Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
351
- Ustaclu tayfası padĢahın qəzəbinə tuĢ gəlmiĢ və etimadını itirmiĢdir. Ona
görə də biz Herat Ģəhərinin və qalasının sənin əlində qalmasına yol verməyəcəyik,
ustacluların (dövlət iĢlərinə) müdaxiləsinə imkan yaratmayacağıq, qalanı və
məmləkəti özümüz qoruyacağıq və daha sonra bura padĢah tərəfindən kimə
tapĢıralacaqsa, ona təhvil verəcəyik. Tələbimiz ilk növbədə ondan ibarətdir ki,
[ġahqulu] sultan Ģəhərdən çıxsın. Ondan sonra əgər o, ulu dərgaha getmək
istəyərsə, yola düĢsün, əgər istəməzsə, bir guĢədə oturub, padĢahın əmr və
fərmanını gözləsin.
Ustaclu camaatı onlarla söz güləĢdirməyə baĢlayıb, cavab verdi:
- Biz padĢahın göstəriĢinə uyğun olaraq, bu məmləkətin hakimi və
mühafizəçisi olmuĢuq. Bir halda ki, padĢah tərəfindən bizim bu mövqedən
uzaqlaĢdırılmağımız haqqında hökm gəlməmiĢdir, hökumətdən və məmləkətdən əl
çəkməyəcəyik.
Hər iki tərəfin cahilləri və fəsadçıları cuĢa gəlib, hay-küy saldılar. Hər iki
tərəfdən qoĢunların hərəkəti və qilü-qal baĢ verdi. Heratda olan xeyirxah fikirli
insanlar fitnə alovunu söndürmək imkanına malik olsalar da, padĢah cənablarının
bütün ustaclu təbəqəsinə mənfi münasibət bəslədiyini nəzərə alıb, özlərini kənara
çəkdilər və fitnəni aradan qaldırmaq mövqeyində durmadılar. Nəcib düĢüncəli,
ağıllı bir türk kiĢisi olan ġahqulu sultan bədnamlıq qorxusu altında ustaclu
tayfasını yaraq qurĢanmaq və qoĢun çəkmək fikrindən daĢındırdı və camaatla
görüĢmək qapılarını bağlayıb. bir kənara çəkildi, əlini məmləkət iĢlərindən
götürüb, Ġsmayıl mirzə tərəfindən onun və Herat hökumətinin barəsində nə hökm
gələcəyini gözləməyə baĢladı. Lakin o biri dəstədə olanlar bununla qane olmayıb,
qəflətən onun evinin üzərinə hücum çəkdilər. Evdə olanların hamısı müdafiə
olunmağa baĢlasalar da, bir iĢ görə bilmədilər. ƏfĢar tayfasından olan adamlar evə
soxularaq, onun əsləhəsiz və yaraqsız bir vəziyyətdə dayanıb, öz adamlarını
döyüĢməkdən çəkindirdiyi bir halda, qılınclarını qaldıraraq, onun üstünə
tökülüĢdülər və onu qətlə yetirdilər. Bu hadisələr zamanı onun evi tarac edildi. Bu
əhvalatın baĢ verməsindən sonra Heratdakı ustaclu camaatı pərən-pərən düĢdü.
Onların arasında qarət edilmiĢlərin və pəriĢan vəziyyətə düĢmüĢlərin bəziləri
ġahqulu sultanın Sərəxs hakimi olan oğlu Ġbrahim sultanın yanına getdilər, bəziləri
isə orduya yollandılar. Həmin vaxt altı yaĢında olan kama yetmiĢ hökmdar, yəni
Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģah Heratda lələsiz və mühafizəsiz qalmıĢdı. Heratda
olan əfĢar tayfası və baĢqaları Ġsmayıl mirzənin ona hüsn-rəğbətinin olmadığını
ehtimal edərək, ona çox da iltifat göstərməmiĢdilər.
ġahqulu sultanın qətl xəbəri orduya çatdıqda Ġsmayıl mirzə Sultan Hüseyn
bəy ġamlunun oğlu və DurmuĢ xanın nəvəsi olan Əliqulu bəyi təlimatlandıraraq,
onu xanlıq rütbəsinə və bu [Səfəvi] sülaləsi ilə qohum olmaq Ģərəfinə yüksəldib,
darüssəltənə Heratın hökumətini və Xorasanın əmirülüməralığını ona tapĢırdı.
ġahqulu sultanın öldürülməsi məsələsinə gəldikdə isə, o, heç bir tədbir görmədi və
[günahkarları] töhmətləndirmək məqamında durmadı. Orduda olan ustaclu
352
əyanlarının xatiri əvvəlkindən daha artıq dərəcədə pəriĢan oldu və onlar düĢdükləri
vəziyyətə mat-məəttəl qaldılar. Onların heç birisi gecələr öz yataqlarına
arxayınlıqla uzana bilmirdilər və bir an belə narahatçılıqdan qurtula bilmirdilər. Btı
əsnada mötəbər ustaclu əmirlərindən sayılan, Çuxursəədin bəylərbəyisi vəzifəsini
tutan və [ġah Təhmasibin ölümündən öncə] elçi kimi Ruma göndərilmiĢ olan
Məhəmmədi xan Toxmaq qayıdıb, darüssəltənə Qəzvinə gəldi və Ġsmayıl mirzənin
ayağını öpmək Ģərəfinə nail oldu. Lakin o da təvəqqe etdiyi qədər hüsn-rəğbət və
iltifat görmədi. Bəlkə də, [Ġsmayıl mirzənin] fikrindən keçirdi ki, Çuxursəəd
ölkəsini ondan alıb, onun yerini onun əmisi oğlu Əbu-Turab sultana versin.
