Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
371
zərbxanaların mənafeyinin gözlənilməsini xahiĢ edirdilər. [Ġsmayıl] mirzə sikkənin
bir tərəfində «La ilahə illəllah, Məhəmmədən rəsulullah, Əliyyən vəliyullah»
sözlərinin nəqĢ olunub-olunmaması barədə götür-qoy etdi və dedi: - Dirhəm və
dinarlar
938
ticarət mübadiləsi zamanı yəhudilərin, ermənilərin, məcusların
939
,
hindlilərin və s. kafirlərin əllərinə düĢürlər və avam camaat «yalnız pak olanlar
toxuna bilərlər» ayəsinə
940
zidd olaraq, natəmiz halda Allahın isminə toxunurlar.
Buna görə də o, tərəddüd edirdi ki, həmin ifadələrin əvəzində hansı ibarələri
nəqĢ etdirsin ki, xalqın nəzərində xoĢagəlməz olmasın. Bir gün o, camaatın
arasında dedi:
- Bir halda ki, dostlar məni bədnam etmiĢlər, indi bu məsələ barədə də
deyəcəklər ki, bu ifadələrin aradan qaldırılmasında məqsəd «Əliyyən vəliyullah»
sözünün sikkələr üzərindən silinməsi olmuĢdur.
Çox götür-qoydan sonra axırda qərara alındı ki, sikkənin bir üzündə bu beyt
nəqĢ olunsun:
«Nə olsun ki, Ģərqdən qərbə imamdır?!
Əli ilə nəsli bizə tamamdır».
Sikkənin digər üzündə isə [Ġsmayıl mirzənin] adının və zərb olunan yerin
adının nəqĢ edilməsi qərara alındı. Beləliklə, dirhəmlərin və dinarların tərtibatı bu
yazılarla zinətləndirildi.
Bu hadisədən sonra MəĢhəd hakimi təyin olunmuĢ Mürtəzaqulu xan
Pornaka rüxsət verdilər ki, cənnətməkan Ģahın mübarək cəsədini götürərək, yola
düĢsün. Günahları [Allah tərəfindən] bağıĢlanmıĢ o cənazənin yolboyu keĢiyini
çəkmək və onu çiyinləri üstündə daĢımaq vəzifəsi üç yüz nəfər qorçuya tapĢırıldı.
Herat hakimi və bəylərbəyisi təyin olunmuĢ Əliqulu xan ġamluya da rüxsət verib
yola saldılar ki, müqəddəs MəĢhədədək cənazəni müĢayiət etsin və oradan da
Herata getsin. Camaat arasında yayılmıĢ söz-söhbətə görə, [Ġsmayıl mirzə
tərəfindən] bu adı çəkilən Ģəxsə (Əliqulu xana) göstəriĢ verilmiĢdi ki, Herata
çatdıqda Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın o vaxt yeddi yaĢında olan Ģərəfli
vücudunu həyat lövhəsindən silərək, o iqbal bürcünün dürrünün mövcudluğu
ucbatından hökmdarın xatirində yaranmıĢ narahatçılığı aradan qaldırsın. [Ġsmayıl
mirzə] həmçinin ġiraza da adam göndərib tapĢırmıĢdı ki, Qazi bəy Zülqədər
Ġsgəndər Ģanlı nəvvab Məhəmməd mirzəni və [ġah Abbasın] qardaĢlarını həbs edib
nəzarət altında saxlasın və ġiraz hakimi Vəli sultan Qalxançıoğlu gəlib çatdıqda
onları da aradan götürsün. [Ġsmayıl mirzənin] ağlına gələn qərar bundan ibarət idi
ki, səltənət ailəsindən onun özündən və oğlu ġah ġücadan savayı heç kim
938
Dinar - Səfəvilər dövründə mis pul. Dirhəm - gümüĢ pul.
939
Məcus - atəĢpərəst, zərdüĢti deməkdir.
940
«Qurani-Kərim», «Vaqiə» surəsi, 79-cu ayə.
372
qalmamalıdır. Lakin o bilmirdi ki, «qədəri Allah müəyyənləĢdirir» [ayəsinin]
941
zərurəti ilə Ulu Yaradanın təqdiri yaradılmıĢların fikirləĢdiklərinin əksinə idi.
«Ürəyindən hər nə keçir, olmayır,
Nəyi ki, Tanrı istəyir, o olur».
Zuzbabə kometinin zühur etməsi. Bu hadisələr cərəyan edən vaxt
asimandakı Qövs bürcündə Zuzbabə adlı bir komet göründü. Onun quyruğu
səmanın ortasından məğribə tərəf uzanırdı. Ġsmayıl mirzə nücum elminə bələd
olduğundan bu vəziyyəti müĢahidə etdikdə onun qəlbində böyük bir həyəcan baĢ
qaldırdı. O, gün ərzində münəccimləri çağırtdırdı və onlardan Zuzbabənin ehkamı
və təsirləri barədə soruĢdu. Münəccimlər həmin vaxta münasib olan sözlər dedilər.
O, nücum elminin dəlillərinə əsasən belə düĢündü ki, bu hadisənin baĢ verməsi
padĢahlardan birinin zavala uğrayacağının niĢanəsidir. Münəccimlər dedilər ki,
onun quyruğu məğribə tərəf uzandığı üçün onun ən böyük təsiri Rum vilayətində
və qərb torpağında baĢ verəcəkdir. O, münəccimlərin sözlərindən bir qədər təsəlli
tapsa da, ürəyi yenə də həyəcanlı idi. Doğrudan da, onun bu narahatçılığı yersiz
deyildi. Çünki nücum qaydaları ona dəlalət edir ki, əgər Zuzbabə bir kəsin
taleyinin sahibi olan səyyarənin ətrafında görünərsə, Ģübhəsiz, onu məhv edər.
