisində səadətin kamına çatıb, Gilana
yollandı.
947
S-129, v.187b; S-297, v.148a. Tehran çapında (s.227) Bəndan yazılıb.
948
S-129, v.187b; S-297, v.148a. Tehran çapında (s.227) Baxərz əvəzinə səhvən Tacir yazılıb.
Əlyazmada isə Baxərzlə yanaĢı, yanlıĢ olaraq Xəvafin da adı çəkilir. Lakin əslində, mətnin sonrakı
cümləsindən də göründüyü kimi, Xəvaf Vəli xan ÇərxçibaĢıya verilmiĢdi. Bu məsələni araĢdıran
F.Sümer belə qənaətə gəlir ki, Baxərz və Xorasanın bəzi digər yerləri MürĢüdqulu xana, Xəvaf isə Vəli
xan ÇərxçibaĢıya verilmiĢdi (F.Sümer. Safevi devletinin kuruluĢu, s.120).
949
Ġsfərayin - Ġranın Ģərqində, indiki Bocnurd Ģəhristanına daxil olan beĢ bəxĢilikdən biri.
386
Ləvənd xanın oğlu Ġsa xan Gürcü və Luarsabın oğlu Simayun xan hər ikisi
əvvəllər Ələmut qalasında məhbus olmuĢ və Ġsmayıl mirzənin hakimiyyəti
zamanında azadlığa buraxılmıĢdılar. [Sultan Məhəmməd] cənnətməkan Ģahın
qardaĢı Sam mirzənin qızını Ġsa xana verib, onu ġəki əyalətinə göndərdi. Simayun
xan isə islamı qəbul etmək Ģərəfinə qovuĢub, Sultan Mahmud xan adlanmağa
baĢladı. O da «bütün möminlər qardaĢdır» kəlamına uyğun olaraq, hökmdar
tərəfindən Ģərəfli «qardaĢ» ləqəbinə layiq görüldü və izzətlə, ehtiramla Gürcüstana
yollanıb, öz irsi ölkəsinə sahib oldu.
Ġstər cənnətməkan Ģahın zamanında sarayda olmuĢ, istərsə də Ġsmayıl
mirzənin zamanında ali taxtın ətəklərinə toplaĢmıĢ məmləkətlərin uca seyidləri,
zadəganları və əyan-əĢrəfləri malik olduqları mətləb və istəklərə nail edilib, hərəsi
öz vəziyyətinə münasib mənsəblər əldə edərək, Ģah tərəfindən iftixar bəxĢ edən
xələtlərlə mükafatlandırıldılar və [öz vilayətlərinə] getməyə rüxsət aldılar. O
cümlədən, islam məmləkətlərinin bəyənilmiĢi Mirmiran Yəzdiyə bir daha dəyərli
soyurğallar bağıĢlanıldı, Ġsmayıl mirzənin onun (Mirmiranın) bacısı ilə nikahından
dünyaya gəlmiĢ qızı Sultanbəyim onun (Mirmiranın) kiçik oğlu ġah Xəlilullaya,
cənnətməkan Ģahın qızı XanıĢ xanım isə onun böyük oğlu ġah Nemətullaya ərə
verildi və [Mirmiran] əziz və möhtərəm bir Ģəkildə darülibadə Yəzdə yola düĢdü.
O da hökmdar tərəfindən Ģərəfli «qardaĢ» ləqəbinə layiq görüldü.