Tiflisdə olan ġahqulu sultan Qarıncaoğlu Ustaclu da [Ġsmayıl mirzənin hüzuruna]
gəlib, iltifat tapmadı. Beləliklə, ustaclu tayfası qızılbaĢlar arasında xəcalətli və
iztirablı bir vəziyyətdə gecəni gündüz edirdi. Nəhayət, onlar (ustaclular) bir-birləri
ilə ittifaq edib, sufilik yolunun yolçusu oldular və dedilər:
- Biz mürĢidi-kamilin yanında təqsir və xəta sahibləri olduğumuza görə nə
qədər ki, mürĢidi-kamil əfv fərmanı verərək təqsir və xətamızı bağıĢlamayıbdır,
evimiz, arvadımız, uĢağımız və asayiĢimiz bizə haramdır.
Bu tayfanın bütün əmirləri və yüzbaĢıları mübarək dövlətxananın qapısına
toplaĢıb, dərgahın qapısı ağzında məskən saldılar, gecə-gündüz orada qalmağa
baĢladılar. Pirə Məhəmməd xan və Məhəmmədi xan Toxmaq da özlərini ustaclu
günahkarları silkinə aid edib, həmin camaatın arasında oturdular. Bu məsələ əĢrəfin
xatirinə xoĢ gəlmədi və o, təkrar-təkrar izhar etdi:
- Bir halda ki, Pirə Məhəmməd xan heç vaxt bu camaatın sırasına daxil
olmamıĢdır, bəs, indi nə üçün özünü oraya daxil edərək, günahkarlara himayə və
Ģəfaət göstərir?
Amma adı çəkilən Ģəxs bu sözlərdən sonra da onlarla yoldaĢlığı tərk etmədi
və onlar təxminən on gecə və gündüz dövlətxananın qabağında əyləĢib, əfv
müjdəsini gözlədilər. Bu vaxt ərzində onlar orada sayəbanlar qurub, oraya çoxlu
miqdarda ləvazimatlar və zinət əĢyaları gətirərək, hər gün ziyafət təĢkil edirdilər və
gümüĢ qabları, Ģahanə əĢyaları nifrət və həsəd sahiblərinin nəzərləri qarĢısına
çıxarırdılar. On gündən sonra Ġsmayıl mirzə Sultan Heydər mirzənin qətli gecəsi
ustaclu camaatı tərəfindən atılaraq Çehelsütun eyvanının yanındakı ağaclardan
birinə sancılmıĢ və hələ də orada qalmaqda olan bir oxu ordan çıxardı və onu
müqərrəblərdən birinin əlinə verib, ustaclu kütləsinin arasına göndərərək, onlara bu
sözləri çatdırdı:
- Bir halda ki, siz ixlas və sufilik iddiası edirsiniz, bəs, bu nə oxdur və o
hansı camaatdır ki, bu oxu mürĢidi-kamilin dövlətxanasına və cənnətməkan Ģahın
cəsədinə sarı atmıĢdır?
Onlar bunun cavabında dedilər:
- Biz bu sülalənin dövlətinin ortaya çıxmasının lap baĢlanğıcından
əsillikcə-nəsillikcə bu astananın xidmətində durmuĢuq. Bizim bu dərgahdan savayı
pənahımız və ümidimiz yoxdur. Tayfamızdan olan bir sıra bədbəxtlər digərlərinin
353
təhrikinə aldanaraq, doğru yollarını azıb, yanlıĢ iĢlərə əl atdılar və hər kəs ki, bu
əməli etmiĢdir öz cəzasına çatıb və çatacaqdır. Digərlərinin nə günahı var ki?!
Buna baxmayaraq, hamımız günahkarıq və cəzaya layiqik və əĢrəfin tərəfindən
bizə hər nə edilərsə, sədaqətlilik nöqteyi-nəzərindən lütf və məhəbbətlə ona razı
olarıq.
ġeir
«Gər qılınc yağsa kuyinə ol mahın,
Oraya baĢ qoyarıq, hökm Allahın».
Bu əsnada onların üstünə bir dəstə göndərildi ki, sayəbanları onların baĢına
yıxsınlar və qara camaat onların əĢyalarını qarət etsin. Sayəbanlar yıxıldıqdan
sonra əhali oraya hücum çəkib, qarət etməyə baĢladı. Beləliklə, həmin [ustaclu]
camaatı görünməmiĢ bir rüsvayçılıqla pərakəndə olub, özlərini öz məskənlərinə
çatdırdılar.
Sultan Mustafa mirzənin və Sultan Süleyman mirzənin öldürülməsi. O
hadisədən sonra bir neçə gün Pirə Məhəmməd xan gözdən düĢmüĢ bir vəziyyətdə
qaldı. Bir neçə gündən sonra [Ġsmayıl mirzə] onu çağırdı və ona bunları bildirdi:
- Sultan Mustafa Sultan Heydərlə dost olması səbəbindən, Sultan Süleyman
isə bacısı Pərixan xanım tərəfindən etibarsızlıq baĢ verərkən ondan təvəqqe olunan
hərəkətlər zühura gəlmədiyi üçün mənimlə ədavətə malikdirlər. Mən onlardan
əmin deyiləm.
Pirə Məhəmməd xan ərz etdi:
- Əgər onların ucbatından padĢahın mübarək xatiri qəm-qüssəyə qərq
olmuĢdursa, onda onları qalalardan birinə göndərsin ki, ömürləri qalada həbs
olunmuĢ vəziyyətdə keçsin.