Ġsmayıl mirzə Əkizlər bürcündə doğulmuĢdu və onun taleyinin sahibi Ütarid
(Merkuri planeti) idi. Görünən Zuzbabə məhz onun tale sahibinin ətrafında
meydana çıxmıĢdı. Münəccimlər isə ona yanlıĢ məlumat verib, onu bunun
mənasını aĢkarlamaqdan uzaq salmıĢdılar. Bu hadisədən bir neçə gün sonra
[Ġsmayıl mirzə] öz mövcudluğunun arabasını yoxluq atına bağlayıb, axirət səfərinə
yollandı.
II Şah İsmayılın ölümü. Bu əhvalatın təfsilatı və bu mövzunun Ģərhi
bundan ibarətdir ki, Ġsmayıl mirzə yekĢənbə gününə təsadüf edən mübarək
ramazan ayının 13-cü (24 noyabr 1577) gecəsində onunla böyük bir mehribançılıq
və dostluq münasibətləri saxlayan və gecə-gündüz ona həmdəm və həmsöhbət olan
Həsən bəy Halvaçıoğlu və öz yaxın adamlarından bir neçə nəfərlə birlikdə gəzib-
dolaĢmaq istəyi ilə dövlətxanadan çıxıb, gecənin üçdə iki hissəsi ərzində küçələrdə
və məhəllələrdə gəzdi. Daha sonra o, dövlətxana səmtinə gələrək, sözügedən
Həsən bəyin dövlətxanaya bitiĢik olan və qapılarından biri Ģah atı («əsbi-Ģahi»)
meydanına açılan evində yuxuya getdi. O, qəddar dünyanın səbatsız arzularını
müĢahidə etməkdən pozulmamıĢ gözlərini yumub, yoxluq dünyasına tələsdi. Həsən
bəy qapıları içəridən bağlayıb, onun böyründə yatmıĢdı. ÇaĢt zamanına qədər qapı
bağlı qaldı. Müqərrəblər və xidmət əhli orada cəmləĢib, qapının açılmasının
intizarını çəkirdilər və heç bir canlının ixtiyarı yox idi ki, onun yataq otağına yaxın
düĢə bilsin. Lakin yatmaq və dincəlmək zamanının sürəkliliyi həddən aĢdıqda vəzir
941
«Qurani-Kərim», «Müzəmmil» surəsi, 20-ci ayə.
373
Mirzə Salman və qorçubaĢı günortaya yaxın evin qapısına gəldilər. Onlar yuxunun
müddətinin uzanmasından narahat olub, «Kiçik həkim» ləqəbi ilə tanınan və
həkimlər zümrəsi arasında yüksək ixtisas dərəcəsinə malik olan Həkim Əbülfəth
Təbriziyə təklif etdilər ki, yataq otağının yanına qədər gedib, hansı hadisənin baĢ
verməsi səbəbindən bu vaxtadək yuxuda qaldıqlarını aydınlaĢdırsın. «Kiçik
həkim» cürət edib, onların yatdıqları otağadək getdi. Lakin o, heç bir səs
eĢitmədiyindən bir söz deməyə cürət etməyib, geri qayıtdı. Yenidən onu tam
təkidlə göndərdilər ki, bu dəfə gedib, onlara səslənsin. Sözügedən Ģəxs qapının
arxasına gəlib, dua və yalvarıĢ üsulu ilə səslənməyə baĢladı. Bu zaman Həsən bəy
Halvaçıoğlu fəryad edib dedi:
- Mənim hərəkət etməyə qüvvətim yoxdur ki, qapını açım. Qapını o
tərəfdən mümkün olan tərzdə açıb içəri girin. Burada əcaib bir hadisə baĢ
vermiĢdir.
«Kiçik həkim»də vahimə və həyəcan yarandı. O, geri qayıtdı və hamını
vəziyyətin mahiyyətindən xəbərdar etdi. Mirzə Salman bir sıra müqərrəblərlə birgə
gedib, qapını açaraq, içəri girdilər və gördülər ki, Ġsmayıl mirzə hərəkətdən
düĢmüĢdür, amma hələ də son nəfəsi gedib-gəlməkdədir. Həsən bəyin isə aĢağı
ətrafları hərəkətsiz vəziyyətə düĢmüĢdü və dili pəltək vururdu. Hamı çaĢ-baĢ qaldı
və qorxuya düĢdü. QorçubaĢını içəri çağırıb, Əmir xanın, Pirə Məhəmməd xanın və
digər əmirlərin ardınca adam göndərdilər. Elə həmin vaxt Ġsmayıl mirzə öz həyat
əmanətini əcəl zərurətinə tapĢıraraq vəfat etdi. Həsən bəy dili pəltək vura-vura, yüz
təĢviĢ içərisində bunları bildirdi:
- AxĢam iftar vaxtında xalis tiryək atdı, mənə də ondan verdi və xörək
yedikdən sonra küçələri gəzmək arzusuna düĢərkən yenə də tiryək atdı. Amma
mənə verdiyi [tiryəki] mən yemədim. Gəzib-dolaĢıb, bir hamamın qapısına çatdıq.
