Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
341
Nəhayət, səfər ayının 24-nə (23 may 1576) təsadüf edən növbəti həftənin
cümə günü carçılara əmr verildi ki, Mirzə Əli sultan
915
Qacarla birlikdə
məhəllələrdə car çəksinlər ki, küçəbəndlər (barrikadalar) açılmalıdır, baĢqasına
hücum edən Ģəxs cəzalandırılacaqdır və bazarlar öz fəaliyyətlərini bərpa edərək,
alıĢ-veriĢlə məĢğul olmalıdırlar. Həmçinin əhalini came məscidinə cəlb etdilər.
Bütün Ģahzadələr və əmirlər də came məscidində hazır oldular və orada səltənət və
padĢahlıq xütbəsi Ġsmayıl mirzənin adına oxundu. Xətib əvvəlcə cənnətə köçmüĢ
Ģahın təziyəsi üçün Ģahanə bir mərsiyə deməyə baĢladı və elə ki, o, «Ģəhər möhnət
və qəmlə doludur, ey Ģəhriyar, haradasan?» misrasını oxudu, zəmindən və
zamandan fəryad və fəğan qalxdı.
Ġsmayıl mirzənin gəliĢinədək hər gün cəmi əmirlər Hüseynqulu Xüləfanın
evinə yığıĢıb, ona mülazimlik edirdilər və onunla bərabər, Pərixan xanımın evinə
gəlib, mülk və malla bağlı iĢlər baxımından zəruri olan məsələləri onun ərzinə
çatdırırdılar. Heç bir kəsin həddi və ixtiyarı yox idi ki, xanımın hökmündən və
fərmanından çıxa bilsin.
Gilanın Simam, ƏĢkur və Simgər məntəqələrində olan Solağ Hüseyn və
Ərdoğdu xəlifə bu əsnada darüssəltənə Qəzvinə gəldilər. Təkəlü tayfasından olan
fəsadçılar istədilər ki, sabiq zamanlardan ustaclularla təkəlülər arasında olan
ədavəti təzələsinlər. Belə ki, cənnət məskənli Ģahın zamanında, xüsusən də Herat
hakimi Məhəmməd xan ġərəfəddinoğlunun övladı Qazaq xanın
916
qiyamının
yatırılması vaxtı ustaclu tayfasından təkəlülələrə qarĢı pisliklər baĢ vermiĢdi və bu
səbəbdən də təkəlülər [Ģahın] xidmətində durmağın səadətindən, ehtiram
büsatından və yüksək rütbələrdən uzaq düĢmüĢdülər. Ġndi bu həngamədə onların
əlinə belə bir fürsət keçmiĢdi ki, [ustaclulardan] intiqam alsınlar. Buna görə də
[təkəlülər] həmin tayfadan olan Allahqulu sultan Aycəkoğlunu və Qəzvindəki
ustaclu əmirzadələrinin böyük bir hissəsini qətlə yetirmək istədilər və bu barədə
Hüseynqulu Xüləfa ilə məsləhətləĢdilər. Bu sonuncu Ģəxs ustacluların dövlətxana
üzərinə getdikləri gün Allahqulu sultanın «doğru fikir budur ki, əvvəlcə
Hüseynqulu Xüləfanın üstünə gedək» dediyini eĢitmiĢdi və bir dəfə söhbət
əsnasında ona kinayə ilə demiĢdi ki, əgər Sultan Heydərin tərəfdarları sənin
təklifinə əməl etsəydilər, onların iĢi yaxĢı baĢ tutardı. Məhz bu cəhətə görə o,
özünü kənara çəkərək, [təkəlü] camaatına bir o qədər də mane olmağa çalıĢmadı və
onlar onun rəftarından özlərinə qarĢı bir əngəlin olmadığını müĢahidə edib, kütləvi
surətdə atlanaraq, Allahqulu sultanın evinə sarı üz tutdular. [Allahqulu sultanın
adamları] bundan xəbər tutub, qapıları bağladılar və müdafiə mövqeyi tutdular.
Lakin onun sədaqətsiz mülazimlərindən əksəri kömək göstərməkdən əl çəkərək, öz
baĢlarının çarəsinə baxdılar. Onlar içərisində qətiyyət sahibi olan qırx nəfər
mətanət göstərib, döyüĢməklə məĢğul oldular. Təxminən min beĢ yüz nəfərdən
915
S-129, v,162a; S-297, v.126b. Tehran çapında (s.197) Sultan Əli mirzə Qacar yazılıb.
916
S-129, v.162b; S-297, v.126b. Tehran çapında (s.197) Qara xan yazılmıĢdır.
342
ibarət olan təkəlülər qapıdan və damdan içəriyə tökülüĢüb, o camaatı qılıncdan
keçirdilər. Allahqulu sultanı, onun neçə-neçə oğlunu və qohumunu, həmçinin Pirə
Məhəmməd xanın oğlu Əlixan bəyi, çavuĢlulardan və digər ustaclu əmirlərindən
bir neçəsini, cəmi iyirmi dörd nəfəri qətlə yetirdilər, onların evlərini qarət və tarac
elədilər və hətta onların arvad-uĢaqlarını çılpaq və üryan etdilər. Həmçinin əclaf,
alçaq adamlar və qara camaat da təkəlülərin bəhanəsindən yararlanaraq, Sultan
Heydər tərəfdarlarının evlərini qarət və talan etməyə baĢladılar. Heç kimsə onların
qarĢısını alıb mane ola bilmədi. Hüseyn bəyin, Sədrəddin xanın, Həmzə sultanın və
s. Sultan Heydər tərəfdarlarının evlərindən elə zinətli bər-bəzəklər, mallar və
əĢyalar çıxdı ki, onlar heç xəyal xəzinəsinə də sığmazdı. O təbəqənin arvad-
uĢaqlarının baĢına son dərəcə xiffət və rüsvayçılıq gəldi.