Uzun sözün qısası, Ġsgəndər Ģanlı nəvvab dərya qədər səxavətli əlini pay və
ehsan vermək üçün açdı, xəzinələrin qapıları aralandı və bəxĢiĢlər israfçılıq
həddinə çatdırıldı. Dövlətin dayağı olan Ģəxslər və vəzir Mirzə Salman camaatın və
var-dövlət tamahkarlarının qəlblərini cəlb etməkdən ötrü dövlət malından əl çəkib,
məmləkətlərə göndərilmiĢ bütün böyük əmirlərə, onlar üçün nəzərdə tutulanın
əksinə olaraq, bir və ya iki illik xərc və məvacibləri əvvəlcədən ödədilər. Belə ki,
Əmir xana və onun tabeçilərinə yeddi min tümən verildi. Digər əmirlərə də bu kimi
ödəniĢlər təqdim olundu. Cənnətməkan Ģahın zamanında ağzınacan xələtlə dolu
olan və əmlakı illərlə toplanıb, sanki bir dənizə və mədənə çevrilmiĢ
qayçaçıxananın malları əmirlərə, mənsəb və əməl sahiblərinə, məmləkətlərin
böyüklərinə və əyan-əĢrəflərinə xələtlərin bağıĢlanmasına sərf olundu. Heç elə gün
olmazdı ki, Ġsgəndər Ģanlı nəvvab Ģəxsiyyəti məchul olan kimsələrə on-iyirmi xələt
verməmiĢ olsun. Həmçinin əksəriyyəti on il, bəlkə, daha da artıq bir müddətdə
məvacib almamıĢ böyük qorçulara həmin illərin məvaciblərinin verilməsi hökm
olundu. Hər gün dövlət xəzinəsindən sandıq-sandıq nağd qızıllar çıxarıb, onları
ətək-ətək qorçulara verirdilər ki, cənnətməkan Ģahın borcu ödənilib qurtarsın. ġəxsi
mənafe qapıları divan mənsəblərinin sahiblərinin üzünə açılmıĢ və rüĢvətxorluq
rəvac tapmıĢdı. Oymaqların ağsaqqallarının himayəsi ilə qızılbaĢ tayfaları qarĢıya
müxalif niyyətlər qoyaraq, vəzirləri və dövlətin dayağı olan Ģəxsləri rüĢvətlə ələ
alıb, istədiklərini həyata keçirirdilər.
Bu iĢlərdən savayı, hər bir oymağın içindən yeni əmirlər təyin olundu. Artıq
ölkələr və məmləkətlər bölüĢdürüldüyündən bu yeni əmirlərə dövlət xəzinəsindən
387
məvacib verirdilər. Hər oymağın təəssübkeĢləri qalmaqal və fitnə-fəsad törətməyə
baĢlayıb, rəqiblərinə üstün gəlmək yolu ilə öz hegemonluq bayraqlarını
dalğalandırmaq mövqeyi tutdular. Xülasə, qızılbaĢ tayfaları öz mətləblərinə
çatmağı qarĢıya məqsəd qoyub, dinin və dövlətin maraqlarını az nəzərə aldılar.
Bütün bunların nəticəsində qısa vaxt ərzində dövlət xəzinəsindəki nağd pullar və
mallar tükəndi, toz edilib göyə sovruldu və əlli il müddətində toplanmıĢ var-dövlət
yerlə yeksan edildi. ÖzbaĢınalıq və hərc-mərclik ucbatından o vəfakar [qızılbaĢ]
qövmünün iĢi uzlaĢmadan kənar olub, nifaqa və qalmaqala doğru üz çevirdi. QoĢun
arasında ikitirəlik rəvac tapdı. QızılbaĢların arasında ixtilaf və parçalanmanın
mövcudluğu və onların vəziyyətində nizam-intizamın yox olması barədə xəbərlər
yayıldı. Bu səbəbdən dövlətə ağır ziyanlar dəydi. Belə bir günün arzusunda olan
zəmanə padĢahları və düĢmənlər bu fürsəti qənimət bilib, Ģərqdən və qərbdən
Əcəm məmləkətlərinə tamah saldılar. Sultan Muradın Azərbaycan və ġirvan
məmləkətlərinə tamahı düĢdü. BaĢlarını illərlə itaət çənbərində saxlamıĢ ətrafdakı
baĢqaldıranlar istiqlaldan və istibdaddan dəm vurub, öz zorakılıq və təcavüzkarlıq
əllərini [Səfəvi] məmləkətlərinə uzatdılar.