Orada bir halvasatan oturmuĢdu. [Ġsmayıl mirzə] onun halva-çörəyindən çox yedi.
Biz mənzilə gəldikdə isə mənə dedi ki, səhərə az vaxt qalmıĢdır, gəl bir tiryək də
ataq və yataq. Onun tiryək qutusunun üstünü həmiĢə mən möhürləyirdim. Qutunu
çıxardıqda gördüm ki, onun üzərindəki möhür əlaməti zay olmuĢdur. Dedim ki, bu
qutunun üstündə mənim möhürüm və niĢanım yoxdur. Lakin o, mənim sözümə
əhəmiyyət verməyərək, tiryəki qutudan götürüb, özü adət etdiyindən daha artıq atdı
və tam təkidlə mənə də ondan verdi. Amma mən onun çox az hissəsini uddum və
biz yatdıq. ÇaĢt vaxtında mən yuxudan oyandım və özümü indi sizin müĢahidə
etdiyiniz halda gördüm. ġah həzrətlərinin isə nitq qüvvəsi yox idi, amma əl-ayaq
atırdı. Bir qədər sonra hərəkətsiz vəziyyətə düĢdü və nəfəsinin gedib-gəlməsi
daraldı. Nəhayət, mən «Kiçik həkim»in səsini eĢidib fəryad etdim. Əhvalat barədə
həqiqət bundan ibarətdir. Gerisini özünüz bilərsiniz.
İsmayıl mirzənin ölüm səbəbi barədə fikir müxtəlifliyi. Əmir xan və Pirə
Məhəmməd xan gəlib bu vəziyyəti gördükdə onları heyrət bürüdü. Əmir xan Həsən
bəy Halvaçıoğlunu qətlə yetirməklə təhdid edib, ona dedi:
374
- Düzünü de! Əgər bizim padĢahımızı zəhərləyiblərsə, bu, heç də sənin
köməyin və yardımın olmadan baĢ verməyibdir.
O, bunun cavabında dedi:
- Mən padĢahın hakimiyyəti sayəsində bütün qızılbaĢların böyüyü idim.
Ondan sonra mənim yaĢamağa gümanım yoxdur. Eyni zamanda, bu vəziyyətdən
sağ çıxıb-çıxmayacağım məlum deyildir. Mənə məlum olan hər nə var idisə, sizə
dedim.
Əmir xan təhqiqat və araĢdırmam böyütmək istədi. Lakin Mirzə Salman və
əmirlər mane olub dedilər:
- Axı bu iĢi ĢiĢirtməyin nə faydası olacaqdır? Ġndi ki, artıq bu cür bir hadisə
baĢ vermiĢdir, gərəkdir ki, din və dövlət cəhətdən hüzn tutulsun.
Həkimlər onun bədənində süstlük hiss etdilər. Camaat arasında belə bir
söhbət yayıldı ki, o, Pərixan xanımı əhəmiyyətsiz və etibarsız bir vəziyyətə
saldığından xanım hərəmxana kənizləri ilə dilbir olmuĢ, onun tiryəkinin tərkibinə
zəhər qatmıĢlar. Bəzi digərləri deyirdilər ki, onun hərdənbir özünü büruzə verən
sancısı vardı Həmin sancı bundan öncə bir dəfə də baĢ qaldırmıĢ və hətta ölüm
həddinədək gəlib çatmıĢdı. Lakin o zaman təbiblər onu müalicə etmiĢ və o, xilas
olmuĢdu. Bu dəfə isə sancı daha Ģiddətli olmuĢ və yanında həkim olmadığı üçün
bu, onun ölümü ilə nəticələnmiĢdi. Bəzi digərləri deyirdilər ki, o, dalbadal çoxlu
tiryək atmıĢ, çoxlu yemək ycmiĢ və nəticədə, mədəsində böyük bir ağırlıq yığılıb,
nəfəs yolunu tutmuĢdur.
Xülasə, hadisənin hansı cür baĢ verməsinin mahiyyəti aydınlığa qovuĢmadı.
Gözlənilmədən belə bir əcaib və qəribə hadisənin üz verməsi səbəbindən əhali və
qara camaat heyrət dəryasına düĢdülər. Amma aqillər və bilik sahibləri bu
mövzuda halın dili ilə dedibr:
«Ta ulduzlaracan kimsə bilməz demək,
Sabah hansı oyun quracaq fələk.
Bu zərnigar qutunun nilgünündən,
Nə möhrə çıxarar ruzigar bilsən.
Agah deyil tale sirrindən insan,
Bu sahədə ağıl acizdir yaman».