Xəvar və Reydə olan Əmir xan Mosullu Türkman, Hüseynxan sultan
Xınıslu ilə ittifaqa girərək, Piri bəy Qoçulunu və onunlu birlikdə Vəramində olan
ustacluları qətlə yetirmək arzusuna düĢdü. Onlar onun evinin üstünə gedib, oranı
mühasirəyə aldılar. Onun qoĢununun əksəriyyəti qaçıb dağılıĢdı. [Piri bəyin]
yanında yalnız ad-sana və rütbəyə malik olan otuz-qırx nəfər adam qaldı və onlar
oxa, kamana əl ataraq, tirkeĢlərində
917
ox qalana qədər vuruĢdular. Sayları on min
nəfərədək olan türkmanlar və xınıslular çoxlu səy göstərərək, Piri bəyi bütün o
adamlarla birlikdə qətlə yetirdilər. Onların malları və əĢyaları talan edildi.
Bütün bu çaxnaĢma və qovğaların səbəbi o idi ki, on-on beĢ gün ərzində
Qəhqəhə qalasından heç bir xəbər gəlməmiĢdi. Əmirləri narahatlıq bürümüĢdü ki,
məbada, Sultan Heydər tərəfdarları Xəlifə Ənsar Qaradağlunun razılığı ilə Ġsmayıl
mirzəyə qarĢı qəsd etməyi düĢünmüĢ olsunlar. Ona görə də aləmi sahibsiz təsəvvür
edən adamlar intizamsızlıq etməyə baĢlamıĢdılar. Nəhayət, Ġsmayıl mirzədən və
onun qaladan çıxması barədə səhih bir xəbər gəlib çatdı. [Pərixan] xanım hökm
etdi ki, təkəlü əmirləri padĢahı qarĢılamağa gedib, Ģəhərdə qalmasınlar. Onlar yola
çıxdılar. Bununla da çaxnaĢma və qovğa bütünlüklə sakitləĢdi. Onların gediĢindən
sonra eĢikağası mənsəbinə malik olan Sultan Ġbrahim mirzə ilə nazir (naziri-
büyutat) Mirzə Salman birlikdə səltənət və padĢahlıq əĢyalarını, padĢahın zərli
918
çətirini, nağarasını və büyutatını götürüb, onu qarĢılamağa getdilər və Zəncan
çəmənində onun hüzuruna yetmək Ģərəfinə nail oldular.
ĠSMAYIL MĠRZƏNĠN ĠRAN TAXTINA ƏYLƏġMƏSĠ VƏ ONUN
HAKĠMĠYYƏTĠ ZAMANINDA BAġ VERMĠġ HADĠSƏLƏR HAQQINDA
Öncədən qeyd edildi ki, cənnətməkan Ģahın yüksək məqamlı övladı və
Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın doğma qardaĢı olan Ġsmayıl mirzə öz cavanlığından irəli
917
TirkeĢ – ox qabı.
918
S-129, v.163a; S-297, v.127a.
343
gələn bəzi yanlıĢ dostluq əlaqələrinə malik idi
919
. Məsələn, o, qızılbaĢlardan olan
bəzi baĢıpozuqlarla oturub-dururdu ki, bu da cənnətməkan Ģahın Ģərəfli xatirinə xoĢ
gəlmirdi. Buna görə də [Ģah] onu hökmdar ordugahında saxlamağı məsləhət
görməyərək, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabı darüssəltənə Heratdan geri çağırdı və onun
əvəzinə [Ġsmayıl mirzəni] Xorasana hakimlik etməyə göndərdi, Məhəmməd xan
ġərəfəddinoğlu Təkəlü isə [Ġsmayıl] mirzənin lələsi təyin edildi. Lakin [Ġsmayıl
mirzənin] Xorasandakı davranıĢı da hökmdar tərəfindən bəyənilmədi. Həm də
Ģahda təkəlü tayfasına münasibətdə bir qədər etimadsızlıq yaranmıĢdı. Buna görə
də fərmana əsasən, Ġsgəndər Ģanlı nəvvab yenidən Herata göndərildi, o, (yəni
Ġsmayıl mirzə) isə geri çağırıldı. Ona heç Ģahla görüĢmək Ģərəfinə nail olmaq
imkanı da verilmədi. QorçubaĢı Sevindik bəy ali əmrə uyğun olaraq, onu Qəzvin
ətrafından keçirib, Qəhqəhə qalasına apardı. Qalaya hər neçə ildən bir yeni hakim
təyin olunurdu və onlar Ģahzadənin mühafizəsində dururdular. O, bu minvalla on
doqquz il, altı ay və iyirmi bir gün qalada yaĢadı.
