Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1

Подождите немного. Документ загружается.

361

yolladılar. Daha sonra [ġah Təhmasib tərəfindən] Mazandaran divlərinin xatirinə

təsəlli vermək və onların könlünü almaq üçün [Sultan Həsən] mirzənin köhnə

mülazimlərinin oradan kənarlaĢdırılması barədə hökm verildi. Bir necə nəfər

xidmətçilərdən savayı, Ģahzadənin xidmətində köhnələrdən heç kimsə qalmadı və

cənab mirzə Mazandaranda bir qədər zəif və etibarsız vəziyyətə düĢdü. Belə

olduqda Ģahzadə cənabları [ġah Təhmasibə] müraciət edib, bunları bildirdi:

«Mirək-div ayağını itaət dairəsindən kənara qoyub, üsyan və tüğyan məqamına

gəlmiĢdi. Əgər onun Ģər iĢlərini dəf etmək istəyimizi əĢrəfə ərz edib bildirsəydik, o

vaxta qədər müxtəlif fəsadlar baĢ verəcəkdi. Buna görə də özbaĢına olaraq, belə bir

ədəbsizliyi törətməyə cürət etməli olduq». Onun üzrxahlığı qəbul olunduğuna görə

iĢi yüngülləĢsə də, [ġah Təhmasib] onun vəziyyətinin düzəldilməsi üzərində çox da

durmadı və [Sultan Həsən] mirzə naqis bir Ģəkildə hökumət sürməyə davam etdi.

Nəhayət, o, Mazandaran əhalisinin bir çoxunu mülayimlik və iltifatla özünə

ram edib, öz vəziyyətini yaxĢılaĢdırmaq məqamında ikən cənnətməkan Ģahın vəfatı

hadisəsi baĢ verdi və Ġran səltənəti və padĢahlığı onun doğma əmisi olan Ġsmayıl

mirzənin əlinə keçdi. Sultan Həsən mirzə bu vəziyyətdən xəbər tutduqda Ġsmayıl

mirzənin anası, özünün isə nənəsi olan möhtərəm xanım Sultanımın öz əziz

nəvəsinə (Sultan Həsən mirzəyə) hədsiz məhəbbət bəslədiyini nəzərə alaraq,

yüksək məqamlı əmisinin hakimiyyəti dövründə ixtiyar və iqtidar sahibi olacağını

təsəvvür etdi və əmisinin hələ də oğlu olmadığından, Mazandaran vilayətində aĢağı

səviyyəli naqis hakimliyə razı olmayıb fikirləĢdi ki, yüksək məqamlı əmisinin və

nənəsinin hüzurunda istəkli oğul səviyyəsində olacaq, Ġranın iĢlərinin ixtiyar

sahibinə, bəlkə də, vəliəhd və qaimməqama çevriləcəkdir. Buna görə də o, Ġsmayıl

mirzənin əmri və iĢarəsi olmadan Mazandarandan çıxmaq fikrinə düĢdü. Bu əsnada

divlər təbəqəsi Mirək-divin qanını almaq üçün hərəkətə keçdi. Onlar mirzənin

evinə hücum etdilər və fitnə-fəsadın səbəbkarları olan Seyid Müzəffərin iki

qardaĢını və oğlunu mirzənin evindən bayıra çıxararaq, Mirək-divin qanının qisası

naminə onları qətlə yetirdilər. O tayfa mirzəyə qarĢı hörmətsizlik göstərməyə

baĢladı. Bu hadisənin baĢ verməsindən sonra Seyid Müzəffər ayağını mirzəyə itaət

yolundan kənara qoydu və divlər təbəqəsi ilə sülh bağladı. Onlar bir-birləri ilə

müttəfiq olub, mirzənin əleyhinə çıxdılar. Cənab mirzə onların iğtiĢaĢ və fitnəsi

ucbatından həmin vilayətdə qalmağa macal tapmayıb, böyük bir qəm-qüssə içində,

pəriĢan bir halda Mazandarandan çıxdı və Ġsmayıl mirzənin xidmətinə yetmək əzmi

ilə hərəkətə baĢladı. Lakin öz sadə-lövhlüyü üzündən

929

onun əsla ağlına gəlmirdi

ki, namehriban əmisi ona qarĢı amansızlıq edə bilər.

Elə ki o, Tehrana çatdı, Ġsmayıl mirzə onun gəliĢindən xəbər tutdu. [Ġsmayıl

mirzə] malik olduğu bir çox mülahizə və ehtiyatlılıq üzündən onun gəliĢinə razı

olmasa da, açıq-aĢkar ona qarĢı hərəkət edə bilmədi. Çünki onun adlı-sanlı atası və

qardaĢı ġirazda zülqədər tayfasının yanında idilər və həmçinin xalqın nəzərində

929

S-129, v.174a; S-297, v.136b.

362

anasının hörmətini saxlamaq lazım idi. Buna görə də onun yanına adam göndərib,

ona bunları çatdırdı: «Sənin nənən olan möhtərəm anam hal-hazırda Qumda olduğu

üçün arzu olunur ki, onu oradan tam izzətlə, ehtiĢamla və Ģahanə dəbdəbə ilə

gətizdirək. Ġndi anamın gəliĢinə hazırlaĢırıq. Sən Tehranda qal ki, anam gəlib

yerbəyer olandan sonra səni də dəvət etmək üçün adam göndəriləcəkdir, sənin də

gəliĢinə hazırlıq görüləcəkdir. O zaman böyük əmirlərdən birini sənin ardınca

göndərəcəyik. [Bunları ona görə belə edirik] ki, sənin gəliĢinlə anamın gəliĢi üst-

üstə düĢməsin». Bunları eĢitdikdə Ģahzadə dilxor oldu. O, əmrə müvafiq olaraq,

Tehranda qaldı. Ġsmayıl mirzə onu və öz anasını gətizdirməyi yubadırdı və gah

imarətlərin təmirini, gah mənzillərin təyin olunmasını və müxtəlif iĢləri bəhanə

edərək, vaxtı uzadırdı. [Sultan Həsən mirzə] Tehranda olarkən orduda məzhəb

ixtilafları söz-söhbəti ortaya çıxdı. Bəzi ağzıgöyçəklər Ġsmayıl mirzəyə xəbər

çatdırdılar ki, əksər qızılbaĢlar hökmdarın sünni olduğunu güman edərək, o

cənabdan üz çeviriblər və Sultan Həsən mirzəni gətirib padĢah etmək istəyirlər.