Nə isə, bu hadisənin baĢ verməsindən sonra əmirlər bu xəbərin dərhal
yayılmasının qarĢısını almaq üçün buyurdular ki, xəbərin bayıra çıxmaması üçün
qapıçılar at meydanının qapılarını bağlasınlar. Çünki oymaqlar arasında təzəlikcə
inad qapıları açılmıĢdı, təkəlü və türkman tayfaları tərəfindən Ģamlu və ustaclu
tayfalarına qarĢı çoxlu pis hərəkətlər törədilmiĢdi, qanlar tökülmüĢdü və [sonuncu
adı çəkilmiĢ iki tayfa] öz əleyhdarlarına məğlub olmuĢdular. Ġndi bu böyük
hadisənin baĢ verməsindən sonra kin qılınclarının intiqam qınından sıyrılacağı və
tərəflər arasında fitnə və düĢmənçilik atəĢinin alovlanacağı qorxusu var idi. Ona
375
görə də əvvəlcə Mirzə Salman və ağsaqqal, dövlətmənd, nəcib fikirli bir kiĢi olan
Xəlil xan ƏfĢar razılığa gəldilər ki, yüksək Ģöhrətli əmirlər əbədi dövlətin mənafeyi
naminə düĢmənçilik büsatını bir kənara qoyub, göz nuruna and içsinlər ki, keçmiĢ
və sonrakı düĢmənçiliyi və oymaq təəssübkeĢliyini beyinlərindən çıxarıb, bir-
birləri ilə dost olacaqlar. Türkman tayfasının böyüyü və ağsaqqalı olan Əmir xan
itaət qədəmi ilə önə çıxıb, Pirə Məhəmməd xanla ata-oğul saziĢi bağlayıb and
içdilər. Bu söhbətdən sonra səltənət və padĢahlıq mövzusunu ortaya gətirdilər.
ġiraz hakimi Vəli sultan Qalxançıoğlu Zülqədər dedi:
- Atanın mirası oğula çatmalıdır. Gəlin, ġah ġücanı padĢah edək.
Əmirlər ona etiraz etdilər:
- Sən vəkilüssəltənə olmaq və qızılbaĢların böyüyünə çevrilmək istəyirsən.
Axı səkkiz aylıq tifil Ġrana padĢahlıq etməyə necə layiq ola bilər?!
Əmirlərin və dövlət ərkanının hamısı Pərixan xanımın hökmünə itaət
boyunlarını əydiklərindən Vəli sultan xanıma xoĢ gəlmək üçün dedi:
- Qoy səltənət iĢlərini Pərixan xanım idarə etsin və qızlar sultanlıq
rütbəsinə münasib olmadıqlarına görə sikkə ġah ġücanın adına vurulsun.
Lakin heç kim bu təklifə razılıq vermədi. Əmir xan, Pirə Məhəmməd xan,
Xəlil xan və cəmi əmirlər dedilər:
- Ġsgəndər Ģanlı nəvvab Sultan Məhəmməd padĢah cənnətməkan Ģahın
böyük oğludur və bir neçə kama çatmıĢ xoĢbəxt Ģahzadənin atasıdır.
Elə o saat [Allahın] yüksək divanından «[ey mülkün sahibi olan Allahım],
sən mülkü dilədiyin Ģəxsə verərsən» [ayəsinə]
942
əsasən səltənət və padĢahlıq
fərmanı onun adına yazıldı.
Bəsirət gözləri əzəli [Allahın] təqdirlərini müĢahidə etməyə bağlı olan bir
sıra az düĢüncəli adamlar izhar etdilər:
- Onun görmə qabiliyyəti zəifdir. Hərbi və mülki məsələləri nizama salmaq
üçün görməkdən özgə bir çarənin olmadığı halda, o, səltənətin mühüm iĢlərinin
öhdəsindən nə cür gələ biləcəkdir? Gərəkdir ki, onun adlı-sanlı oğullarından birini
padĢahlığa yüksəldək.
Orada hazır olan qızılbaĢ əyanlarının hamısı qeybdən gələn ilhamla
səsləndilər:
- Bizim padĢahımız Sultan Məhəmməd padĢahdır. Onun oğulları hələ
kiçikdirlər. ĠnĢallah, onlar bir neçə il öz yüksək mənsəbli atalarının dövləti
sayəsində boya-baĢa çatıb, kamal mərtəbəsinə yetiĢərlər və onlardan hansı biri
vəliəhdliyə layiq olarsa, o həzrətin razılığı və icazəsi ilə vəliəhd olar.
Heç kəsin buna qarĢı bir söz deməyə macalı olmadı. Sultan Məhəmməd
mirzə cənablarına qarĢı ġirazda çoxlu hörmətsizliklər etmiĢ olan Vəli sultan böyük
bir narahatçılığa düĢdü. O, bu məsələyə razı deyildi. Amma heç kəs onun sözünə
əhəmiyyət vermədi. Buna görə də o, etiraz edə bilmədi. Orada hazır olanlar «dövlət
942
«Qurani-Kərim», «Ali-Ġmran» surəsi, 26-cı ayə.
376
- Sultan Məhəmməd padĢahın dövlətidir» deyə qıĢqırdılar və qızılbaĢ tayfalarının
sevimli deyimi olan, onların hər bir iĢə giriĢdikdə uğurlu və bərəkətli olması üçün
mübarək ifadə olaraq dilə gətirdikləri «Allah, Allah» Ģüarını səsləndirdilər. Əmirlər
oradan çıxıb, [Pərixan] xanımın hərəmsarayının qapısına gəldilər. O, onları
mülayimcəsinə sorğu-sual etdi. Onlar əhvalatın həqiqətini ərz etdilər. [Pərixan]
xanım özünü padĢah təsəvvür edib, özlüyündə belə qərara gəldi ki, Sultan
Məhəmməd mirzə gəlib çıxanda Ģahlıq adı ona aid olsa da, əslində səltənətin
iĢlərini xanım özü idarə edəcək.