Bu əsnada (ġah Təhmasibin vəfatı vaxtı) qala hakimliyi Xəlifə Ənsar
Qaradağluya məxsus idi. Həmin vaxt sayları səkkiz nəfərdən çox olmayan bir
qorçular dəstəsi cənnətməkan Ģahın əmri ilə Ģahzadəni (Ġsmayıl mirzəni)
qorumaqla məĢğul idi. Cənnətməkan Ģahın vəfatı və Sultan Heydər mirzənin qətli
xəbəri ona da gəlib çatdı. Təsadüfən, həmin vaxt Xəlifə Ənsar ova getmiĢdi və
qalanın yaxınlığında deyildi. Ġsmayıl mirzə Xəlifə Ənsara etimadsızlıq göstərir,
onu Sultan Heydər tərəfdarı hesab edir və Sultan Heydərin qətlinə əmin olmayıb,
bunun yalan ola biləcəyini ehtimal edirdi. Buna görə də o, qorçularla müttəfiq
olub, Xəlifənin qalada olan iyirmi nəfərə qədər mülazimini bir iĢ bəhanəsi ilə tək-
tək çağırtdırıb, onları tutub saxlatdırdı və dəqiq xəbər gəlib çatana, yuxarıda qeyd
olunmuĢ hadisələrin doğruluğu aydın olana və ardıcılları və tərəfdarları [qala
ətrafına] toplaĢanadək qalanın qapılarını örtüb, giriĢ-çıxıĢ yollarını bağladı.
Xəlifə Ənsar Ģikargahda
920
olarkən bu barədə qəti xəbər eĢidib bildi ki,
Sultan Heydər mirzənin baĢına iĢ gəlib. O, qalanın ətəyinə gəlsə də, qapının bağlı
olduğunu gördü. Nə qədər yalvarıb-yaxararaq bəndəliyini izhar etsə də, xeyri
olmadı. Xülasə, üç gün ərzində heç bir canlıya qalaya daxil olmaq imkanı
verilmədi. Axırda ordu əhlindən və Azərbaycan əhalisindən ibarət böyük bir kütlə
qalanın ətəyində hazır olduqda və Sultan Heydərin qətl hadisəsi təsdiqləndikdə
qapı açıldı, çox-çox adamlar qalaya gedib, [Ġsmayıl mirzəyə] səcdə etmək Ģərəfinə
nail oldular. Ustaclu tayfasından da bir dəstə adam [qala ətrafına] gəlmiĢdi. Onların
arasında Sultan Heydər mirzənin həmsöhbətlərindən olan bir kiĢi də özünün bir
neçə nəfər adamı ilə birlikdə vardı və Ġsmayıl mirzə qiyabi olaraq onları tanıyırdı.
Onları qalada qətlə yetirdilər. Digər ustaclu əyanları qorxuya və vahiməyə düĢərək,
919
Burada Ġsgəndər bəy MünĢi «yanlıĢ dostluq əlaqələri” deyərkən Ġsmayıl Mirzənin bəzi qızılbaĢ
rəisləri ilə sövdələĢməyə gedərək dövlət çevriliĢi edə biləcəyinə iĢarə edir.
920
ġikargah – od edilən yer, ov məkanı.
344
özlərini darülirĢad Ərdəbilə çatdırdılar və övliyalar sultanı [ġeyx Səfiəddinin]
müqəddəs məqbərəsinə sığındılar.
Bir sözlə, Ġsmayıl mirzə Qəzvindən onun ardınca gəlmiĢ Heydər sultan
Çabuqun gəlib çatmasından və özünün seçdiyi saatda əsgərlərin toplanmasından
sonra qaladan çıxıb, Heydər sultanın alaçığında məskunlaĢdı. Hər gün çoxlu
adamlar gəlib, ona səcdə etmək və ayağını öpmək Ģərəfinə nail olurdular.
Qaradağlu camaatı Xəlifə Ənsarı qətlə yetirmək istədi. O, özünü əĢrəfin hüzuruna
çatdırıb ərz etdi:
- BaĢdan-ayağa təqsirkaram və cəzaya layiqəm. Əgər əĢrəf mənim qətlə
yetirilməyimə razıdırsa, onda göstəriĢ versin ki, astananın mülazimləri bu hökmü
icra etsinlər. Yox, əgər bu bəndənin əfv olunması barədə sərəncam verilərsə, onda
mənə mümkün qədər rəğbət və iltifat göstərilsin ki, mən bu xəcalətdən və
baĢıaĢağılıqdan qurtulum.
Ġsmayıl mirzə buyurdu:
- Mən nəzir demiĢdim ki, əgər düĢmənlərin tələsindən xilas olsam və tale
mənim üzümə gülsə, heç kimdən intiqam almayacağam. Sən xidmətkarlıq və
nökərlik borcunu yerinə yetirib, öz vəlinemətin olan [ġah Təhmasibin] əmrinə
riayət edərək, məni həbsdə saxlamısan və mənim təlimatlarıma məhəl
qoymamısan. YaxĢı nökər bu cür olmalıdır ki, ona tapĢırılan iĢi yerinə yetirərkən
heç kimə, hətta mənim kimi bir Ģah oğluna etina etməmiĢ olsun.
[Bu sözləri dedikdən] sonra [Ġsmayıl mirzə] hökm etdi ki, sözügedən Ģəxs
əvvəlki təki əmirlər silkinə aid edilsin. Beləliklə, [Xəlifə Ənsarın] canı
narahatlıqdan bir qədər xilas oldu və onun [öldürüməsi] barəsində istək
qaradağluların xatirindən silindi.