[Ġsmayıl mirzə] bu məsələni bəhanə edərək, o günahsız Ģahzadənin həyat bağının

qırılması haqqında fərman verdi. Əvvəlcə Sultanım xanımın bacısı oğlu, Ġsgəndər

Ģanlı nəvvabla Ġsmayıl mirzənin isə xalası oğlu olan Müseyib xan ġərəfəddinoğlu

Təkəlü bu xidməti icra etməyə təyin olundu. O, bu göstəriĢə qarĢı tam ikrah hissi

ilə yola çıxdı. Dörd-beĢ gündən sonra xəbər gəldi ki, o, asta-asta hərəkət edir və

hələ Savucbulağdan keçməyibdir. [Ġsmayıl mirzə] tapĢırılmıĢ iĢdən onun bu cür

boyun qaçırmasından və etinasızlıq göstərməsindən qəzəblənərək, türkman

tayfasının əmiri Kosa Əliqulunu hər oymaqdan iki nəfər olmaqla, qırx-əlli nəfər

qorçu ilə birlikdə göndərdi ki, onların 22 nəfəri kəndirin bir ucunu, digər 22 nəfəri

isə kəməndin o biri ucunu əllərində tutub, Ģahzadəni boğsunlar. Müseyib xan bu

məsələdən agah olub, geri qayıtdı.

Sultan Həsən mirzənin əmisi II Şah İsmayılın əmrindən xəbər tutması.

Həmin adamlar gözlənilməz bir bəla kimi gəlib Tehrana çatdılar. ġahzadə onsuz da

Tehranda qalmağın uzun sürdüyünü görüb, özünə qarĢı etimadsızlıq göstərildiyinin

qoxusunu duymuĢdu və onun öz namehriban əmisindən umduğu Ģəfqət gümanı zay

olmuĢdu. O, qaçıĢ yolunun bağlı olduğunu görüb, qorçuların gəlib çatması vaxtı

evin qapısını qıfıllayaraq, öz tirkeĢini kamanı ilə birlikdə götürdü, dama çıxdı və

öz-özlüyündə qərar verdi ki, qüvvəsi, gücü və atmağa oxu qalana qədər savaĢıb,

kiĢi kimi öldürülsün. Qorçular bu halı müĢahidə etdikdə Kosa Əliqulu dedi ki,

«əmrə müvafiq olaraq, Ģahzadəni aparmağa gəlmiĢik» və «Quran» kitabını əlində

tutub, öz dili ilə bu barədə yalandan and içdi. ġahzadə onun andına inanıb, onların

yanına gəldi. Tanrıdan xəbərsiz olan o adamlar eyni anda onun üzərinə atıldılar və

dərhal onlara tapĢırılmıĢ üsulla Ģahzadənin nazik boğazına kəndir salıb, izzət

çəmənində boya-baĢa çatmıĢ o səltənət arxının sərvini aradan götürdülər.

Elə həmin gün Ġsmayıl mirzə Qazi bəy adlı bir zülqədər qorçusunu ġiraza

göndərdi ki, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabı və onun oğullarını həbs edib, camaatın [onların

yanına] gəliĢ-gediĢinə mane olsun, zülqədər tayfasından və baĢqalarından heç

363

kimin onunla görüĢməsinə imkan verməsin və fərmanı icra etməklə məĢğul olsun.

Bu arada xəbər yayıldı ki, nəhayət, [Ġsmayıl mirzə] kama çatmıĢ ġah [Məhəmməd

Xudabəndənin], onun istəkli oğullarının və həmçinin onun Heratda olan oğlunun

aradan qaldırılması qərarına gələrək, onların qətlinə hökm vermiĢdir. Lakin

hadisələrin bu cür inkiĢafı ona uğur gətirmədi və o, bu çirkin iĢlər həyata

keçirilməzdən öncə əcəlin mütləq qəzavü-qədərinə düçar olub, həyata vəda etdi.

Bu əhvalatın təfsilatı öz yeri gələndə qeyd olunacaqdır.

ġanlı və ulu Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın müqəddəs zatında neçə-

neçə yaxĢı əməllər əmanət qoyulduğundan və onun səltənət və padĢahlıq fərmanı

«[ey mülkün sahibi olan Allahım], sən mülkü dilədiyin Ģəxsə verərsən» ayəsi

930

ilə

möhürlənib tale lövhəsində qeyd olunduğundan [Ġsmayıl mirzənin] bu hökmünün

icrası baĢ tutmadı. Bu iĢ həyata keçməzdən öncə qəddar zəmanə öz xətm fərmanı

ilə onun (Ġsmayıl mirzənin) hakimiyyət tuğrasına son qoydu və o, sahib olduğu

ömürdən və dövlətdən bir fayda görmədi.