Ġsgəndər Ģanlı nəvvab qoĢunun ittifaqsızlığı və ikitirəliyi, əmirlərin
arasındakı nifaq, oymaqların bir-birləri ilə düĢmənçiliyi, ordudakı özbaĢına
adamların əmrə tabe olmaması və öz mülayimliyi üzündən güclü düĢmənlərə qarĢı
müdafiə olunmağa qüdrət tapa bilmədi. O, çox həlim adam olduğu üçün fitnəkarlar
bundan istifadə edirdilər. Axırda iĢlər o yerə gəlib yetiĢdi və o həddə çatdı ki,
dövlətin mötəbər məmləkətləri, xüsusən də ġirvan və onun ətrafı, darüssəltənə
Təbriz və hökmükeçən padĢahların taxtgahı olmuĢ Herat qızılbaĢların ixtiyarından
çıxıb, düĢmənlərin əlinə keçdi. Dövlətdə tamam hərc-mərclik yarandı. Camaat
sanki çaĢqınlıq və əlacsızlıq dənizinə düĢənlər və ya səhrada susuzluqdan dodağı
quruyanlar kimi çarəsiz qalmıĢdı. Hamı ümidlə Allahın lütfünü gözləyirdi.
Nəhayət, Allahın qayğıkeĢlik küləyi əsməyə baĢladı, Allahın kölgəsi olan əlahəzrət
Ģahın cahangirlik bayrağının təntənəsi Xorasan tərəfdən yüksəldi və gəlib
səltənətin paytaxtına çatdı. Ġran mülkünün taxtı onun fələyi bürüyən bayrağının
ayparasının parıltısı səbəbindən nurlu günəĢ kimi iĢıqlandı. Onun (ġah Abbasın)
uğurlu taleyinin gücü, tədbirinin gözəlliyi və qdıncının Ģöləsi ilə məmləkətin
qarĢısında duran çətinliklər qısa bir zaman ərzində həll olundu. ĠnĢallah, bu
hadisələrin hər biri bu dəftərin sonrakı hissələrində öz yerləri gəldikdə bəyan
qələmi ilə qeydə alınacaqdır. Uzun sözün qısası, baĢ vermiĢ birinci hadisə Cəlal
xan Özbəyin Xorasana gəlməsidir
950
.
950
S-129, v.189a-b.
388
CƏLAL XAN ÖZBƏYĠN XORASANA GƏLMƏSĠ VƏ
ONUN MÜRTƏZAQULU XAN TÜRKMANIN SƏYĠ
ĠLƏ QƏTLƏ YETĠRĠLMƏSĠ HAQQINDA
Ġsmayıl mirzə zamanında Ģahzadələrin qətlinin baĢ verməsi və səltənət
xanədanının təməlinin laxlaması və sarsılması barədə səs-soraq ətraflara və
kənarlara çatmıĢ, uzaqlara və yaxınlara belə məlum olmuĢdu ki, əbədiyyət sahibi
olan behiĢt məskənli xaqan ġah Ġsmayıl Bahadır xanın - Allah onu cənnət
bağlarının sakini etsin - yüksək məqamlı övladları sırasında Ġsmayıl mirzə və
oğlundan savayı heç kimsə qalmayıbdır. Ona görə də Ġsmayıl mirzənin ölüm
hadisəsindən sonra bu sülalənin səltənətinin əsasının xaraba qaldığını və
qızılbaĢların vəziyyətinin pozulduğunu zənn edən düĢmənlər ayaqlarını əndazədən
kənara çıxarıb, təcavüzkarlığa baĢladılar. O cümlədən, Əbülməhəmməd xanın
ölümündən sonra Ürgəncin digər sultanlarından öz Ģücaətinin və cəsurluğunun
çoxluğuna görə üstün olan Din Məhəmməd xanın oğlu Cəlal xan imansız
özbəklərdən ibarət altı-yeddi min nəfərə yaxın bir dəstə ilə yağmalamaq və dağıntı
törətmək məqsədi güdərək, Nisa, Əbivərd və o hüduddan Xorasana soxulub,
müqəddəs MəĢhədin yaxınlığına gəldi. Böyük əmirlərdən heç biri ayrı-ayrılıqda
ona müqavimət göstərmək qüvvəsində olmadıqlarından onların hərəsi öz qalasına
sığınıb gözləyirdilər ki, bəylərbəyilərdən hansısa biri [Cəlal xanla] döyüĢməyə
təĢəbbüs göstərərsə, onlar da onun baĢına toplaĢıb, düĢmənin dəf edilməsi iĢi ilə
məĢğul olsunlar.