Sözün qısası, Ġsmayıl mirzə üç gün sonra qalanın ətəyindən köç etdi. O,
yolu asta-asta qət edərək, darülirĢad Ərdəbilə gəldi, müqəddəs məqbərəni ziyarət
etmək Ģərəfinə yetdi və oradan çıxıb, mənzilbəmənzil irəlilədi. Zəncan çəmənində
Sultan Ġbrahim mirzə, nazir Mirzə Salman və cənnətməkan Ģahın xidmət əhlinin
əksəriyyəti hərəmxanadan, divanxanadan və padĢah büyutatından ibarət mübarək
dövlətxananın çadırlarını qurmuĢdular və padĢahın zərnigar çətirini onun üstünə
vurmuĢdular. [Ġsmayıl mirzə] böyük bir əzəmət və Ģövkətlə ordugaha gəlib,
dövlətxanaya daxil oldu və Ġbrahim mirzə onunla görüĢmək Ģərəfinə nail olub,
xeyir-dua və təbrik səcdəsini yerinə yetirdi. Ġsmayıl mirzə onu mehribanlıqla
ağuĢuna çəkib, əhvalını soruĢdu, onunla nəvaziĢlə rəftar etdi, ona «qardaĢ» deyə
müraciət edərək, onu özünün məclis həmdəminə və daimi həmsöhbətinə çevirdi.
Onlar həmin yerdə olarkən Pirə Məhəmməd xan Ustaclu da Gilandan gəlib,
özü ilə Ġmamqulu mirzəni gətirdi. Bundan öncə yazıb bəyan etmiĢdik ki, Murad
xan Ustaclu, Sultan Heydər mirzə tərəfdarlarının ümdə Ģəxslərindən idi və
cənnətməkan Ģah xəstəlikdən sağaldıqdan sonra onu Kəcur qalasını fəth etməyə
göndərmiĢdi. O, hələ qalanın ətəyində ikən cənnətməkan Ģahın vəfatı və Sultan
Heydər mirzənin Ģəhidliyi hadisəsi baĢ verdi. Murad xan Kəcurdan Lahicana gedib,
345
Pirə Məhəmməd xana qoĢuldu. Pirə Məhəmməd xan ustaclu əmirləri arasında
Ġsmayıl mirzənin dostu olmaqda ittiham edilirdi. Çünki cənnətməkan Ģah onu bəzi
əmirlərlə birlikdə xəzinənin gətirilməsi və Ġsmayıl mirzənin xəzinədən mənimsəmə
hallarının araĢdırılması üçün qalaya göndərdiyi il onunla gedənlərin hamısı
cənnətməkan Ģaha xoĢ gəlmək üçün Ģahzadəyə qarĢı çoxlu hörmətsizliklər
etmiĢdilər. Amma Pirə Məhəmməd xan onunla ədəblə davranmıĢdı və camaat
arasında söz-söhbət yayılmıĢdı ki, o, Ģahzadə ilə əhdü-peyman kəsib, öz qızını ona
niĢanlamıĢdır. Cənnətməkan Ģahın sufiləri və sədaqətli Ģəxsləri onu Ġsmayıl mirzə
ilə dostluqda ittiham edirdilər.
Elə ki onların Lahicana toplaĢmağı calal sahibi olan [Ġsmayıl mirzənin]
qulağına çatdı, o, Pirə Məhəmməd xanı öz tərəfdarlarından biri hesab etməsinə və
ondan xatircəm olmasına baxmayaraq, narahat oldu ki, birdən Murad xan onu
sədaqət yolundan döndərər, onlar Ġmamqulu mirzədən istifadə edərək, möhkəm yer
və mətin sığmacaq olan Gilanda qalarlar və ustaclu tayfası oraya yığıĢıb, tüğyan
bayrağını qaldırar. Buna görə də o, dəftərxana daruğası Əlixan bəy Türkmanı Pirə
Məhəmməd xanın yanına göndərib, ona [aĢağıdakıları] çatdırdı: «Aramızdakı əhd
və Ģərt qalada bağladığımız kimidir. Ustaclu tayfası barədə tərəfinizdən hər nə
xahiĢ olunarsa, uğurla yerinə yetiriləcəkdir. Amma Murad xan qızılbaĢlar arasında
fitnə və fəsada bais olub, ikitirəlik saldığına görə onun gözlərini çıxararaq,
qardaĢım Ġmamqulu mirzəni də götürüb, səadətli məiyyətimizi qarĢılamağa gəlin».
Elə ki Əlixan bəy Gilana çatdı, Pirə Məhəmməd xan dərhal ali əmrə itaət göstərdi
və «baĢım-gözüm üstə» kəlməsini dilə gətirdi. Əlixan bəy ona tapĢırılrnıĢ iĢi yerinə
yetirib, geri qayıtdı.
Pirə Məhəmməd xan adı çəkilən Ģahzadə ilə birlikdə [Ġsmayıl mirzəni]
qarĢılamaq üçün yola çıxdı. Onlar Zəncan çəmənində [Ġsmayıl mirzə ilə] görüĢmək
səadətindən feyzyab oldular və onlara göstərilən Ģahanə iltifatdan baĢucalığı
tapdılar. Ġsmayıl mirzə Ġmamqulu mirzəni «oğul» adlandırıb, onu mehribanlıqla
ağuĢuna çəkdi. Daha sonra onlar oradan çıxıb, mənzilbəmənzil irəliləyərək, böyük
təntənə, əzəmət və Ģadlıqla, yavaĢ-yavaĢ məsafəni qət edib, pəncĢənbə günü,
rəbiül-əvvəl ayının 16-da (13 iyun 1576) Qəzvinin ətrafına gəlib çatdılar.