Ġsmayıl mirzə istehza ilə dedi:
- Sultan Mustafa ustaclu tayfasının yetirməsidir. Onu sizə, Süleymanı isə
öz dayısı ġamxal Çərkəzə tapĢıracağam ki, istəsəniz qalada saxlayarsınız, istəsəniz
bəsləyib padĢah edərsiniz.
Ertəsi gün hökm olundu ki, Hacı Veys sultan Sultan Mustafa mirzəni Pirə
Məhəmməd xanın mənzilinə aparıb, ona təhvil versin və bu barədə ondan qəbz
alsın. Həmçinin Sultan Süleyman mirzəni də öz dayısının mənzilinə göndərdilər.
Bir neçə gün ustaclu tayfasının arasında bu barədə müzakirələr baĢ verdi. Onlar
əllərini cənnətməkan Ģahın övladının qanına batırmaq istəməsələr də, bu tayfanın
aqilləri bilirdilər ki, Ġsmayıl mirzə Ģahzadənin tələf edilməsindən və edam
olunmasından savayı, baĢqa bir Ģeyə razı olmaz və onların bunu etməkdən özgə
əlacları yoxdur. Axırda hamının rəyi bunda qərar tutdu ki, ona (Sutan Mustafa
mirzəyə) qarĢı saymazlıqla davransınlar. ġahzadə özünün malik olduğu ağıl və
fərasətlə bunun mənasını anlayıb, Pirə Məhəmməd xanın mənzilində olduğu həmin
354
bir neçə gün ərzində hər gecə qətlə yetiriləcəyini gözlədi və vaxtını ibadətlə
keçirdi. Nəhayət, bir gecə həmin tayfaya mənsub olan bir necə nəfər əzazil adam
Ģahzadənin yataq otağına gedib, onu boğdular.
ġamxal sultan da Sultan Süleyman mirzəyə qarĢı həmin əməli törətdi.
Onların hər ikisi eyni gecədə Ģəhidlik Ģərbətini içdilər və onların cəsədləri
Ġmamzadə Hüseynin müqəddəs astanasına aparılıb, orada dəfn olundular. Bu
hadisələrdən sonra Pirə Məhəmməd xan [Ġsmayıl mirzənin] Ģəfqətini və
himayədarlığını qazandı. Onun qızı ilə niĢanlı olan Ġsmayıl mirzə həmin qızla
nikah bağladı, Ģahanə bir toy etdi və zifaf yatağına girdi. Bundan əlavə, o, ġamxal
sultan Çərkəzin qızını və Hüseyn xan Xınıslunun
922
qızını da özünə istədi. O
qızların hər ikisini eyni gecədə hərəmxanaya gətirdilər. [Ġsmayıl mirzə] ustacluların
kürəkəni olduqdan sonra onlara münasibətdə Ģəfqət mövqeyi tutub, Yegan
ġahqulunun övladları olan Ġbrahim sultana və MürĢüdqulu sultana qayğıkeĢlik
göstərdi. O, Ġbrahim sultanı Qəzvin hakimi, MürĢüdqulu sultanı isə Sistan hakimi
təyin etdi. Bununla da ustaclu təbəqəsi öz hörmətini geri qaytardı və bir də heç kəs
onlara qarĢı təcavüz edə bilmədi.
Adlı-sanlı Ģahzadələrdən olan Sultan Ġbrahim mirzə [Ģahın] xüsusi
məclisinin müsahibi və həmdəmi idi. [Ġsmayıl mirzə] ona dedi ki, sən cənnətməkan
Ģahın oğlu səviyyəsində idin, baĢdan-ayağa onun xidmətində durmuĢdun, indi də
mənim qardaĢım yerindəsən və bizim eĢikağasıbaĢımız olmaq sənə münasib olan
bir iĢ deyil. O, onun vəzifəsini dəyiĢib, möhürdar təyin elədi ki, bütün vaxt ərzində
[Ġsmayıl mirzənin] nəzərləri qarĢısında əyləĢib, onunla danıĢmaq və söhbətləĢmək
Ģərəfinə nail olsun. EĢikağasıbaĢı mənsəbi isə Hüseynqulu sultan ġamluya
tapĢırıldı. Cənnətməkan Ģahın mustovfi əl-məmaliki olan Mirzə ġükrulla Ġsfahani
ali divanın vəziri təyin edildi. Mustovfiyi-bəqaya Mir ġahqazi isə mustovfi əl-
məmalik vəzifəsinə gətirildi.
Cülus üçün təyin etdiyi günə hələ çox vaxt qaldığından [Ġsmayıl mirzə]
məmləkət məsələlərinin intizamına müdaxilə etmədi və öz diləklərini ərz etmək
üçün ali taxtın ətəklərinə toplaĢmıĢ olan türklərdən və taciklərdən, hərbçilərdən və
rəiyyətdən ibarət camaatın mətləblərinin həll edilməsini taxta çıxacağı günə vəd
etdi. Bu arada o, dövlətxanada elə imarətlər düzəltdirirdi ki, bu iĢ üçün orada hər
gün mahir ustalar çalıĢırdılar və hər bir sənətkarın üstündə qızılbaĢların mötəbər
Ģəxslərindən biri sərkar dayanırdı. Bir sözlə, o, səltənətinin əsasını və padĢahlığının
təmtərağını elə bir qayda ilə qurdururdu ki, sanki qeysərlə xaqanı özünün aĢağı
səviyyəli mülazimlərindən sayırdı. Onun əzəmətinin və hökmranlığının Ģan-
Ģöhrəti, səltənət və iqtidarının cah-calalının avazı ətraf üfüqlərdə elə bir tərzdə
ucalmıĢdı ki, ona qarĢı çıxmaq fikri Ģövkətli padĢahların xəyalına gəlmirdi və
bütün sərhədlər əmirlərdən, mühafizlərdən və əsgərlərdən xali olduğu halda, heç
bir düĢmənin qüdrəti çatmırdı ki, itaətkarlıq yolunu tərk edərək, məmləkət
922
S-129, v.169b. Tehran çapında (s.198) XəbəĢlü yazılmıĢdır.