ĠSMAYIL MĠRZƏNĠN HAKĠMĠYYƏTĠ GÜNLƏRĠNDƏ ONUN

ÖLÜMÜNƏ QƏDƏR BAġ VERMĠġ BƏZĠ HADĠSƏLƏR VƏ

ƏHVALATLAR HAQQINDA

Ġsmayıl mirzə öz qardaĢlarının və əmioğlularının iĢini həll edib, bu barədə

arxayın olduqdan sonra məmləkət məsələləri ilə məĢğul olmağa baĢladı. Vəzir

Mirzə ġükrullanın davranıĢı [Ġsmayıl mirzənin] xoĢuna gəlmirdi və həmiĢə ondan

gileylənirdi. Buna görə də onu ali divanın vəziri vəzifəsindən azad edib, həmin ali

mənsəbi nazir Mirzə Salmana tapĢırdı və onun səviyyəsini son dərəcə yüksək

mərtəbəyə qaldırıb, ona göstəriĢ verdi ki, yüksək Ģöhrətli əmirlərdən heç birisinin

qarĢısında əyilməsin. Sözügedən Ģəxs sərbəstcəsinə həmin vəzifəni icra etməyə

baĢladı. Amma Ġsmayıl mirzə məmləkət məsələlərinin həll olunması ilə az məĢğul

olur və sərhədlərin iĢlərinin intizama salınmasına həddən artıq laqeydlik nümayiĢ

etdirirdi. Bir neçə gün ərzində bir iĢi bir Ģəxsə tapĢırır, daha sonra onu baĢqası ilə

əvəz edirdi. Amma bəzi əmirləri mahal hakimi təyin etmiĢdi və onlar öz ölkələrinə

yollanmıĢdılar. Qalan əmirlər orduda olarkən onun ölüm hadisəsi baĢ vermiĢdi.

Ġsmayıl mirzə öz xalası oğlu olan Müseyib xan ġərəfəddin-oğlunu əyalət

hakimi etdi, onu xanlıq rütbəsinə yüksəltdi və Rey ölkəsini ona verdi. Solağ

Hüseyn Təkəlünü Kürdüstan səmtinə göndərib, Əlvəsatı və ƏliĢəkər

qələmrovunun

931

bəzi mahallarını ona verdi. Əliqulu xan ġamlunu və onun atası

Sultan Hüseyn xanı da əyalət hakimi vəzifəsinə ucaldıb, Herat hakimliyini Əliqulu

xana tapĢıraraq, cənnətməkan Ģahın qızı Zeynəb bəyimi ona niĢanladı və əmr etdi

ki, növbəti il onu Herata yola salsınlar. Mürtəzaqulu xan Pornaka Ģanlı və

930

“Qurani-Kərim», «Ali-Ġmran» surəsi, 26-cı ayə.

931

Qələmrov – bir hökumətin idarəsi altında olan yer, ölkə mənasındadır. ƏliĢəkər qələmrovu Həmədan

vilayətini əhatə edirdi.

364

müqəddəs MəĢhədin hakimliyini tapĢırmaqla onu əzizləyib baĢıuca etdi.

Cənnətməkan Ģahın Yusif xəlifə Ziyadoğluya verdiyi Gəncə əyalətini və Qarabağ

əmirülüməralığını onun əmisi oğlu Peykər sultana həvalə etdi. Bu sonuncu adı

çəkilən Ģəxsin ağlına gəldi ki, Yusif xəlifə Sultan Heydər tərəfdarları ilə dostluq

etməklə töhmətləndiyi üçün onun qətlə yetirilməsi öz Ģövkətinin və etimadının

artmasına səbəb olacaqdır. Buna görə də fürsətdən istifadə edərək, bir səhər çağı o,

hamamdan çıxıb paltarını geyinərkən öz mülazimlərindən bir neçə nəfərlə birlikdə

qılınclarını sıyırıb, hamamın üstünə gəldi və onu qətlə yetirdi. [Peykər sultan]

bununla kifayətlənməyərək, onun anasını və qardaĢlarını da öldürdü. Lakin bu

məsələ Ġsmayıl mirzənin xoĢuna gəlmədi. Buna görə də onu vəzifədən

uzaqlaĢdırıb, Gəncə əyalətini Ġmamqulu xan Qacara verdi. Kirman hakimi

Allahqulu bəy ƏfĢarı

932

qorçubaĢı vəzifəsinə təyin etdi. Kirman hakimliyini

Mahmud sultan ƏfĢara tapĢırdı, ġiraz əyalətini isə Vəli xan Qalxançıoğluya həvalə

etdi.

İsmayıl mirzənin oğlu Şah Şücanın doğulması. Ġsmayıl mirzənin

cariyələrindən biri hamilə idi və bu əsnada onun doğuĢu baĢ verdi. Bu doğuĢdan bir

oğlan dünyaya gəldi. Ġsmayıl mirzə onun gəliĢindən sevindi və hədsiz Ģadlıq

nümayiĢ etdirdi. O, əmirlərdən hər birinin yanına bu təvəllüdün müjdəsini

çatdırmaq üçün adamlar göndərdi. Bir neçə gündən sonra onu ġah ġücaəddin

Məhəmməd adlandırıb, onun lələliyini ġiraz hakimi Vəli sultan Zülqədərə tapĢırdı

ki, Müzəffərilər sülaləsinin məkanında tərbiyə olunub, boya-baĢa çatsın və həmin

vilayətdə ġah ġüca Müzəffərinin

933

dəbdəbəsini təzələsin. Vəli sultan öz mənzilini

Ģahanə təmtəraq və xosrovanə bər-bəzəklə tərtib edib, Ģahzadənin beĢiyini

dövlətxanadan çıxararaq, at üzərində öz qarĢısında tutdu və cəmi əmirlər və dövlət