ġahzadələr, Hüseynqulu Xüləfa və Ģəhərdə olan böyük əmirlər [Ġsmayıl mirzə ilə]
görüĢmək səadətindən feyz aldılar. [Ġsmayıl mirzə astroloji cəhətdən] uğurlu saatı
gözləməyi qərara alıb, Ģəhərə gəlmədi və Ģəhərdən Ģimalda düĢərgə saldı.
O, həmin yerdə olarkən əynində keçə geyinən çobanların paltarı və baĢında
keçə papaq olan Hüseyn bəyi [o vaxtadək] heç kəsin görmədiyi bir rüsvayçılıqla
gətirib gəldilər. Camaat ətrafdan və qıraq-bucaqdan ona tənə və lənət edirdi və onu
bıçaqla, qılıncla və xəncərlə hədələyirdilər. Mühafizəçilər isə buna mane olurdular.
O, Ġsmayıl mirzənin hüzuruna gətirildikdə səcdə etdi, düĢdüyü vəziyyətin zərurəti
üzündən ətrafına və yan-yörəsinə baxaraq, məclisdə iĢtirak edənləri nəzərdən
keçirib dedi:
346
- Sübhanallah! Deməli, bütün bu adamların içərisindən bircə mən günahkar
oldum.
Ġsmayıl mirzə buyurdu:
- Bir sıra digərləri Sultan Heydərə tərəfkeĢlik etmək məsələsində səndən
üstün olsalar da, hamının kasası sənin baĢında sınmıĢdır.
Hüseyn bəy dedi:
- Ey padĢah! Aləm Sultan Heydər tərəfdarı olsa da, axırda sənin bəxtin
yüksəldi və Allah-taala öz istəyini həyata keçirdi. Əgər intiqam almaq istəsən,
onda gərək bir aləm adamı qətlə yetirəsən.
Ġsmayıl mirzə əvvəlcə onun sözlərini təsdiq etdi və bu hadisə onun qətlinin
təxirə düĢməsinə səbəb oldu. Onu məclisə göndərdilər və ali divanın qorçularına
921
tapĢırdılar. Onun edam olunmasına tərəfdar olan məclis iĢtirakçıları, xüsusən də
Xüləfa bu sözlərdən sonra dillərini udub sakitləĢdilər. Ertəsi gün [Ġsmayıl mirzə]
oradan cənnətməkan Ģahın saldırdığı və Ġrəm bağının bir niĢanəsi olan Səadətabad
bağına təĢrif gətirib, oranı seyr etdi. O, özünün mülahizəsi ilə saatın [astroloji
cəhətdən] münasib olmadığı qərarına gəlib, mübarək dövlətxanaya daxil olmadı.
Onun bir neçə gün Hüseynqulu Xüləfanın evində qalması qərarlaĢdırıldı və o,
bağdan çıxıb, onun mənzilinə getdi. O, orada olarkən Sultan Mustafa mirzəni Hacı
Veys sultan Bayat özü ilə gətirib gələrək, əĢrəfin ayağını öpmək Ģərəfinə nail oldu.
Ġsmayıl mirzə Ģahzadənin (Sultan Mustafa mirzənin) üzündən öpdü və ona nəvaziĢ
göstərib, qardaĢlarının yanında əyləĢməsini əmr etdi. ġahzadə əyləĢmək istədikdə
qardaĢlarının heç birisi ona təzim etmədi. O, özündən bir yaĢ böyük olan Sultan
Süleyman mirzədən aĢağı baĢda yer seçib, özünü digər qardaĢlarına təqdim etdi.
Ġsmayıl mirzə qardaĢlarına nəsihət verməyə baĢlayıb, onlara dildə
mehribanlıq göstərərək dedi:
- Əgər siz mənə münasibətdə məhəbbət və səmimiyyət məqamında
dursanız, inĢallah, mən sizə elə bir tərzdə davranacağam ki, heç bir padĢah öz
qardaĢları ilə o cür davranmamıĢ olsun.
Amma onun dili bü sözləri desə də, ürəyi bu söhbətdən xəbərsiz idi və onun
xəyalında olan gizli fikirlər onların yox edilməsi və edam olunmasından baĢqa bir
Ģey deyildi. O, axırda öz xəyalında olanları həyata keçirdi və bu hadisələr öz yeri
gəldiyində qeyd olunacaqdır.
Hüseyn bəyin qardaĢları olan Fəthulla bəyi, ġahqulu bəyi, Nəzərəli bəyi və
ġahverdi bəyi də gətirib gəldilər. Onları ustaclu əmirləri silkinə aid olan Murad xan
Kəngərlüyə tapĢırdılar və o, öz sədaqət və etibarını nümayiĢ etdirməkdən ötrü
Xüləfanın evində onların dördünü də qətlə yetirdi. O vaxt bu cür qərar verilmiĢdi
921
S-129, v.165a-da ali divan qorçuları («qorçiyan-i divan-i ali») əvəzinə «qorçiyan-i evoğlu»
yazılmıĢdır. Burada «ev» dedikdə Ģah sarayı, «evoğlu» dedikdə isə saray xidmətçisi nəzərdə tutulur.
Beləliklə, nüsxə fərqinə baxmayaraq, bu iki istilahın hər ikisi eyni mənanı bildirir və hər iki ad altında
saray qorçuları nəzərdə tutulur.
347
ki, yad oymağa tapĢırılanlar saxlanılırdı, öz oymağına tapĢırılanlar isə dərhal qətlə
yetirilirdilər.