355
torpağına qədəm qoya bilsin və ya QızılbaĢ dövlətinin sərhəd və hüdudlarından bir
oğlaq apara bilsin. Həqiqətən də, o, nadir cah-calala və böyük mətanətə malik idi.
Elə ki cülusun vəd edildiyi gün yaxınlaĢdı, [Ġsmayıl mirzə] əvvəlcə
cənnətməkan hökmdarın ruhunun yad edilməsi üçün aĢ ehsan verməyi və onun
dövlətxanada olan pak cəsədini Ġmamzadə Hüseynin müqəddəs məqbərəsinə
apararaq, müvəqqəti olaraq orada saxlatmağı qərara aldı ki, payız vaxtı onu
müqəddəs və ulu MəĢhəd Ģəhərinə göndərsin. Buna görə də [ġah Təhmasibin]
yaraqlarını və əĢyalarını Ġmamzadə məqbərəsinə apardılar. Sonra çoxlu çadırlar və
alaçıqlar qurub, böyük bir məclis təĢkil etdilər və on iki min qab müxtəlif yeməklər
və halvalar hazırladılar. Hər min qab qidanın hazırlanmasına və paylanmasına
nəzarət etmək böyük əmirlərdən birinin öhdəsinə verilmiĢdi. Daha sonra [ġah
Təhmasibin] pak cəsədini dövlətxanadan çıxardılar. Günahları [Allah tərəfindən]
bağıĢlanmıĢ həmin cənazəni Ġsmayıl mirzə çiynində tutmuĢdu və digər Ģahzadələr
də ona yardım edirdilər. Dövlətxanadan bayıra çıxdıqda Ġsmayıl mirzə atlandı,
amma Ģahzadələr Ġmamzadə Hüseynin müqəddəs məqbərəsinədək cənazəni öz
çiyinlərində aparıb, oraya çatdırdılar. Bu zaman bəzi əmirlər də onlara kömək
edirdilər. Məqbərəyə çatdıqda cəsədi Ġmamzadənin qəbrinin civarında sənduqəyə
qoyub, sənduqəni yavaĢca məqbərəyə yerləĢdirdilər və hafizlər Tanrı kəlamını
oxuyub xətm etdilər. Oradan aĢ məclisinə gedib, on iki min qab xörəyi və halvanı
çəkdilər, hamısı mömin olan fəqirlər və miskinlər, hərbçilər və rəiyyətlər o qidadan
bəhrələndilər.
[Ġsmayıl mirzənin] könlü bu iĢlərdən rahatlıq tapdıqdan sonra vəd edilən
gündə, yəni cəmadiül-əvvəl ayının 27-də (22 avqust 1576), çaharĢənbə günündə
onun cülusu baĢ verdi. Çehelsütün eyvanında böyük bir Ģahanə Ģadyanalıq və ali
hökmdar məclisi tərtib olundu. Əmirlər, Ģahzadələr və dövlətin dayağı olan Ģəxslər
oraya toplaĢdılar. Ġsmayıl mirzə böyük bir cah-calal və əzəmətlə eyvana gəlib,
padĢahlıq taxtının üzərinə əyləĢdi və cənnətməkan Ģahın mübarək məkanında qərar
tutdu. Lakin qəddar və səbatsız zəmanə bu barədə söylədi:
«XoĢ tutdular həriflər saqinin zülfünün ucunu,
Fələkləri imkan verərmi ki, bir qərar tutsunlar?!»
Uzun sözün qısası, əvvəlcə Ģahzadələr, sonra seyidlər, üləmalar və
müctəhidlər, onlardan sonra Ələmut qalasından çıxarılıb gətirilmiĢ gürcü
hökmdarlarından Ləvəndin oğlu Ġsaxan xan və Luarsabın oğlu Simayun, daha
sonra isə ġah Rüstəm Lur, yüksək Ģöhrətli qızılbaĢ əmirləri və əyanları, vəzirlər və
qələm sahibləri, dövlətin əyalətlərinin böyükləri və əhalisi, NizamĢahın elçiləri,
Ġbrahim xan, Mazandaran valisi Mirzə xan, Ərəbistan
923
valisi Seyid Səhhar və
923
B urada Ərəbistan adı altında ərəb qəbilələri ilə məskunlaĢan və Səfəvilərə tabe olan Xuzistan
vilayəti nəzərdə tutulur. Ərəbistan (Xuzistan) valiləri yerli MüĢəĢə sülaləsindən idilər (V.F.Minorsky.
«Tadhkirat al-muluk», p.173).
356
Firəng elçiləri [yeni Ģahın] ayağını öpmək Ģərəfinə nail oldular. [Ġsmayıl mirzənin]
qaladan çıxmasının baĢlanğıcından cülus vaxtınadək fələkdən üstün dərgaha
toplanmıĢ olan ətraf hökmdarlar tərəfindən göndərilmiĢ peĢkəĢləri, töhfələri və
hədiyyələri [Ģahın] ali nəzəri qarĢısına gətirib, ona nümayiĢ etdirdilər.