ərkanı əmrə uyğun olaraq, piyada surətdə Ģahzadənin beĢiyinin arxasınca

addamlayıb, onu Vəli sultanın mənzilinə çatdırdılar. Bunun nəticəsində Vəli

sultanın rütbəsinin səviyyəsi hamının nəzərlərində ən yüksək zirvəyə qaldırılmıĢ

oldu. Onun [Ġsmayıl mirzə tərəfindən] yüksəldilməsinin səbəbi bu idi ki, ġirazda

onunla Ġsgəndər Ģanlı nəvvab arasında narazılıq yaranmıĢ və zülqədər tayfası

sufilik yoluna uyğun olaraq, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın tərəfini saxlayıb, ona (Vəli

sultana) qarĢı qaba rəftar etməyə baĢlamıĢ, onu sıxıĢdırmıĢdılar. Nəticədə, onun

vəzifəsi nüfuzdan düĢmüĢ və etibarsız bir vəziyyətdə qalmıĢdı. Buna görə də o,

ġirazdan çıxıb, ali taxtın ətəklərinə gəldi. Ġsmayıl mirzə məhz öz təbiətində

qardaĢına qarĢı möhkəm yer tutmuĢ çoxlu inadkarlıq üzündən onu yüksətdi və ona

qarĢı qaba rəftar etmiĢ zülqədər ağalarını, xüsusilə də Əli bəyi və ġirazın sabiq

hakimi Məhəmmədcan ağa ġadıbəylinin

934

qardaĢlarını və oğullarını etibarsız edib,

onlan tənqid hədəfinə çevirdi.

932

Bu Ģəxs daha çox Qulu bəy kimi tanınmıĢdı və «Ahmara»nın əksər yerində bu adla adlandırılmıĢdır.

933

ġah ġüca Müzəffəri - 1364-1384-cü illərdə Müzəffərilər dövlətinin hökmdarı olmuĢdur. O,

Müzəffərilər sülaləsinin banisi olan Mübarizəddin Məhəmməd ibn əl-Müzəffərin (1314-1358) oğlu idi.

934

S-129, v.l76a. Tehran çapının bu yerində (s.213) Məhəmmədxan ağa ġadıbəyli yazılmıĢdır.

365

İsmayıl mirzənin şiə məzhəbinə etiqadının zəif olması və onun sünnilik

məzhəbinə meyil etməsi barədə. Bu əsnada xalq arasında məzhəb ixtilafı söz-

söhbəti ortaya düĢdü. Ġsmayıl mirzənin davranıĢlarına və onun Ģiə inancı barədə

gizlində dediyi sözlərə əsasən, camaat onun Ģiəliyə etiqadının zəif olduğunu aĢkar

edib, sünni olduğunu güman etdi. Bu Ģübhənin birinci səbəbi o idi ki, o, AiĢəyə

tənə vurulmasından narahatçılıq keçirərək, bu narahatlığın təhqiq və araĢdırma

yolu ilə aradan qaldırılması üçün öz xidmətində olan islam üləmalarına, xüsusilə də

Xoca Əfzəl Tərkəyə bunları bildirmiĢdi:

- Görəsən, Ģiə camaatı hansı dəlilə əsasən Tanrı Rəsulunun möhtərəm

hərəminə tənə edilməsini caiz hesab edir? Halbuki onun Ģəninə ismət və paklıq

ayəsi nazil olmuĢdur. O, həzrət [peyğəmbərlə] bir yastığa baĢ qoymaq Ģərəfinə nail

olmuĢ, onunla baĢ-baĢa qalmıĢ və həmin sərvərin məhbubəsi olmuĢdur. Axı necə

ola bilər ki, o, axirətin alovuna və cəzasına layiq olsun? Bəsrədə Təlhə və Zübeyrin

qızıĢdırması və təhriki ilə onunla Həzrət Əmirülmöminin Əli ibn Əbu-Talib

arasında [münaqiĢə] baĢ versə də, Həzrət Əmir-ülmöminin onun qadınlara xas olan

düĢüncə zəifliyini və ağlının nöqsanını əsas tutaraq, onu əfv etdi

935

. Bu əfvin

sübutu belədir ki, onu izzət və ehtiramla Mədinəyə göndərdi, Tanrı Rəsulunun

hörmətini saxlayaraq, ona tənə etmədi və bir neçə mənzil Həzrət [Əli] özü Ģəxsən

Həzrət Həsən və Həzrət Hüseynlə birlikdə onu müĢayiət etdi. Buna görə də

[AiĢəyə] edilən tənə o sərvərdən (Həzrət Əlidən) qaynaqlanmır. ġiə üləmaları bu

barədə nə söyləyirlər?

O, bu hekayəti bir neçə məclisdə bəzən üstüörtülü, bəzən isə açıq-aĢkar

Ģəkildə izhar etdi. Üləmalar etiraz etmək və qənaətbəxĢ cavab vermək mövqeyini

tutmadılar və hər dəfə münasib məqam düĢdükcə bu barədə öz aralarında gizlincə

söhbət edirdilər.

Cənnətməkan Ģah zamanında sünnilikdə ittiham olunmuĢ Mirzə Məxdum

ġərifi Ġsmayıl mirzənin sözünə qüvvət verən dəlillər deyib, günü-gündən

yüksəlməyə baĢladı. Artıq [Ġsmayıl mirzə] məsələni pərdə altından üzə çıxararaq,

sünnilik məzhəbini möhkəmləndirməyə və ilk üç xəlifənin tənə olunmasını aradan

qaldırmağa çalıĢaraq, üləmalarla mübahisələr və müzakirələr aparırdı. Üləmalar isə

əksər vaxtlarda buna göz yumub, onunla mübahisə etməkdən yayınırdılar. Bir gün

Ġsmayıl mirzə yüksək xüləfalıq mənsəbi ilə əzizlənmiĢ və baĢucalığı tapmıĢ Bolğar

xəlifəyə söylədi:

- Xəlifə! Əgər bir kəs sənin zövcənin adını camaat arasında çəksə və onu

söysə, sənin acığına gələr, ya yox?