Cəlal xan o ətrafda çoxlu talanlar və qarətlər törədib, Cam vilayətinə getdi
və o vilayətdə də mal-qara və davarlar ələ keçirib, Sərəxs yolundan geri qayıtmaq
və Xorasanda toplayıb götürdüyü saysız qənimətləri öz ölkəsinə çatdırmaq istədi.
Müqəddəs MəĢhədin bəylərbəyisi Mürtəzaqulu xan Pornak ətrafa və yan-yörəyə
adam göndərib, ona kömək etməyə məmur olan əmirlərə xəbər çatdıraraq, onlardan
qoĢun tələb etdi. Lakin o, Cəlal xanın vilayəti iĢğal etməyin qeydinə qalmadığını,
soyğunçuluq və qarətlə kifayətləndiyini və geri qayıtmaq istədiyini eĢitdikdə,
köməyin gəlib çatmasını və qoĢunun toplanmasını gözləmədən, öz
mülazimlərindən və müqəddəs MəĢhəddə hazır olan əmirlərdən və qorçulardan
ibarət məhdud bir qüvvə ilə MəĢhəddən çıxaraq, onu təqib etməklə Cam vilayətinə
gəldi. Əmirlərdən və o hüdudun camaatından bir sıra digərləri də ona qoĢuldular və
onun baĢına təxminən üç minlik qoĢun cəmləĢdi. Mürtəzaqulu xanın və qızılbaĢ
qoĢununun gəliĢindən Cam AĢqabadında xəbər tutan Cəlal xan yüyənini [öz
ölkəsinə] qayıtmaqdan geri çevirdi. Təcrübəli özbək atalıqlarından və
ağsaqqallarından bəziləri məsləhət bildilər ki, əgər yağmalamaq məqsədi ilə
gəlmiĢiksə, döyüĢə atılmaqdan vaz keçib, qarət etdiyimiz malları etibarlı bir yerə
çatdırmalıyıq.
Lakin Cəlal xan dikbaĢlıq və qürurunun çoxluğu ucbatından qızılbaĢ
qoĢununa saymazyana münasibət bəsləyib, orada qalaraq, davaya və döyüĢə
389
hazırlaĢdı. ĠĢ o yerə gəlib çatdı ki, hər iki tərəfdən döyüĢ səfləri quruldu və gərənay
səsi fələyin qulaqlarına qədər gedib çıxdı. Hər iki tərəfin igidləri döyüĢ meydanına
ayaq qoydular və günəĢin günortadan keçməsindən ta qürub etməsinə qədər
döyüĢmək və vuruĢmaqla məĢğul oldular. Hər iki tərəfdən Ģücaət və mərdanəlik
nümayiĢ etdirildi. Cəlal xan qızılbaĢ qazilərinin apardığı savaĢın və döyüĢün bu cür
Ģiddətli olmasını və onların ayaqlarının döyüĢ meydanında bu qədər möhkəm
durmasını təsəvvür etməmiĢdi. O, bunu müĢahidə etdi və həmin azsaylı qoĢunun
onun müqabilində göstərdiyi cürətə və cəsarətə təəccüblənərək, onlarla müharibə
etdiyinə peĢman oldu. Cahana iĢıq saçan günəĢin Ģüaları yer səthinin arxasında
gizləndikdən və hava Abbasilər [sülaləsinin qara] libası kimi
951
zülmətə
büründükdən sonra müharibədən yorulmuĢ hər iki qoĢun döyüĢdən və vuruĢdan əl
götürüb, hər biri bir tərəfə çəkilərək, öz düĢərgələrinə tələsdilər. Sübhədək hər iki
tərəf özünə gözətçilər təyin etdi.