Cülusdan sonra, həmçinin məmləkət iĢlərinin qaydaya salınması yubanırdı,
heç bir iĢ öz həllini tapmamıĢdı və camaatın intizarı həddini aĢmıĢdı. Əhalinin
narazılığını aradan qaldırmaq üçün hökmdar Ġbrahim mirzəyə tapĢırdı ki,
Məhəmmədi xan Toxmaq, Mirzə Əli Qacar və ali divanın
924
vəziri Mirzə ġükrulla
ilə birlikdə ədalət eyvanında əyləĢib, camaatın müĢkül məsələlərini və
məmləkətlərin xeyriyyə iĢlərini qaydaya salsınlar, hökm və qərarları hökmdar
divanının əmr tuğrası ilə zinətləndirib, bu hökmlər üçün əlahiddə olaraq düzəlmiĢ
və üzərinə əĢrəfin divan möhürünün ibarələri nəqĢ edilmiĢ mübarək möhürlə
möhürləsinlər. [Ġsmayıl mirzə] «Adili» təxəllüsü ilə Ģeir yazdığından onun
hökmlərinin və qərarlarının ünvanlarında [ərəbcə] «hu əl-adil» («o ədalətlidir»)
sözləri yazılırdı. [Ġsmayıl mirzə] məmləkətin yarısının sədarət mənsəbini seyid
mənĢəli Mirzə Məxdum ġərifiyə, digər yarısının sədarətini isə cənnətməkan
xaqanın zamanında qazı-əsgər
925
olan ġah Ġnayətulla Nəqib Ġsfahaniyə verib,
onlara əmr etdi ki, əhaliyə Ģəriət ehkamlarını və məsələlərini təlqin etsinlər. Bir-iki
ay ərzində hər diyarın camaatının Ģəriət və haqq-hesab məsələlərinin bir hissəsi
ədalət divanında öz həllini tapdı, hökmlərə və qərarlara hökmdarın divan möhürü
basıldı. Amma səltənət və padĢahlıq karxanasının iĢlərinin çox hissəsi, əmirlərin və
hakimlərin təyin olunması və s. bu kimi məsələlər hələ də gecikdirilir və təxirə
salınırdı. Əksər vaxtlarda [Ġsmayıl mirzə] vəzir Mirzə ġükrullanın bacarıqsızlıq və
qabiliyyətsizliyindən Ģikayətlənib, onu haqsız yerə danlayırdı və heç kəs onun
qayğısına qalmırdı.
Bu arada Bəhram mirzənin cənnətməkan Ģahın fərmanına əsasən Qəndəhar
vilayətində hakimlik etməkdə olan oğlu Sultan Hüseyn mirzənin təbii əcəl
səbəbindən ömürlə və fani həyatla vidalaĢması və əbədiyyət aləminə qovuĢaraq
vəfat etməsi xəbəri gəldi. Sultan Ġbrahim mirzə cənabları qardaĢının vəfatı xəbərini
eĢitdikdə matəm libası geyinib, qardaĢının təziyəsi üçün lazım olan iĢləri həyata
keçirməyə baĢladı. Ġsmayıl mirzə onun çağırıĢı ilə öz ayaqlarına əziyyət verərək,
onun mənzilinə getdi və onu söhbətə tutaraq, könlünü ələ aldı. O, [Ġbrahim]
mirzəyə, onun möhtərəm hərəmi ilə həddi-buluğa çatmamıĢ pak qızına və Sultan
Hüseyn mirzənin ulu dərgahda olan oğlu Məhəmməd Hüseyn mirzəyə iftixarlı
xələtlər verməklə nəvaziĢ göstərib, onları matəm libasından çıxardı. Amma bu
hadisənin baĢ verməsindən bir neçə gün sonra [Ġsmayıl mirzə] Ġbrahim mirzəyə
olan münasibətini dəyiĢdirdi. Daha Ģəfqət və iltifatın qoxusu belə [Ġbrahim
mirzənin] burnuna çatmadı və [Ġsmayıl mirzə] ona qarĢı yersiz etirazlar
səsləndirməyə baĢladı. Get-gedə onun Ġbrahim mirzəyə və digər Ģahzadələrə qarĢı
924
S-129, v.171a.
925
Qazı-əsgər – orduda Ģəriət qanunlarına icra edən Ģəxs.
357
mənfi münasibəti o həddə çatdı ki, onların yox edilməsini və edam olunmasını
qarĢıya məqsəd qoydu və bir neçə gün ərzində onların qətlini həyata keçirdi.
ADLI-SANLI ġAHZADƏLƏRĠN ġƏHĠDLĠYƏ QOVUġMASI VƏ ONLARIN
ÖMÜR FĠDANLARININ QƏDDAR VƏ FANĠ ZƏMANƏNĠN QƏHREDĠCĠ
SƏRSƏR KÜLƏYĠNDƏN MƏHV OLMASI HAQQINDA
Bütün məxluqların yaradıcısı olan qadir Allah insanların öz aralarındakı
qohumluq tellərini qırmalarını rədd olunmuĢ bir rəzillik, bu telləri qoruyub
saxlamağı isə yaxĢı əməllərdən hesab etmiĢdir. Ġsmayıl mirzənin qəlbi amansızlıq
xasiyyətinə malik idi və mütləq olaraq, bu səbəbdən o, xeyirxahlıq xüsusiyyətinə
sahib deyildi. Ondan öz qardaĢlarına, əmioğlularına və qardaĢoğlularına
münasibətdə heç bir Ģəfqət və mehribanlıq baĢ verməmiĢdi və o onları öz
hakimiyyət bağçasındakı tikanlara bənzədirdi. Onun bəzən Sultan Ġbrahim mirzə
cənablarına münasibətdə göstərdiyi rəsmi xoĢ rəftara gəlincə, axırda məlum oldu
ki, bunun səbəbi onun Qəndəharda olan qardaĢı Sultan Hüseyn mirzəyə görə idi.