O, cavab verdi ki, bəli! Onda [Ġsmayıl mirzə] dedi:

935

Təlhə və Zübeyr Məhəmməd peyğəmbərin səhabələrindən və islam sərkərdələrindən olmuĢ, lakin

Həzrət Əli xilafət rəhbərliyinə keçdikdə onlar peyğəmbərin dul qadını AiĢəni də özlərinə müttəfiq

edərək, Həzrət Əliyə qarĢı qiyam qaldırmıĢdılar. Nəticədə, 656-cı ilin dekabrında Bəsrə Ģəhəri

yaxınlığında baĢ vermiĢ «Cəməl döyüĢü»ndə Təlhə və Zübeyr qətlə yetirilmiĢdi.

366

- Bəs, nə üçün adamlar Tanrının Rəsulunun möhtərəm hərəmini

lənətləyirlər?

Bolğar xəlifə onun cavabında dedi:

- SöyüĢ söymək haramdır. Amma lənət Tanrının rəhmətindən

uzaqlaĢanlara aid olunur və qarğıĢ kimidir. Yəni hər kəs ki pis əməl edibdir, onun

iĢini Tanrıya həvalə edirsən. Bu iĢdə bir qüsur yoxdur.

Ġsmayıl mirzə soruĢdu:

- Sən sadəlövh bir türk kiĢisisən. Bu məsələni sənə kim öyrədib?

O dedi:

- Cənnətməkan Ģahın zamanında üləmalardan eĢitmiĢəm. Lakin

ağzıgöyçəklər əĢrəfin ərzinə çatdırdılar ki, «o, yalan deyir; bundan bir neçə gün

öncə Ģahlıq eyvanında Sultan Ġbrahim mirzənin hüzurunda bu məsələ üləmaların

arasında danıĢılmıĢ və orada Mir Seyid Hüseyn Müctəhid və Xoca Əfzəl ona bu

barədə xatırlatmıĢlar». Bu sözləri eĢidən [Ġsmayıl mirzə] qəzəbləndi və qorçulara

bildirdi ki, «bir xəlifə ki, öz mürĢidi-kamilinə yalan deyir, cəzaya layiqdir». Sufilər

hücum etdilər və onu təpiklərinin altına salıb elə döydülər ki, o, həyatdan ümidini

üzdü. Hamı güman etdi ki, o ölmüĢdür. Onun cəsədini keçəyə büküb, mənzilinə

apardılar ki, dəfn etsinlər. Təsadüfən, bir qədər sonra onun huĢu özünə qayıtdı və

yalnız iki-üç aydan sonra hərəkət etməyə qüvvət tapdı.

İsmayıl mirzənin müxalifləri lənətləmək və onlara qarşı təbərra demək

kimi işləri şiələrə qadağan etməsi. Ġsmayıl mirzə onun (Bolğar xəlifənin)

mənsəbini Dədə Xüləfa Ustacluya verdi, sonra isə üləmalara qarĢı etiraz

səsləndirib dedi:

- Həzərat! Bəzi adamlar var ki, hər gün məclis təĢkil edib, pis-pis sözlərlə

qızılbaĢların mənə olan inamını sarsıdırlar və hiyləgərliklə, fırıldaqla mənə qarĢı

məkrli oyun qururlar. Mən onların qarĢısından geri çəkilməyəcəyəm.

Bundan sonra o, üləmalara, xüsusən də Mir Seyid Hüseynə və xalis Ģiə olan

astarabadlı [ruhanilərə] qarĢı nalayiq sözlər dedi və onların ziddinə gedərək, hökm

etdi ki, təbərra mərasimi küçələrdən və məhəllələrdən yığıĢdırılsın və bundan sonra

təbərradeyənlər bu əməli tərk etsinlər

936

. Daha sonra əlavə etdi ki, lənəti özləri

üçün qazanc mənbəyinə çevirmiĢ təbərradeyənlər təbəqəsinə mənim heç bir

etimadım yoxdur. O, Mirzə Məxdum ġərifi, Mövlana Mirzəcan ġirazi və Mir

Məxdum Lalə kimi sünnilikdə Ģübhəli bilinən üləmaları yüksəltdi və onlara nəvaziĢ

göstərdi. Bəzi vaxtlar moizələr oxuyan Mirzə Məxdum ġərifi, Ġsmayıl mirzəyə ərz

etdi ki, təbərradeyənlər moizə məclisində təbərra edib, mənə qarĢı kinayəli sözlər

936

Təvəlla və təbərra - Ģiə əqidəsinə görə, vacib dini əməllərdən bəhs edən füruiddinin 10 prinsipi

sırasına daxildirlər. Təvəlla Məhəmməd peyğəmbərin Əhli-beytinin dostları ilə dost olmağı, təbərra isə

Əhli-beytin düĢmənləri ilə düĢmən olmağı nəzərdə tutur. Təbərradeyənlər - Səfəvi dövründə sünniliyin

əsaslarını sarsıtmaq üçün ictimai yerlərdə ilk üç xəlifəni, yəni sünnilərin pərəstiĢ etdikləri Əbu-Bəkri,

Öməri, Osmanı ucadan lənətləyən xüsusi qrupdur (daha ətraflı bax: Rosemary Stanfield-Johnson. The

Tabarra'iyan and the Early Safavids // Iranian Studies; March 2004; Volume 37, No. 1, p.47 -71).