QızılbaĢ qaziləri özbək ordusunun zərbələrindən və igidcəsinə
həmlələrindən elə xoflanmıĢ və qorxmuĢdular ki, yenidən müqavimət göstərməyə
tab gətirməyi öz qüdrətlərinin çərçivəsinə sığmayan bir iĢ hesab edirdilər. Lakin
Mürtəzaqulu xan çox mərdanəliklə özbək qoĢununun məğlub edilməsinə səy
göstərdi. Səhəri gün həm sabit, həm də səyyar göy cisimlərinin (bütün ulduzların
və planetlərin) sultanı (günəĢ) baĢ qaldırıb, öz atəĢ yağdıran qılıncının Ģüaları ilə
ulduzlar dəstəsini məğlub etdikdə [Mürtəzaqulu xan] qızılbaĢ qazilərini
müharibəyə həvəsləndirərək, döyüĢ meydanına yollandı. O tərəfdən Cəlal xan da
öz səflərini düzəltdi. Hər iki tərəfdən baĢ verən ardıcıl həmlələrdən sonra [Cəlal
xan] Ģücaətinin çoxluğuna və təəssübkeĢliyinin qüvvətinə qapılaraq, özü Ģəxsən
döyüĢə qatılmaq üçün igidlik atını savaĢ meydanında cövlana gətirdi. DöyüĢün
qızğın çağında Ümmət bəy Ustaclu ilahinin təqdiri üzündən Cəlal xana çatıb, onu
tanımadan öz canalan nizəsinin zərbəsi ilə yerə sərdi və atdan enib onun baĢını
bədənindən ayırmaq istədi. Bu əsnada Cəlal xanla at üstündə durmuĢ özbəklərdən
biri fəryad etdi: «Onu öldürməkdən əl çəkin! O Cəlal xandır». QızılbaĢlar Cəlal
xanın adını eĢidəndə türkmanlardan və çəkənilərdən bir neçə nəfər onun üzərinə
hücum çəkib, onu Ümmət bəyin və ustaclu camaatının əlindən alaraq, darta-darta
Mürtəzaqulu xanın nəzərləri qarĢısına apardılar. Həmin döyüĢün iĢtirakçılarından
eĢidilmiĢdir ki, ustaclu qaziləri Cəlal xana qarĢı müharibədə mərdanəliklər nümayiĢ
etdirmiĢlər. Ustaclularla türkmanlar və çəkənilər arasında Cəlal xanın tutulması
zamanı münaqiĢə baĢ vermiĢdi. Bu dəstələrdən hər biri [Cəlal xanın] tutulmasını
özlərinə aid edirdilər. Mürtəzaqulu xan onun qətlə yetirilməsini məsləhət bildi.
Onun təkəbbür və lovğalıqla dolu olan baĢını bədənindən ayırdılar. Özbəklər Cəlal
xanın əsir düĢməsindən xəbərdar olduqda qaçıĢ yoluna üz tutdular. Qılıncdan
qurtulanlar yarımcan halda qaçıb aradan çıxdılar. Zəfər Ģüarlı qoĢunun əlinə saysız
qənimətlər düĢdü. [Mürtəzaqulu xan] Cəlal xanın baĢını ələ keçirilmiĢ yaraq və
951
Qara rəng Ərəb xilafətində hökmranlıq etmiĢ Abbasilər sülaləsinin rəmzi sayılırdı.
390
«axtarma» ilə birlikdə ulu dərgaha göndərib, mükafatlara və ənamlara layiq
görüldü.