Çünki [Ġsmayıl mirzə] Xorasanda ondan bir fitnə-fəsadın törənəcəyindən qorxurdu.
Buna görə də onun ölümündən sonra bir neçə gün ərzində o, [Ġbrahim] mirzəyə
olan münasibətini dəyiĢərək, ona qarĢı etirazlar səsləndirdi. Əflatunun ağlını və
qazanılmıĢ istedadların kamalını özündə cəmləĢdirən Ġbrahim mirzə cənabları
iltifatsızlıq qoxusunun iyini hiss etdi. O, [Ġsmayıl mirzənin] onun həyatının kökünü
qırmaqdan savayı heç nə ilə təsəlli tapmayacağını bilsə də, dövləti vəzifəsini və
xidmətini tərk edərək, tənhalıq və guĢəniĢinliyə çəkilməyi qərara aldı ki, bəlkə, bu
vasitə ilə iki-üç gün öz qüssəli xatirinə təsəlli bəxĢ edə bilsin. O, öz yanında olan
ağalara və mülazimlərə əmr etdi ki, hərə öz mənzilinə getsin və ona xidmət
etməkdən əl çəksinlər. Amma o, hər an qətlə yetiriləcəyini gözləyirdi. Nəhayət,
[Ġsmayıl mirzə] iyrənc görünüĢlü göygöz çərkəzlərdən on-iyirmi nəfərini göndərdi
ki, [Ġbrahim] mirzənin evinin keĢiyini çəkib, oranı mühafizə etsinlər. Çərkəzlər
mirzənin evinə gəldikdə o, evin hərəmxana hissəsində idi. Çərkəzlər giriĢ-çıxıĢ
darvazalarını bağlayıb, digər qapıları da qıfılladılar, özləri isə hərəmxanada
məskən salıb, keĢik çəkməyə baĢladılar. Dörd-beĢ gün bu minvalla keçdi.
Qəzvin daruğası ilə sufilər arasında qalmaqal və sufilərin qətlə
yetirilməsi. Günlərin birində Səadətabad meydanında [sufi] camaatı ilə Qəzvin
daruğası olan Əbdülqəni bəy Ustaclunun mülazimləri arasında qoyun alqı-satqısı
üstündə qalmaqal düĢdü. Sufilər hücum çəkib, bazar müdirini və daruğanın digər
mülazimlərini döydülər. Xəbər daruğaya çatdıqda o, həmin adamların tutulması
üçün bir dəstə göndərdi. Sufilər təmkin göstərməyib, ifrat həddə özbaĢınalıq
etdilər. Daruğa öz adamları ilə bərabər Ģəxsən atlanıb, meydana gəldi. Sufilər
əvvəlcə daruğanı daĢa basdılar, sonra isə get-gedə bıçağa və xəncərə əl atıb, o
tərəfdən hücuma keçdilər. Daruğa məğlub oldu. Bu xəbər gedib Ġsmayıl mirzəyə
çatdı. Onsuz da o, Xüləfaya bəslədikləri rəğbət və həmrəylik səbəbindən sufilər
358
təbəqəsindən xatircəm deyildi. O, bütün əmirlərə əmr elədi ki, yaraq qurĢanaraq,
«Ģah atı» («əsbi-Ģahi») meydanında hazır olsunlar. Əmirlər çox-çox yaraq bağlayıb
gəldilər. O, onları sufilərin dəf olunması və cəzalandırılması üçün göndərdi və
axırda o təbəqənin qətliam edilməsinə hökm verdi. QoĢunun bir çox hissəsi,
xüsusən də Müseyib xan Təkəlü və Mürtəzaqulu xan Pornak o camaatın Xüləfanın
evi ətrafında yerləĢən mənzillərinə sarı üz qoydular. Sufilər vəziyyətin bu cür
olduğunu gördükdə əsləhələrini və yaraqlarını atıb qaçdılar. QızılbaĢ qaziləri
onlara çatıb qətlə yetirdilər və əsir aldılar. Bir göz qırpamında o təbəqədən beĢ yüz
nəfərə qədər adam qətlə yetirildi.
II Şah İsmayıl adlanan İsmayıl mirzənin göstərişi ilə şahzadələrdən altı
nəfərinin qətlə yetirilməsi. Ġsmayıl mirzə [qoĢun] camaatını sufilərin üstünə
göndərdib, onları bu xidmətlə məĢğul etdiyi bir vaxtda Ģahzadələrin qətlə
yetirilməsi barədə də hökm verərək, onların hər birinin mühafizlərinə çatdırdı ki,
onlara tapĢırılmıĢ iĢi həyata keçirsinlər. Əvvəlcə çərkəzlər Sultan Ġbrahim mirzə
həzrətlərinin hərəmxanasına daxil olaraq, onu cənnətməkan Ģahın pak qızı olan
möhtərəm zövcəsinin yanından ayırıb, boynuna ip saldılar və boğdular. Həmin
dəqiqə [Ġbrahim] mirzənin evində fəryad və fəğan qopdu. Hamıya aydın oldu ki,
onun qətlini icra ediblər. Həmçinin digər Ģahzadələrə qarĢı da bir-bir bu əməli icra
etdilər. ġahzadələrin qətli xəbəri [Ġsmayıl mirzəyə] çatdıqdan sonra o, arxayın
olub, sufilərin törətdiyi zəlalət barədə əfv fərmanı imzaladı. Beləliklə, qılıncdan
qurtulan [sufilər] nicat tapmıĢ oldular. Bəlli oldu ki, bu dava-dalaĢ Ģahzadələrin
qətlə yetirilməsi üçün quraĢdırılmıĢdı. Çünki qızılbaĢ təbəqəsi bu çirkin əmələ
qarĢı çıxa və fitnə törənə bilərdi. Ona görə də [Ġsmayıl mirzə] onların baĢını həmin
iĢlə qataraq, öz fikrindəki gizli niyyəti həyata keçirdi və o gün Ģahzadələrdən altı
nəfəri onun göstəriĢi ilə Qəzvində Ģəhidlik Ģərbəti içdilər.