367

deyirlər. Ġsmayıl mirzə on iki nəfər qorçunu təyin etdi ki, onlar moizə məclisində

hazır olub, təbərra demək üçün ağzını açan hər kəsi tənbeh edib cəzalandırsınlar.

Cümə gününün axĢamında camaat üçün moizə məclisi təĢkil olundu. Məclisin

sonunda DərviĢ Qənbər Təbərrayi bu beyti oxudu:

Beyt

«Əliyə və nəslinə canü-könüldən salavat,

Əli düĢmənlərinə həmiĢə lənət olsun!»

Mirzə Məxdum onun bu sözlərindən bir qədər əsəbiləĢdi. Qorçular ona

çoxlu kötək vurub, baĢını bir neçə yerdən partlatdılar. Bu halın baĢ verməsi

səbəbindən Ģiələrin gözlərindən həsrət yaĢları axmağa baĢladı. Bu hadisənin ortaya

çıxması nəticəsində camaatın Ġsmayıl mirzə barədə Ģübhələri əvvəlkinə nisbətən

daha da artdı. Bu söz-söhbət xalq arasında yayıldı və gizlində onun əleyhinə

danıĢmağa baĢladılar. QızılbaĢların ona olan inamı bütünlüklə sarsıldı. Amma heç

kəsin cürəti yox idi ki, bu mövzuya dair bir söz deyə bilsin.

Ġsmayıl mirzə üləmaların hamısına qarĢı bədgüman olub, Ģiəlikdə və

təbərrada həddən artıq möhkəm olan Mir Seyid Hüseyn Müctəhidə, Mir Seyid Əli

Xətibə və astarabadlı ruhanilərə qarĢı digərlərinə olduğundan daha artıq iltifatsızlıq

nümayiĢ etdirdi və bəzilərini ordudan xaric etdi. O, əmr etdi ki, Mir Seyid

Hüseynin bütün elmi kitablarını bir evə qoyub möhürləsinlər, onu sahib olduğu

mənzildən çıxarıb, evini müsadirə etsinlər və həmçinin ömrü boyu «əĢəreyi-

mübəĢĢirə»ni

937

lənətləməmiĢ olan islam əhlinin salehlərinə nəzir məbləği

versinlər. Mirzə Məxdum ġərifi bu qismdən olan adamların siyahısını

müəyyənləĢdirdi. Tamah əhlindən bir çoxları pul almaq üçün sünnilik töhmətini öz

üzərlərinə götürsələr də, bu, sonralar onlara uğur gətirmədi. Qəzvinin maddi

ehtiyacı olan bütün sakinləri ömrü boyu səhabələri, xüsusilə də «əĢəreyi-

mübəĢĢirə»ni lənətləmədiklərini bildirərək, öz adlarını siyahıya yazdırdılar. Qəzvin

əhlinin çox hissəsi keçmiĢ zamanlarda Ģafei məzhəbində olduğuna və o təbəqənin

böyük bir hissəsinin yenə də öz əqidəsində qalması ehtimalının mövcudluğuna

görə Mirzə Məxdum onların etirafını təsdiq etdi. Ġki yüz tümənə yaxın olan nəzir

məbləği o camaata paylanıldı. Amma Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın zamanında o pulu

onlardan geri aldılar və sünnilik bədnamlığından savayı, onların etibar kisəsində

heç bir nağd pul qalmadı.

937

«ƏĢəreyi-mübəĢĢirə» - ərəbcə «müjdələnmiĢ onluq» deməkdir. Sünni rəvayətlərinə görə, Məhəmməd

peyğəmbər özünün on nəfər səhabəsini (Əbu-Bəkr ibn Əbu-Kuhafə, Ömər ibn Xəttab, Osman ibn

Əffan, Həzrət Əli ibn Əbu-Talib, Səəd ibn Əbu-Vəqqas, Zeyd ibn Sabit, Təlhə ibn Übeydulla, Zübeyr

ibn Avvam, Əbu-Übeydə ibn Cərrah və Əbdürrəhman ibn Avf) sağlıqlarında ikən cənnətlə

müjdələmiĢdir (F.Devellioğlu. Osmanlıca - Türkçe ansiklopedik luğat, s.46).

368

Uzun sözün qısası, türkdən tutmuĢ tacikə qədər bütün əhali arasında xəbər

yayıldı ki, Ġsmayıl mirzə sünnilik məzhəbinə tam rəğbət göstərir. O, qorxulu və sərt

bir adam olduğu üçün heç kimin həddi və ixtiyarı yox idi ki, bu məsələ barədə

ağzını açıb söz deyə bilsin. Cənnətməkan Ģahın zamanında təbərrada həddini aĢmıĢ

və həmin qaydaya riayət etmiĢ bəzi üləmalar əhəmiyyətsiz və etibarsız bir

vəziyyətə düĢüb, hökmdarın yanında xidmət etməkdən məhrum edilmiĢdilər və

çağırılmadan onun hüzuruna gələ bilmirdilər. Bəzi digərləri isə ağıl və

dözümlülüklə rəftar edərək, Xoca Əfzəl Tərkənin təĢkilatçılığı ilə gizlincə yığıĢıb

danıĢır, onun məclisinə gedib-gəlirdilər. Amma bir gün öz aralarında məzhəbçilik

söhbəti və danıĢığı əsnasında [Xoca Əfzəl] on iki imam - onlara salam olsun -

məzhəbinin həqiqiliyi və sünni əqidəsinin yanlıĢlığı barədə xoĢagəlimli sözlər ərz

etdikdə [iĢtirakçıların] çoxusu səhabələrə bnət etməkdən və onlara qarĢı çıxmaqdan

çəkinib, bu barədə heç nə demədilər. Bəziləri bu iĢi etməyi qeyri-mümkün hesab

edib, padĢahın məsləhətlərinə və insanların könüllərinin ələ alınmasının

zəruriliyinə istinad etdilər.