O saat Əliqulu xanın atası Hüseyn xan ġamlu Əliqulu xanın dövlət
iĢlərindən ötrü orduda qalmıĢ Mahmud bəy adlı vəkilini Herata göndərdi ki,
Ġsmayıl mirzənin ölüm xəbərini çatdırsın və əgər kama çatmıĢ adlı-sanlı
Ģahzadənin, yəni Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın aradan qaldırılması kimi bir
pis hadisə hələ baĢ verməyibsə, həmin iĢin törədilməsini qadağan edib, Ģahzadənin
nicat tapdığını bildirsin. Əmirlər Həzrət [Sultan Məhəmməd mirzənin] padĢahlığı
barədə bir vəsiqə yazıb, hamısı oraya möhür vurdular və [həmin sənədi] o həzrətin
dayısı oğlu olan Əlixan bəy Mosullu Türkmanın vasitəsilə ġiraza göndərdilər.
Onun ardınca, həmçinin Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın tərəfdarlarından və Vəli sultanın
əleyhdarlarından olan Məhəmmədcan ağanın oğlu Əli bəy Zülqədəri də
göndərdilər ki, Ġsmayıl mirzənin ölümü və əĢrəfin (Sultan Məhəmməd mirzənin)
hakimiyyətə gəlməsi xəbərini oraya çatdırsın.
Günün axırında at meydanının qapısını açdılar və carçılar atlanıb, iftar vaxtı
əhaliyə Ġsmayıl mirzənin o biri dünyaya köçdüyü barədə məlumat verdilər. Səhərisi
gün [Pərixan] xanım hökm buyurdu ki, istər Sultan Heydər tərəfdarı olmaq
üstündə, istərsə də digər səbəblər üzündən həbsdə və qazamatda olan bütün əmirlər
və əyanlar sərbəst buraxılsınlar. Bundan bir neçə gün öncə ishal xəstəliyindən
qazamatda vəfat etmiĢ Hüseyn bəy YüzbaĢıdan savayı, Məsum bəy Səfəvinin oğlu
Sədrəddin, Seyid bəy
943
Kəmunə və hər tayfadan olan bütün digər məhbuslar
azadlığa çıxdılar. Mirzə Məxdum ġərifi onun anasına Ģəfqət bəsləyən [Pərixan]
xanımın mərhəməti sayəsində təqiblərdən xilas olsa da, Ġranda qalmağı qeyri-
mümkün hesab edib, imamların məzarını ziyarət etmək məqsədi ilə Bağdada
yollandı və Rum padĢahı tərəfindən himayə tapıb, neçə il Məkkeyi-müəzzimənin
qazı əl-qüzzatı (baĢ qazısı) olaraq, yanlıĢ [sünni] məzhəbinə müvafiq hökmlər
verdi. O, axırda əcəlin mütləq qəzavü-qədərinə düçar olub, Ģərəfli Məkkə
[Ģəhərində] öz həyat əmanətini əcəl zərurətinə təslim etdi. Amma bir çoxlarının
dilindən eĢidilmiĢdir ki, o, vəfat edərkən belə vəsiyyət etmiĢdi:
- Məni imamiyyə məzhəbinə uyğun surətdə qüsl edib kəfənə tutarsınız. Mən
isna-əĢəriyəm və bu müddət ərzində dünya məsələlərindən və vəzifəcə
yüksəlməkdən ötrü bəzi yanlıĢ iĢlərə bulaĢmıĢam.
943
S-129, v.182a; S-297, v.l43b.
377
Hər halda, belə deyirlər. Doğrusunu Allah bilir. Əksər camaat Ġsmayıl
mirzənin pis əməllərindən narazı olduğuna görə [onun ölümü nəticəsində] onların
xatirinə çox da pəriĢanlıq yol tapmadı və heç bir durğunluq baĢ vermədi. Xidmət
əhlindən və büyutat ağalarından kimlər ki, ġiraza getməyi və padĢahın xidmətinə
yetməyi arzulayırdılar, əmirlərin yanına gəlib, icazə istəyirdilər, onlar da bunu
[Pərixan] xanıma ərz edirdilər və o, icazə verdikdən sonra onlar yola düĢürdülər.
Heç kimsənin qüdrəti yox idi ki, xanımın və əmirlərin rüxsəti olmadan çıxıb gedə
bilsin.
SULTAN MƏHƏMMƏD PADġAH XUDABƏNDƏ CƏNABLARININ
HAKĠMĠYYƏTƏ GƏLMƏSĠNĠN, ĠRAN SƏLTƏNƏTĠNĠN VƏ
HÖKMRANLIĞININ TAXTINA ƏYLƏġMƏSĠNĠN VƏ ONUN
HAKĠMĠYYƏTĠ ƏYYAMINDA HƏR ĠL BAġ VERMĠġ
HADĠSƏLƏRĠN ġƏRHĠ HAQQINDA
Bundan öncə bəyan qələmi ilə yazılmıĢdı ki, Ġsmayıl mirzə Qazi bəy adlı
zülqədər qorçusunu Ġsgəndər Ģanlı nəvvabı və onun oğullarını nəzarət altında
saxlamaq və heç bir canlının onlarla görüĢməsinə imkan verməmək üçün [ġiraza]
göndərmiĢdi. Həmin qorçu [Sultan Məhəmməd] mirzə cənablarına qarĢı çox
kobudluqlar etmiĢdi. Ġsmayıl mirzənin ölüm hadisəsi baĢ verdikdə böyük əmirlər
Əlixan bəy Mosullu Türkmanı və Əli bəy Zülqədəri ġiraza yolladılar. Lakin öz
tayfasının əmirzadələrindən olan Ġsgəndər bəy ġamlu rüxsətsiz olaraq, Əli bəylə
Əlixan bəydən öncə ġiraza yollanıb, fələklər fələyi kimi bir an belə hərəkətdən
qalmadan gecə-gündüz məsafəni qət edərək, Əli bəydən iki gün əvvəl ġiraza çatdı.