Sözügedən Sultan Ġbrahim mirzə çeĢidli fəzilət və kamilliklərlə bəzənmiĢ və
incəsənət fənləri ilə zinətlənmiĢ bir Ģəxs olub, zəmanənin istedad sahiblərindən idi.
O, nəstəliq xətti ilə çox yaxĢı yazırdı və incə qələmli bir müsəvvir idi. Musiqi və
ədvar elmində zəmanənin öncülü idi. O, musiqi bəstələmək sahəsində Mövlana
Qasım Qanuninin Ģagirdi olmuĢdur. YaxĢı saz çalardı. Dülgərlik etmək, saz
yonmaq və mozaika («xatəmbəndi») yaratmaq sənətlərində böyük məharətə malik
idi. Xorasanda olarkən əksər vaxtlarda Ģairlərlə, nəzm və bəlağət sahibləri ilə
söhbət edərdi və özü də «Cahi» təxəllüsü ilə Ģeir yazardı
926
. Ondan aĢiqanə qəzəllər
qalmıĢdır. O cümlədən bu iki məqtə onun əhvalatını qələmə alarkən xatirimizə
gəldi:
Qitə
926
Ġbrahim mirzə Səfəvi (1543-1576) türkcə və farsca 3 min beytdən artıq Ģeirlər yazmıĢdır. O,
ədəbiyyat, sərf-nəhv, fəlsəfə, tibb, ilahiyyat, həndəsə, hesab, nucum və məntiq elmlərini də bilirdi. Onun
orta əsr söz ustadları haqqında yazdığı «Fərhəng-i Ġbrahim» təzkirəsi məlumdur (ġ.K.Məmmədova.
«Xülasət ət-təvarix» Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi, s.103-104).
359
«Getmək anı yetəndə yar gəlib çıxdı, Cahi,
Gözünü aç ki, əgər görməyə taqət varsa».
Qitə
«Min gecədən sonra ki, sən yarla görüĢdün,
Cahi, fürsətdir, gözünü ondan ayırma».
Onun yaratdığı böyük kitabxana[dakı kitablar] köhnə ustadların və gözəl
yazan xəttatların xətlərindən və misli-bərabəri olmayan qızıl qələmli müsəvvirlərin
çəkdikləri təsvirlərdən ibarət idi. Onun mülkiyyətində çoxlu digər töhfələr də vardı.
Onun çinixanası Çin və Xəta nigarxanalarını utandırırdı. [Ġbrahim] mirzənin [ölüm]
hadisəsindən sonra onun möhtərəm hərəmi o əsərlərin Ġsmayıl mirzənin əlinə
keçməməsi üçün onların əksəriyyətini suya tökdü, çiniləri sındırdı, qalanlarına isə
od vurdu və mirzənin matəmi üçün həddən artıq fəryad və fəğan qopardı. Axırda o,
ah-zarının çoxluğu üzündən xəstələnib, yorğan-döĢəyə düĢdü və elə həmin ay fani
dünyaya vida edib, əbədiyyət aləminə qovuĢdu.
[Ġbrahim mirzənin] qabiliyyətli bir cavan olan on yeddi yaĢlı qardaĢı oğlu
Məhəmməd Hüseyn mirzənin isə əvvəlcə gözlərinə mil çəkdilər. Bu dərdin
Ģiddətindən o, coxlu fəryad və ah-zar edərək, sakitləĢmək bilmədi. Bu xəbər
Ġsmayıl mirzəyə çatdıqda buyurdu ki, onu da mövcudluq iĢgəncəsindən xilas
etsinlər. Fərman icraçıları əmrə əməl etdilər.
Sultan Mahmud mirzənin bir yaĢlı oğlu Məhəmməd Bağır mirzə ilə birlikdə
qətlə yetirilməsi. Rumlu camaatının arasında yaĢayan Sultan Mahmud mirzə canı
sağlam olan qüvvətli bir cavan idi. O, heç bir vaxt böyük vəzifə və mövqe əldə
etmək fikrinə düĢməsə də, öz namehriban qardaĢının göstəriĢi ilə onu da digər
qardaĢları kimi boğdular. Lakin qüsl vermə və kəfənləmə vaxtı o, hərəkət edib,
gözünü açdı. Məlum oldu ki, boğma zamanı kəndir onun boynunun Ģah
damarlarından birini yaxĢı sıxmayıbdır. Bəsirət gözü qəbahətli və biabırçı
əməllərdən tutulmuĢ Ġsmayıl mirzə bu hadisədən agah olduqda onun iĢini bitirməyi
əmr etdi və onu bir yaĢlı körpə oğlu Məhəmməd Bağırla birlikdə digər
[Ģahzadələrin] yanına göndərdilər (öldürdülər).