[Ġsmayıl mirzə] on dörd gün Xüləfanın evində qaldı. Əksər əmirlər əvvəlki
kimi Pərixan xanımın evində toplaĢırdılar və bu məsələ padĢahın nüfuzunun
dərəcəsinin və onun üstünlüyünün inkar edilməsinə bais olan bir vəziyyət kimi
baĢa düĢülürdü. Sözü-gedən xanımın vəkilləri padĢahanə dəbdəbə, qayda və
təmtəraqla onun evində cənnətməkan Ģahın zamanındakından daha yüksək
səviyyəli bir tərtibat yaratmıĢdılar. Qapıçılar, haciblər və mülazimlər dərgahın
tərtib və nizamını sultanlara xas olan üsulla qurmuĢdular. Xanım həzrətləri belə
düĢünürdü: bir halda ki Ġsmayıl mirzənin hakimiyyətə gəlməsi onun səyləri
nəticəsində baĢ vermiĢdir və o, həmçinin cənnətməkan Ģah zamanında da
hökmdarın köməkçisi və yardımçısı olmuĢdur, deməli, buna görə də onun
cənnətməkan Ģahın bacısı Sultanımdan daha çox padĢahlıq iĢlərinə müdaxilə
etməyə haqqı vardır. Lakin iĢ elə gətirdi ki, bu, əks nəticə verdi və əmirlər arasında
xanımın evinə toplaĢmaq məsələsi barədə kinayəli söz-söhbətlər yayıldı. Onlardan
birisi bu məsələni izah edib dedi:
- Məgər dostlar anlamayırlarmı ki, qadınların məmləkət iĢlərinə qarıĢması
səltənətin və padĢahlığın namusuna layiq deyildir və kiĢilərin hökmdar ailəsinə
mənsub qadınlarla oturub-durması sülalənin ləyaqətinə qarĢı qəbahətdir.
Bununla da əmirlər iĢin həqiqi tərəfindən agah olub, tərəddüdlərdən
qurtuldular. Bu əsnada əĢrəfin könlü Xüləfadan narazı düĢdü və onun Ģövkətini
sındırmaq qərarına gəldi. Bunun əqli zərurətdən doğan və təfəkkür mizanında ağır
gələn zahiri səbəbi o idi ki, Xüləfanın təbiətinin qədəhi qəflət və lovğalıq Ģərabı ilə
ağzınacan dolmuĢ, lazımi həddi vurub keçmiĢdi. O, Ġsmayıl mirzəni hakimiyyətə
məhz özünün gətirdiyini hesab edib, onun üstünə böyük bir minnət qoyurdu. Belə
bir yük isə adətən padĢahların xatirinə çox ağır gəlir və onlar bu iĢi görmüĢ adamı
rahat buraxmırlar. Bunun digər bir səbəbi isə ondan ibarət idi ki, Sultan Heydər
mirzənin qətlindən bir neçə gün ötdükdən sonra [Qəhqəhə] qalası ətrafından heç
bir xəbər gəlmədikdə və insanlar narahatçılıq keçirməyə baĢladıqda Xüləfa
demiĢdi:
- Camaatın həyəcanlanmağına səbəb nədir ki?! Sultan Mahmud mirzə də
cənnətməkan Ģahın oğludur və padĢahlığı layiq olan qabiliyyətli bir cavandır.
Həmin vaxt Pərixan xanım da ərz etmiĢdi:
- Çox güman ki, cənnətməkan Ģahın vəfatı xəbərinin qalaya çatdığı ilk
gecədə Sultan Heydər tərəfdarları Ġsmayıl mirzəni aradan götürmüĢlər. Əgər bu
məsələ aĢkara çıxarsa, onda Sultan Mahmud mirzəni padĢah edərik.
Lakin elə həmin əsnada əĢrəfin zatının sağlam olması xəbəri qaladan gəlib
çatmıĢdı.
Ġsmayıl mirzənin Xüləfanın evində qaldığı bir neçə gün ərzində [Xüləfaya]
müxalif olan Ģəxslər ona bu əhvalatı xəlvətdə ərz edərək, padĢahda ona qarĢı pis
münasibət yaratdılar. Ola bilsin ki, mən səhv deyirəm və bu [iki səbəbdən] heç biri
348
olmamıĢdır. Bəlkə də, həqiqi intiqamçı olan Ģanlı və ulu Allah «hər kim zalımlığını
əyan etsə, onun cəzasını Allah verər» kəlamının gerçəkliyini təsdiq etmək üçün
Ġsmayılın onun (Hüseynqulu Xüləfanın) barəsindəki fikrini dəyiĢdirmiĢ və fələk
məzlum Ģahzadə Sultan Heydər mirzənin nahaqdan tökülmüĢ qanının qisası üçün o
zalım xislətli [Hüseynqulu Xüləfanın] iqtidarma bundan daha artıq tab
gətirməmiĢdir. Tezliklə rəhmətlik Ģahzadənin öldürülməsinə səy göstərənlərin və
onun qatillərinin hər biri bir bəlaya giriftar oldu. Uzun sözün qisası, Ġsmayıl
mirzədə Xüləfaya qarĢı etimadsızlıq yarandı. O, ona ali divanın vəkili və
hökmdarın naibi olmaq kimi yüksək mənsəblər təklif etdi. Bir Ģərtlə ki, xəlifətül-
xüləfa vəzifəsi digər bir Ģəxsə verilsin. Ġsmayıl mirzənin mətləbinin mənası bu idi:
sufilər Xüləfanı mürĢidi-kamilin xəlifəsi və naibi hesab edirdilər, onun hökmünü
mürĢidin ikinci hökmü sayırdılar və həmin vaxt həmin [sufi] təbəqəsindən on min
nəfərə qədər adam Qəzvində yaĢayırdı. Onlar candildən Xüləfanın hökmünə tabe
idilər və Xüləfa onların yardımı ilə bütün bu hegemonluğa və iqtidara sahib
olmuĢdu. Buna görə də [Ġsmayıl mirzə] onu imtahana çəkmək məqsədi ilə dedi:
- Sənin səviyyən xüləfalıq mərtəbəsini ötüb keçmiĢdir. Ġndi gərək sən ali
divanın vəkili vəzifəsini tutasan.