O, qan-tərə batmıĢ atını Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın dövlət sarayının qapısına çapıb,
müjdə verdi ki, Ġsmayıl mirzə dünyadan köçdü və haqq öz mərkəzində qərar tutdu.
Həmin vaxt Qazi bəy orada deyildi. Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın xidmətçiləri həyəcanlı
bir Ģəkildə hərəmxanaya qaçıb xəbər verdilər ki, qorçu gəlib və belə bir müjdə
gətirib. [Sultan Məhəmməd] mirzə cənabları comərd olması və dünya
bağlılıqlarından gözünü çəkməsi və ya vaxtın məsləhətinə əməl etməsi səbəbindən
əsla həmin xəbərə rəğbət göstərmədi. Onun nurlu xatirinə belə bir fikir gəldi ki,
bəlkə, Ġsmayıl mirzə onu sınamaq və imtahana çəkməkdən ötrü bilərəkdən adam
göndərib və onun səltənətə yiyələnmək xəyalma malik olub-olmadığını özü üçün
aydınlaĢdırmaq istəyir.
Xülasə, Qazi bəy Zülqədər dərhal hazır olub, Ġsgəndər bəylə söhbətləĢməyə
baĢladı və onu qətlə yetirməklə təhdid etdi. Ġsgəndər bəy dedi:
- Burada təəccübə yer yoxdur. Dünya Məhəmməd Rəsulullaha qalmadı,
Ġsmayıl mirzəyə də qalmamıĢdır. Mənim doğru, yoxsa yalan dediyim üç gün sonra
bəlli olacaqdır. Əgər səhv demiĢ olsam, sən istədiyin cəzanı mənə qarĢı icra
edərsən.
378
Xülasə, bu xəbərdən Ģəhərə böyük bir qalmaqal və çaxnaĢma düĢdü. Camaat
dövlət sarayının qapısına hücum çəkdi. Ġsgəndər Ģanlı nəvvab Qazi bəyə xitab edib
dedi:
- Deyəsən, bu yüngülbeyin özündə deyil və nə dediyini özü də bilmir. Onu
tutub məhbus et! Əgər xəbər qəti surətdə təsdiqlənərsə, onda olacağa çarə yoxdur.
Əks təqdirdə onu ən ağır cəzaya məruz qoyarsan.
Amma ġiraz əhlindən və zülqədərlərdən bir çoxları Ģadlıq izhar etmiĢdilər.
Qazi bəyin isə belə etməyə cürəti yox idi. O, [Ġsgəndər bəyi] təhdid edir, hər saat
onu sorğu-suala tutur, o isə həmin cavabı təkrarlayırdı. Lakin həmin gün ərzində
bir xəbər gəlib çatmadı. Qazi bəy bundan bir qədər rahatlıq tapdı. Amma ikinci
günün axırında Əli bəy gəlib dəqiq xəbər gətirdi və [Sultan Məhəmməd mirzənin]
ayağını öpmək Ģərəfinə nail oldu. Əli bəylə müttəfiq olan və Vəli sultana ədavət
bəsləyən Ģəhər zülqədərlərindən bir çoxları dərhal hazır oldular və [Sultan
Məhəmməd mirzənin] hakimiyyətə gəliĢini təbrik edib, ona «mübarək olsun!»
dedilər. Ġsgəndər bəy əmirlik rütbəsinə layiq görülüb, «XoĢxəbər xan» ləqəbi aldı.
Zülqədərlər sufilik mövqeyini tutaraq, Qazi bəyi söyüb biabır etdilər.
Lakin Ġsgəndər Ģanlı nəvvab buyurdu:
- Onun mənə qarĢı çoxlu kobudluqları yaddaĢımda qalsa da, mənə üz vermiĢ
bu ilahi qayğının müqabilində Ģükür əlaməti olaraq, mən onu əfv edirəm. O, iĢə
yarayan bir zabit olduğuna və öz padĢahının əmri, göstəriĢi əsasında mənimlə bu
cür rəftar etdiyinə görə yüksəldilməyə layiqdir.
Bir sözlə, [Sultan Məhəmməd mirzə] eĢikağası mənsəbini ona verdi. O, bir
neçə gün həmin vəzifədə qaldı. Lakin daha sonra onun əvvəlki kobud
davranıĢlarından və ədəbsiz sözlərindən çox incimiĢ Xanım Məhdi-Ülya tab
gətirməyib, onu tutdurdu və tam rüsvayçılıqla onu Ġstəxr qalasına göndərdi. O,
həmin qalada həyat zirvəsindən ölüm uçurumuna düĢüb, torpağın altının məhbusu
oldu.
Səhəri gün ġirazın cəmi seyidləri, böyükləri, əyanları və zülqədər
ağsaqqalları fələk bünövrəli sarayın qapısına toplaĢıb, [yeni hökmdarın] ayağını
öpmək Ģərəfinə nail oldular. Əli bəy ġiraz hakimliyinə və xan rütbəsinə ucaldıldı.