İmamqulu mirzənin qətli. Ġmamqulu mirzə ilə Sultan Əhməd mirzənin hər
ikisini dövlətxanaya gətirirərək, at meydanı yaxınlığında saxladılar. Onlar elə
oradaca Ģahidlik Ģərbətini içdilər. [Ġsmayıl mirzə], həmçinin Sistana adam
göndərərək, Bəhram mirzənin övladı Bədiüzzaman mirzəni Bəhram adlı azyaĢlı
körpə oğlu ilə birlikdə öldürtdü. Gəncədə olan Sultan Əli mirzəni çağırmaq üçün
adam göndərdi. Bir neçə gün sonra qacar camaatı həmin Ģahzadəni gətirib gəldi.
[Ġsmayıl mirzə] rəhm edərək, onu qətlə yetirməsə də, gözlərinə mil çəkdirib, onu
görməkdən məhrum etdi.
360
Ġsgəndər Ģanlı nəvvab [Ġsmayıl mirzənin] doğma qardaĢı idi və görmə
qabiliyyəti zəif idi. [Ġsmayıl mirzə] onun adlı-sanlı oğullarından narahat olsa da,
Bilqeys
927
məkanlı ülyahəzrət anası Sultanım öz oğlu [Məhəmməd Xudabəndəyə]
və onun övladlarına həddən artıq məhəbbət bəslədiyi üçün [Ġsmayıl mirzə] ondan
həya edib, onları öldürmürdü. Amma onların iĢini bitirmək fikri ilə gecəni gündüz
edirdi. Axırda, nəhayət ki, öz batini xəbisliyini onlara münasibətdə də üzə çıxardı.
Əvvəlcə Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın Tehranda olan böyük oğlu Sultan Həsən mirzəni
qətlə yetirtdi.
Bu mövzunun açıqlaması, o yaxĢı xislətli Ģahzadənin [ölüm] əhvalatının
əvvəli və axırının Ģərhi belədir ki, hələ cənnətməkan Ģah onu darüssəltənə Heratdan
çağırmıĢdı və o, ali taxtın ətəklərində iltifatlı nəzərlər altına idi. O, bir neçə il
yüksək dərəcəli babasının tərbiyəsinin kölgəsi altında boya-baĢa çatıb, kamal
mərtəbəsinə yüksəlmiĢdi. Mazandaran valisi Sultan Murad xanın ölümündən sonra
cənnətməkan Ģah Mazandaran vilayətinin yarı hissəsini haqqında bəhs edilən cənab
Ģahzadəyə tapĢırdı, o vilayətin qalan yarısını isə Sultan Murad xanın oğlu Mirzə
xana verdi. [ġah Təhmasib] həmçinin Mazandaran divləri
928
təbəqəsindən olan və
öz ağlı və uzaqgörənliyi ilə seçilən Mirək-divi Ģahzadənin vəkili təyin etdi.
Beləliklə, [Sultan Həsən] mirzə cənabları Ģahın qayğısı ilə əhatə olunub, böyük bir
izzət və etibarla Mazandarana gedərək, o vilayətin yarısının hakimliyi taxtına
əyləĢdi. Onun vəkili Mirək-div idarəçilik iĢlərini əlinə aldı və sözsüz ki, onun bu
davranıĢı [Sultan Həsən] mirzə cənablarının ürəyincə olmadı. Mirək-div məsələləri
öz rəyi və məsləhəti əsasında həll edirdi və Ģahzadə cənablarının köhnə
mülazimlərinin mütləq surətdə heç bir iĢə qarıĢmasına imkan vermirdi. Belə bir
Ģərait Ģahzadənin xoĢuna gəlmirdi və o, axırda Mirək-divin hegemonluğuna və
iqtidarına dözümlülük göstərməyib, özünün bir sıra mülazimlərinin təhriki ilə onu
cənnətməkan Ģahın əmri və göstəriĢi olmadan qətlə yetirdi və Mazandaran
divlərinin əllərini o mülkün idarəçilik iĢlərindən uzaqlaĢdırmaq mövqeyini tutdu.
Bunun üçün o tayfaya dair yoxlamalar aparıldı. Lakin elə ki vəziyyət barədə
həqiqətlər əĢrəfin ərzinə çatdırıldı, onun bu cəsarət və özbaĢınalıqları əĢrəfin
xoĢuna gəlmədi və könlü ondan incik düĢdü. ƏĢrəfin xatirinə çatdı ki, [Sultan
Həsən] mirzə cənabları bu hərəkəti öz doğma dayısı olan və orduda onunla
həmsöhbət olan Mir Abdulla xan oğlu Mir Əziz xanın təhriki və qızıĢdırması ilə
etmiĢdir. Ona görə də adam göndərib, dərhal [Sultan Həsən] mirzənin kağızlarını
və əĢyalarını gətizdirdi. Kağızların arasından Mir Əziz xanın göndərdiyi məktub
çıxdı. Həmin məktubda o, [Sultan Həsən] mirzəni yuxarıda qeyd edilmiĢ iĢi
törətməyə qızıĢdırırdı. Bu səbəbdən [Mir Əziz xanı] tutub, Ġstəxr qalasına
927
Bilqeys - dini rəvayətlərə görə, e. ə. X əsrdə Səba Ģəhərində hakimiyyət sürmüĢ Himeri sülaləsinin
hökmdarı və sonralar Süleyman peyğəmbərin arvadı olmuĢ qadın. ġərq ədəbiyyatında ağıllı qadın kimi
təsvir olunur (A.M.Babayev. Azarbaycan klassik ədəbiyyatında iĢlədilən adların və terminlərin Ģərhi,
s.38).
928
Mazandaran əyanları «div» adlandırılırdı.