Sözügedən Ģəxs bunun cavabında dedi:
- Mən xəlifəlik mənsəbini əldən vermərəm. Əgər vəkillik onun
üstünə əlavə olunarsa, lap yaxĢı. Əks təqdirdə, vəkilliyə razı deyiləm.
O, ona görə belə danıĢırdı ki, öz vəzifəsini vəkillikdən üstün sayırdı. Bu
hadisədən sonra Ġsmayıl mirzə onun söhbətindən incikliyini izhar edib, ondan
narazılığını dilə gətirdi və rumlu əmirlərinə xitabən dedi:
- Əgər sufilər və taliblər mürĢidi-kamilin sözündən çıxsalar və
onun göstəriĢinə tabe olmasalar, onda sufiliyin yoluna və Səfəviyyə
Ģeyxlərinin qaydalarına əsasən onlara nə mükafat düĢür?
Onlar söylədilər:
- MürĢidi-kamilin buyuruğundan boyun qaçıran və ona tabe olmayan hər
kəs xəta sahibidir və rədd olunmuĢ bir Ģəxsdir.
Onda [Ġsmayıl mirzə] dedi:
- Bəs, onda Xüləfa nə üçün mənim sözümə əməl etməmiĢdir?
Bu söhbət Xüləfaya çatdıqda, səhər əĢrəfin hüzuruna gəldi ki, bəzi sözləri
ərz etsin. Lakin elə ki o, evin qapısına çatdı, eĢikağasılar və haciblər göstəriĢə
əsasən, ona mane olub dedilər:
- Bu ev sənə məxsus olsa da, hal-hazırda padĢah bu evdə məskunlaĢmıĢdır.
Bura padĢahın qaldığı yer olduğuna görə, qızılbaĢ dövlətxanası sayılır. Sən isə
bizim mürĢidimiz olan padĢahın yanında təqsir və xəta sahibisən. Bir halda ki
mürĢidi-kamil səni bağıĢlamayıb, sənin dövlətxanaya daxil olmağın sufilik
davranıĢ tərzi və yolu baxımından caiz deyildir. MürĢidi-kamil icazə verənə qədər
sən dərgahın qapısında əyləĢməlisən.
349
Xüləfa əsla təsəvvür etmədiyi və ağlından keçirmədiyi bu vəziyyəti
müĢahidə etdikdə beyninə heyrət tüstüsü yol tapdı və günortayadək evin qapısı
ağzında günahkarlar kimi əyləĢdi. Rumlu camaatının və baĢqalarının böyük
əksəriyyəti günün əvvəlində ona xoĢ münasibət göstərdi. Ġsmayıl mirzə bir nəfəri
bayıra göndərib bildirdi ki, «Xüləfa öz mənzilinə getsin; əgər bizim ona hər nə
sözümüz olarsa, özümüz onunla söhbətləĢərik». Xüləfa bu cavabdan ümumən qəlb
rahatlığı əldə etdi. Hamı belə təsəvvür edirdi ki, padĢah onun mənzilinə gedib,
onun könlünü arxayın edəcəkdir. Lakin onun evdə oturduğu iki gün sakit keçdi və
[Ġsmayıl mirzə ilə onun arasında] heç bir görüĢ baĢ vermədi. Həmin günlərdə
rumlu əmirləri adət üzrə ona yoldaĢ idilər. Üçüncü gün [Ġsmayıl mirzə] rumlu
əmirlərindən biri, dürüst və doğru etiqadlı bir türk kiĢisi olan Dəli Budağı çağırıb
soruĢdu ki, Xüləfa nə deyir? O, cavab verdi:
- Xüləfa padĢahın hökmündən boyun qaçırdığı üçün heyifsilənir və
peĢmandır. O, iĢarə olunacaq hər bir xidməti, hətta bu astananın itsaxlayanı olmağı
da canına minnət bilib, onu icra edəcəkdir.
Ġsmayıl mirzə dedi:
- Əgər sən doğru deyirsənsə və o, bizim əmrimiz qarĢısında mütidirsə, biz
onun göstərdiyi xidmətin müqabilində ona elə bir vəzifə tapĢırarıq ki, bu, onun
dünya və axirət dərəcələrinin yüksəlməsinə səbəb olar. Onu ulu MəĢhədin
qorçularının qorçubaĢısı təyin edirik ki, orada cinlərin və insanların imamı olan
həzrətin (Ġmam Rzanın) müqəddəs məqbərəsində xidmət göstərsin, həm Xorasanda
dünyəvi etibar əldə etsin, həm də axirət üçün savab qazanmıĢ olsun. Gərəkdir ki,
sən onu dərhal ata mindirib, yola salasan.