[Sultan Məhəmməd] mirzənin dövlətxanasında olan böyük seyidlərdən ġah
Müzəffərəddin Əncu qazı-əsgər mənsəbinə layiq görüldü. Bir neçə il ərzində,
xüsusilə də Ġsmayıl mirzənin hakimiyyəti əyyamında [Sultan Məhəmməd mirzəyə]
layiqincə xidmət etmiĢ Mirzə Əhməd Küfrani «nəzarət-i sərkar-i xasse-yi Ģərifə»
kimi ali bir mənsəbə təyin olundu. Nəvvabi-əĢrəfin (Sultan Məhəmməd mirzənin)
xəzinəsi sərvətsiz qaldığından sözügedən Əli xan və cənab nazir Mirzə Əhməd
Küfrani Ģahın xassəsinə zəruri olan məbləği öz var-dövlətlərindən, zülqədər
tayfasının və [ġiraz] məmləkətinin divani vəsaitindən təĢkil etdilər. Bütün gün
ərzində yüzbaĢılardan, eĢikağasılardan və xidmət əhlindən, türklərdən və
taciklərdən çox-çox adamlar darüssəltənə Qəzvindən gəlib çatdılar və [Sultan
Məhəmməd mirzədən] nəvaziĢ gördülər.
379
ġiraz mustovfisi Mir Qivaməddin Hüseyn hələ Vəli sultanın zülqədər
ağaları ilə münaqiĢəsi yaranan zaman sonuncularla müttəfiqlik etmiĢdi. Buna görə
də Vəli sultan Qəzvində Ġsmayıl mirzəyə ondan Ģikayət edərək, onu sandıq
içərisində saxlatdırmıĢ və məhbus etdirmiĢdi. Bu əsnada o, xilas olub ġiraza gəldi
və Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın möhtərəm hərəmi olan xurĢid hicablı Xanım Məhdi-
Ülya Xeyrannisa bəyimin
944
vəzirliyi vəzifəsinə yüksəldildi. Xanım Məhdi-Ülya
dövlət iĢlərinin tərtibçisinə və yönləndiricisinə çevrildi. Heç bir məsələ onun ali
əmri və göstəriĢi olmadan həllini tapmazdı və Ġsgəndər Ģanlı nəvvab onun Ģərəfli
xatirinin hörmətini çox saxlayırdı. Xanım Məhdi-Ülya Ġstəxr qalasında məhbus
olan öz yaxın qohumu, Gilan valisi Xan Əhməd xanın azad olunması barədə
arzusunu dilə gətirdi. Ġsgəndər Ģanlı nəvvab Xanım Məhdi-Ülyanın Ģərəfli xatirinin
arzusuna uyğun olaraq, Xan Əhmədi qaladan çıxardı və ona çoxlu hörmət və Ģəfqət
göstərib, Gilan əyalətinin hakimliyini ona verəcəyini vəd etdi.
Cənnətməkan Ģah ġahrux bəy Tatıoğlu Zülqədəri Ġsmayıl mirzəyə dost
olmaq üstündə tutdurmuĢdu vo o, qalada məhbus idi. Ġsmayıl mirzə öz hakimiyyəti
əyyamında onu özünün və ali divanın vəkili vəzifəsinə namizəd edərək, hər gün
onu azad edəcəyi barədə söz versə də, bu vədlər həyata keçirilmədi. Nəhayət,
Ġsgəndər Ģanlı nəvvab onu [həbsdən] çıxarıb, ona əyalət bəxĢ etdi, xan rütbəsi verdi
və yüksək möhürdarlıq mənsəbinə təyin elədi, bununla da ona asimani yüksəliĢ
qazandırdı.
Bu əsnada vəzir Mirzə Salman [ġiraza] gəlib, əvvəlcə Əliqulu xanın
mənzilinə getdi, ondan yardım istədi və həm onun, həm də dostluq münasibətlərinə
malik olduğu cənab nazir Mirzə Əhmədin vasitəçiliyi ilə əĢrəfin ayağını öpmək və
Xanım Məhdi-Ülyaya səcdə etmək Ģərəfinə nail oldu. O, Qəzvindəki vəziyyət və
xəbərlər haqqında məlumat verərək, Pərixan xanımın davranıĢları və əmirlərin ona
itaəti və tabeçiliyi haqqında dövlətsevərcəsinə sözlər dedi. Bunun nəticəsində o,
özünə himayə əldə edərək, elə həmin məclisdə ali divanın vəziri təyin olunub,
əvvəlki kimi vəzir və etimadüddövlə oldu. Amma Qəzvində hadisələr belə cərəyan
etmiĢdi ki, Pərixan xanım xoĢbəxtlik və səadətlə iqtidar taxtı üstündə əyləĢib,
səltənətin bütün məsələlərini öz üzərinə götürmüĢdü. Yüksək Ģöhrətli əmirlər onun
hökmünə boyun əyib, hər gün onun ali astanasına cəmləĢirdilər. Onlar qərar
verdilər ki, hər oymaqdan bir nəfər ağsaqqal və böyük etimada malik bir Ģəxs təyin
olunsun ki, həmin tayfanın camaatı onun sözündən çıxmasın. Türkman tayfasından
Əmir xan, ustaclu [tayfasından] Pirə Məhəmməd xan, Ģamlu [tayfasından] DurmuĢ
xanın nəvəsi Sultan Hüseyn xan, təkəlü [tayfasından] Müseyib xan ġərəfəddinoğlu,
əfĢar [tayfasından] Qulu bəy QorçubaĢı, zülqədər [tayfasından] ali divanın
möhürdarı [Məhəmmədqulu xəlifə Qoruqlu] və bu minvalla bütün oymaqlardan
ağsaqqallar təyin olundular ki, zəruri məsələləri [Pərixan] xanımın dayısı ġamxal
sultan Çərkəzin vasitəsilə xanımın ərzinə çatdırsınlar və hər nə hökm olunarsa, ona
944
Tehran çapının bu yerində (s.223) Fəxrünnisa bəyim yazılıb.