QızılbaĢ əmirləri və əyanları bu hadisənin baĢ verəcəyini mütləq surətdə

ehtimal etmirdilər. Nəhayət, bir gün hökmdarın məclisində deyildi ki, məscidlərdə

Ģeir oxumaq və yazmaq haram olsa da, Qəzvin məscidlərinin dər-divarları adamlar

tərəfindən yazılmıĢ aĢiqanə Ģeirlərlə doludur. Ġsmayıl mirzə fitri Ģiəliyin

mövcudluğu barədə həmiĢə zarafat edən Mir Zeynalabidin Möhtəsib KaĢiyə

buyurdu ki, məscidlərə gedib, Ģeirləri məscid tavanlarından və divarlarından silsin.

O, məscidlərə gedib, Ġsmayıl mirzəyə xoĢ gəlmək üçün Əmirülmömininin yüksək

adını və məsum imamlar həzrətlərinin - onların hamısına Allahın salamı olsun -

haqqındakı mədh və tərifləri də tamamilə aradan qaldırdı. Bu hadisə də insanlara

ağır gəldi. Bu söz-söhbət sadə camaatın arasında dolaĢan Ģayiə və deyimlər

çərçivəsindən kənara çıxaraq, türklər arasında yayıldı. Bəzi əmirlər və əyanlar

Səadətabad bağının qapısı yaxınlığında yığıĢıb, öz aralarında dedilər;

- Cənnətməkan Ģahın doğma oğlu, ġeyx Səfinin törəməsi və Əli ibn Əbu-

Talibin - ona salavat və salam olsun - nəslindən olan mürĢidimizin və

vəlinemətimizin məzhəbi barədə əcaib və qəribə sözlər dolaĢmaqdadır. Onu ġahi-

Mərdanın düĢmənlərinə dost olmaqda ittiham edirlər. Allah eləməsin ki, bu, doğru

olsun. Bilmirik ki, əhalinin bu barədə söz-söhbətlərinin səbəbi nədir və nə baĢ

vermiĢdir ki, əhalidə belə bir Ģübhə yaranmıĢdır. Ġndi ixlas və sufilik yolunda bizim

üzərimizə müĢkül bir iĢ düĢmüĢdür. Cürətimiz yoxdur ki, mürĢiddən öz

müĢkülümüzün həllini xahiĢ edək. Bəzi ağsaqqallar və aqillər dedilər:

- Bu hadisə qızılbaĢların bu sülaləyə münasibətdə göstərdikləri sədaqət və

etiqad qaydasına küfrdür. Axı nə üçün bu Ģübhəyə ehtimal verilməlidir?! Əgər

əĢrəfdən pis sözlü adamların tənəsinə səbəb olan bir hərəkət baĢ veribsə də, bu,

məsləhətsiz deyildir. Biz ilk növbədə bu söz-söhbətləri etməkdən çəkinməliyik.

Çünki bizim kimi bəndələrin bu məsələni padĢahın hüzurunda izhar etməsi

369

tamamilə ədəbsizlikdir. Həm də kimin həddi və ixtiyarı var ki, bu suah ona verə

bilsin?

Ġsmayıl mirzənin sufilərindən və tərəfdarlarından olan və onun qayğısı və

himayəsi ilə əhatələnən Ərdoğdu xəlifə Təkəlü malik olduğu iradə üzündən dedi:

- Allah eləməsin ki, bu məsələ doğru olmuĢ olsun. Əgər bu barədə xatircəm

olmaq istəyirsinizsə, cəmi qazilər və sufilər böyük əmirlərdən biri olan Əmir xanı

qabağa salıb, hökmdarın hüzuruna gəlsinlər. Onda mən o həzrətə müraciət edib,

sizin müĢkülünüzün həllini xahiĢ edərəm.

Həmin camaat arasında olan və [Ġsmayıl mirzənin yanında] izzətlərinin

artmasını istəyən bəzi riyakarlar o saat özlərini Ġsmayıl mirzənin hüzuruna yetirib,

xəlvətcə ona bunları söylədilər:

- Bir sıra türkman və təkəlü əmirləri Əmir xanın və Ərdoğdu xəlifənin

sərkərdəliyi altında bir-birləri ilə ittifaq edib deyirlər ki, bizim padĢahımız haqq

məzhəbini tərk etmiĢdir. Onlar Ģah həzrətlərini ortadan qaldıraraq, Ġsgəndər Ģanlı

nəvvabın Tehranda olan oğlu Sultan Həsən mirzəni gətirib padĢah etmək üçün

birləĢiblər. Ərdoğdu xəlifə qızılbaĢ camaatı arasında deyibdir ki, Əmir xan mənə

himayəçilik etsin, mən qabaqda gedib, padĢahla danıĢaram.

Bir çoxları bu söhbətin [Ġsmayıl mirzəyə] Xəlifə Ənsar tərəfindən ərz

olunduğunu güman edirlər və onun keçmiĢdə olanları unutdurmaq üçün Ġsmayıl

mirzəyə bu məsələni izhar etdiyini bildirirlər. Doğrusunu Allah bilir.

Ġsmayıl mirzə bu bihudə hadisəni eĢidən kimi pəriĢan oldu. Onun xatirində

həmin camaatın barəsində qəzəb Ģöləsi alovlandı. O, Əmir xanı çağırtdırıb, ona sərt

sözlərlə müraciət etdi və dedi:

- Siz məni qızılbaĢlar arasında bədnam edib deyirsiniz ki, mən sünnilik

məzhəbini qəbul etmiĢəm və camaatın mənə olan inamını sarsıdırsınız.