Mürtəzaqulu xan bu Ģanlı qələbədən sonra Xorasanda istiqlal bayraqlarını
dalğalandırdı. O, bu cür böyük bir iĢi Herat bəylərbəyisi Əliqulu xan ġamlunun
yardımı və köməyi olmadan həll etdiyi üçün daim bu hadisənin baĢ verməsi ilə
öyünüb, həm Heratın bəylərbəyisi, həm də cavanbəxt və bəxtəvər Ģahzadənin,
yəni Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın lələsi vəzifələrini tutan Əliqulu xana çox
da məhəl qoymurdu. O, həmiĢə Əliqulu xanın istəklərinin ziddinə gedərək, özünü
ondan üstün bilirdi. Nəhayət, get-gedə onların arasında araqarıĢdıranların fitnəsi ilə
düĢmənçilik münasibətləri baĢ qaldırdı, vəhĢət doğuran səbəblər günbəgün daha da
artdı, axırda bu məsələ döyüĢ həddinə çatdı və dəfələrlə onlar bir-birlərinin üzərinə
qoĢun çəkdilər. ĠnĢallah, bu hadisələr öz yen gələndə qeyd olunacaqdır.
SĠSTAN ƏHLĠNĠN ÜSYANI, TÜĞYANI VƏ ONLARIN
CƏFƏR SULTAN ƏFġARLA MÜHARĠBƏSĠ
Cənnətməkan Ģahın dəhĢətli [vəfat] hadisəsindən sonra məmləkətlərdə bir
sıra fitnə-fəsad əmələ gəldi. Xorasan əhlindən törənmiĢ ilk müxalif hərəkət Sistan
camaatından haĢ verdi. Bu əhvalatın həqiqəti belədir ki, cənnətməkan Ģahın vəfatı
zamanı mərhum Bəhram mirzənin oglu Bədiüzzaman mirzə ali əmrə uyğun olaraq,
Nimruz vilayətinin valisi idi və Teymur xan Ustaclu onun lələsi idi. Sistan əmirləri
Teymur xanın və ustaclu tayfasının pis rəftarı və saymazlığı üzündən qızılbaĢlara
itaət etməkdən boyun qaçırdılar. O tayfanın mötəbər Ģəxsləri toplaĢıb, Teymur xanı
Sislandan çıxardılar. Bir müddət o vilayətin ərazisi qızılbaĢ qoĢunundan xali oldu.
Hər təbəqənin dikbaĢları üsyan və tüğyan üçün baĢ qaldırıb, Səffari sultanları
952
nəslindən olan məliklərdən birinin [Sistanda] hakimiyyət baĢına keçməsini təmin
etməyə çalıĢdılar və bu vəzifəyə layiq olan həmin böyük məliklərdən bir neçəsinə
öz niyyətlərini ərz etdilər. Lakin onlardan bəziləri öz aqibətlərini düĢünərək, bu
təklifi qəbul etmədilər. Elə bu əsnada Ġsmayıl mirzənin [ölüm] hadisəsi baĢ verdi
və Ġran səltənətinin taxtı Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın ixtiyarına keçdi. Sistanın
qalmaqal salan iğtisaĢçıları əvvəlkindən daha artıq dərəcədə rəislik və rəhbərlik
həvəsinə düĢərək, qızılbaĢlara rəiyyət olmaqdan tamamilə imtina etdilər. Onlar
özləri üçün səltənət və hökmranlıq xalçasını döĢəyərək, məliklər zümrəsindən
cavan, hörmətli, cəsur və çalıĢqan bir adam olan Məlik Mahmudu hakimiyyət
baĢına gəlməyə həvəsləndirdilər. Məlik Mahmud öz qüruru, nəfsi, cəsarəti və
lovğalığı üzündən məmləkətə rəhbərlik və baĢçılıq etməyə razılaĢıb, hakimiyyəti
qəbul etdi.
952
Səffarilər - əsası Yaqub ibn Leys (867-879) tərəfindən qoyulmuĢ fars sülaləsi. Sistan hakimləri
özlərini Səffarilər sülaləsindən sayırdılar (Малик Шах-Хусайн Систани. Хроника воскрешения
царей, с.10).