380
əməl etsinlər. Həmçinin göstəriĢ verildi ki, ali əmrə uyğun olaraq ġiraza
gedənlərdən savayı, baĢqa heç bir kəs rüxsətsiz çıxıb getməsin ki, Ģahın müzəffər
məiyyəti Qəzvin yaxınlığına çatanda bütün əmirlər [Pərixan] xanımın kəcavəsini
müĢayiət edərək, onu qarĢılamağa tələsib, onun ayağının qədəm qoyduğu torpağı
öpmək Ģərəfini əldə etsinlər.
[Pərixan] xanıma və ġamxal sultana çox da etimad bəsləməyən Mirzə
Salman öz iĢinin xeyrinə olaraq, Qəzvini tərk edib, özünü alı hökmdarın müqəddəs
üzəngisinin həndəvərinə çatdırmağı qərara aldı. O, Əmir xanı dilə tutaraq razı
salıb, özü Ģəxsən hərəmxana pəncərəsi arxasına getməyə nail oldu və izzətli və
cah-calallı hərəmxananın məhrəmləri vasitəsilə [Pərixan] xanımın ərzinə bunları
çatdırdı: «Ġndi dövlət üçün münasib olan budur ki, yad adamların əĢrəfin
xasiyyətinə təsir edib, yüksək Ģöhrətli qardaĢla mehriban bacı (Sultan Məhəmməd
mirzə ilə Pərixan xanım) arasında fəsad salmasının qarĢısı almaq naminə mənim
timsalımda bir sədaqətli bəndə sürətli və təcili bir Ģəkildə ġiraza gedib, əĢrəfin
üzəngisinin həndəvərində olsun». [Pərixan] xanım Ģahın və qoĢunun onun
razılığının əksinə olan bir xəyala düĢməsini hərçənd ehtimal etməsə də, [Mirzə
Salmanın] sözlərindəki həqiqət yükünü öz ağlının tərəzisi ilə çəkib, belə bir
hadisənin baĢ verə bilməsi ehtimalını etiraf edərək, ona rüxsət verdi. Mirzə Salman
elə həmin an hərəmxanadan çıxıb, ġiraza yollandı və qeyri-ənənəvi bir yolla
irəlilədi. Ertəsi gün əmirlər Mirzə Salmanın rüxsət alıb getməyindən xəbərdar
oldular. Onun getməyi onların ürəyincə deyildi. ġamxal sultan istədi ki, adam
göndərib, onu geri qaytarsın. Lakin Əmir xan buna mane oldu. [Mirzə Salman]
gecə-gündüz hərəkət edərək, hələ hökmdarın məiyyəti ġirazdan hərəkətə
baĢlamamıĢ, özünü ġiraza çatdırıb, hadisələri qeydə alan qələmin yuxarıda yazdığı
kimi, [Sultan Məhəmməd mirzənin] hüzuruna çıxmağa nail oldu. O, Ġsgəndər Ģanlı
nəvvabın hərəmi olan Məryəm Ģanlı Xanım Məhdi-Ülyanın mütləq ixtiyar sahibi
olduğunu müĢahidə etdi və istər dövlətdə mövqe tutanların, istərsə də vəzifə və
yüksəliĢ arzusunda olanların onunla hesablaĢmaqdan özgə çarəsinin olmadığını
düĢündü. O, onların qəlblərini ələ almaq üçün Qəzvindəki vəziyyət barədə
həqiqətləri və [Pərixan] xanımın əzəməti və iqtidarı, qızılbaĢ əmirlərinin və
əyanlarının ona göstərdikləri itaət və tabeçilik barədə bəzi məlumatları olduğu kimi
ərz etdi. DanıĢanların sözlərindən və müdriklik sahiblərinin ağıllarının zərurətindən
Ġsgəndər Ģanlı nəvvaba və Məhdi-Ülyaya aydın oldu ki, [Pərixan] xanım
dövlətxananın banusu və səltənət məsələlərinin idarəedicisi olacağı təqdirdə Ģərəfli
hökmdarın quru addan savayı heç bir padĢahlığı olmayacaqdır və Xanım Məhdi-
Ülya da hərəmxananın adi qadınlarından biri olacaqdır. Buna görə də onlar öz
hakimiyyətlərini [möhkəmlətməkdən] ötrü [Pərixan] xanımı ixtiyarsız bir
vəziyyətə salmağı qərara aldılar. Bu iradə onların Ģərəfli xatirlərində qərar tapdı və
onlar onun iĢini bitirmək fikrinə və düĢüncəsinə qapıldılar. Onlar Qəzvindən gələn
hər kəsdən [Pərixan xanımın] əhvalını soruĢurdular və aldıqları cavablar məsələyə
daha da aydınlıq gətirirdi. Xülasə, [Pərixan] xanımın aradan qaldırılması fikri