Əmir xan mərdanə surətdə cavab vermək mövqeyində durub dedi:

- Allah eləməsin ki, bizim etiqadımız bundan ibarət olsun və Ģah həzrətləri

barədə səhv gümana düĢmüĢ olaq. Biz deyirik ki, əgər bəzi hallarda Ģərəfli

hökmdardan məzhəb barəsində laqeydlik baĢ versə də, bu, dövlət iĢlərinin zərurəti

ilə bağlıdır və düĢmənlərin qəlblərini rahatlatmaq üçündür. Amma Mirzə Məxdum

ġərifi bu iĢin üzərindən pərdəni götürərək, Ģərəfli hökmdarı bədnam edib,

camaata açıq-aydın deyir ki, Ģah həzrətləri sünnilik məzhəbinə meyil edir və Ģiə

üləmaları ilə sünnilik məzhəbinin həqiqət olduğu barədə münaqiĢə edir. Əgər Ģah

həzrətləri bu məsələni yanlıĢ hesab edirsə, onda onu tənbeh etsin. Axı bizim nə

günahımız var?

Ġsmayıl mirzə Ərdoğdu xəlifəyə xitab edib dedi:

- Budur, Əmir xan sənin arxanda dayanıb sənə himayədarlıq edir. Nə sözün

varsa, de!

O, inkar etdi. Əmir xan ərz etdi:

370

- Nə ücün Ģah həzrətləri bizim kimi dövlətsevərlərin barəsində

qərəzli adamların dediyi sözlərə inanaraq, həmin sözlərin doğru və yalan olmasını

aydınlaĢdırmadan, bizim kimi fədakar tərəfdarlarını nifaq əhli hesab edir?

Ġsmayıl mirzə dedi:

- Siz mənim qızılbaĢlara padĢahlıq etməyə ləyaqətimin olmadığını

düĢünüb, bir-birinizlə razılaĢaraq, Sultan Həsəni Tehrandan gətirib padĢah etməyi

qərara almısınız.

Əmir xan təlaĢsız və etinasız bir surətdə ərz etdi:

- Biz iyirmi ildir ki, sizin Ģərəfli zatınızın tərəfdarlığı və dostluğu təbilini

döyəcləyirik. Ġndi ki, mətləbimizə çatmıĢıq, bunun bərabərində Sultan Həsəndən nə

fayda tapa bilərik?! Onun padĢahlığı heç kimin xəyalından da keçməmiĢdir. Axı

biz bundan özümüzə nə fayda uma bilərik?!

Xülasə, söhbət sona çatdı. Ərdoğdu xəlifəni tutub, zindana saldılar.

Dəftərxana daruğası Əlixan bəyi də onunla tamam ədavəti olan qardaĢı Babur

bəyin qızıĢdırması və təhriki əsasında, Ərdoğdu xəlifəyə tərəfdarlıq və dostluq

etməkdə ittiham edib, həbsə aldılar. Daha sonra [Ġsmayıl mirzə] Əmir xana və

Müseyib xan Təkəlüyə dedi:

- Əgər doğru deyirsinizsə, onda məni Sultan Həsən barədə xatircəm edin.

Onlar çar-naçar onun sözünə razılıq əlaməti olaraq baĢlarını əydilər.

Əmirlər zümrəsindən olan Kosa Əliqulu Türkmanı qırx dörd nəfər qorçu ilə

birlikdə bu yaramaz əməlin icrasına təyin etdilər. Necə ki, bundan öncə yuxarıda

yazılmıĢdır, onlar Tehrana gedib, dövlətin bəzəkli çəməninin izzət arxının suyu ilə

boy atmıĢ o xoĢbəxt fidanını aradan qaldırdılar.

Bu hadisələrdən sonra [Ġsmayıl mirzə] türkman və təkəlü tayfalarından bir

qədər etimadsız olub, ustaclu tayfasına nəvaziĢlər göstərdi və Yegan Ustaclunun

oğullarını himayə etdi. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, o, MürĢüdqulu sultanı Sistan

hakimi etdi, onun qardaĢı Ġbrahim sultan isə əmisi oğulları ilə birgə əziz və

möhtərəm oldular. Həmçinin Məhəmmədi xan Toxmağa Çuxursəəd əyalətinin

idarəçiliyi verildi. Məhəmmədi xanın yerinə Çuxursəəd hakimi təyin etmək istədiyi

Əbu-Turab sultanı isə ġirvan əyalətinə hakim təyin etdi. Ustaclu tayfası bununla

rahatlıq tapıb, onları bürümüĢ xof və qorxudan azad oldular. Elə həmin günlərdə

Ġsmayıl mirzə camaatın etiqadını pozduğuna görə Mirzə Məxdum ġərifini

məzəmmət və danlağa məruz qoydu. Bu halı müĢahidə edən sadə xalq və qara

camaat bu sonuncu adı çəkilmiĢ Ģəxs barəsində təhqirlər və söyüĢlər yağdırmağa

baĢladı. AĢağı səviyyədən olan adamlar ona qarĢı son dərəcə biabırçılıq və

rüsvayçılıq törətdilər. Bu hadisə xalq tərəfindən bəyənildi. Bununla da camaatın

Ģübhələri yox olub getdi və hökmdar məclisində bir daha məzhəb mövzusu barədə

bir söz deyilmədi.

II Şah İsmayılın hakimiyyəti dövründə dirhəm və dinar sikkələrinin zərb

olunması. [Ġsmayıl mirzə] hələ də öz adına qızıl zərb etdirmədiyindən və alıĢ-veriĢ

köhnə üsulla aparıldığından zərrabçılar yeni sikkələrin zərb olunmasını və