Belə olduqda Dəli Budaq, rumlu əmirləri və Xüləfanın digər tərəfdarları
bildilər ki, Ġsmayıl mirzənin ona etimadı yoxdur, onun orduda olması mümkün
deyildir və lovğalıq və qürur baĢı ali divanın vəkilliyinə əyilməyən bir Ģəxsə
MəĢhədin qorçubaĢısı olmaq kimi [aĢağı] bir vəzifənin təklif edilməsi qəzəb və
iltifatsızlıq əlamətidir. Çünki o, bu vəzifəni heç öz mülazimlərinə də rəva bilməzdi.
Bütün rumlu tayfası ondan uzaq durdu, hətta mülazimləri də onun evinin qapısına
getmədilər və o, öz vəziyyətinə mat-məəttəl qaldı. Bu əsnada Dəli Budaq gəlib,
ona Ģahın ismarıĢını çatdırdı və onun söz deməsinə imkan verməyərək, o saat onu
ata mindirib, Ģəhərdən bir fərsəx kənarlaĢdırdı. Sonra özü Ģəhərə qayıdıb, dərhal
onun yaraqlarını və əĢyalarını yükə tutaraq göndərdi. Xüləfa Damğana çatdıqda
Damğan hakimi olan Əli xəlifə Ağcaqoyunlu ona belə bir hökm təqdim etdi ki,
Xüləfa Damğanda qalmalıdır və bundan sonra isə [Ģah tərəfindən onun barəsində]
hər nə hökm olunarsa, ona əməl ediləcəkdir. Bir neçə gündən sonra Kor ġahəli
Rumlu ali əmrə əsasən, Damğana gedərək, onun (Xüləfanın) ibrət görən gözlərini
dünyanın əcaib və qəribə surətlərini müĢahidə etməkdən məhrum və xali edib,
onun görmə qabiliyyətini məhv etdi.
Xülasə, Ġsmayıl mirzə Xüləfanı Ģəhərdən çıxartdırdıqdan sonra onun
mənzilini tərk edib, Ģah atı («əsbi-Ģahi») meydanı ilə Pərixan xanımın evinin
350
arasında yerləĢən ġahqulu sultan Yegan Ustaclunun evinə gəldi. Orada Pəhxan
xanım və səltənətin mötəbər qadınları onunla görüĢmək Ģərəfindən feyzyab oldular.
[Pərixan] xanım həzrətləri ondan özünə münasibətdə böyük mehribanlıq umsa da,
bu, baĢ vermədi. Daha sonra [Ġsmayıl mirzə] özünün təyin etdiyi saatda mübarək
dövlətxanaya gəldi və sarayda çoxlu dəyiĢikliklər və yeniliklər etdirdi, bəzi
mənzillərdə təmir baĢlatdırdı. Orada bütün gün açıq-aĢkar iĢ gedirdi. Bu səbəbdən
də [Ġsmayıl mirzə] gah Yegan ġahqulunun mənzilində, gah Pərixan xanımın
evində, gah da ki, Səadətabad bağında qalırdı.
QızılbaĢ tayfaları məmləkətlərin müxtəlif tərəflərindən və səmtlərindən
dərgaha üz tutdular. Darüssəltənə Qəzvində camaatın çoxluğu və izdihamı o
dərəcəyə çatdı ki, küçələrdə və bazarlarda get-gəl çətinləĢdi. Darüssəltənə
Qəzvində sultanların töhfə və hədiyyələri, əmirlərin, ətraf hökmdarların və
məmləkətlərin ərbablarının və əhalisinin peĢkəĢləri o qədər cəmləĢdi ki, onların
sayı-hesabı məlum deyildi. O, taxta çıxacağı günü seçdiyindən, bütün səltənət və
padĢahlıq iĢlərini təxirə salıb, həmin günü gözləməkdə idi. Ġnsanlar günləri
sayırdılar və cülus gününün intizarını çəkirdilər. QızılbaĢ tayfaları onun əmr və
buyuruqlarına o dərəcədə müti olmuĢdular ki, əgər onun tərəfindən bir kimsəyə
qarĢı mənfi münasibət hiss olunsaydı, onda o Ģəxsin yaxınları və qohumları Sultan
Heydər tərəfdarı olduğu bəhanəsi ilə həmin adamı qətlə yetirərdilər. Bu səbəbdən
ustaclu tayfasından bir çoxları gedər-gəlməzə göndərildilər. Hətta Sarı Laçın və
Ruma elçi getmiĢ Məhəmmədi xan Toxmağın qardaĢı Allahqulu bəy hər gün
əĢrəfin xidmətində durmalarına baxmayaraq, dövlətxanadan çıxıb öz mənzillərinə
getdikləri vaxt onların öz əmisi oğlu Əbu-Turab bəy Ayğut mirzə oğlu dar bir
küçədə xəyanət pusqusunda durmuĢ adamlarından bir neçəsi ilə birlikdə
qılınclarını sıyırıb, o iki əmirzadəni tikə-tikə doğramıĢdılar. Orduda bu cür əməllər
baĢ versə də, bunlara qarĢı töhmət tədbirləri görülmürdü. Ona görə də insanlar
bundan ürəklənirdilər və bu xoĢagəlməz iĢlər əyalətlərə də sirayət edirdi. Hər kəs
hər yerdə ustaclu əyanlarından birini qətlə yetirməyə özündə qüdrət tapır və
təxirəsalınmaz bir Ģəkildə bu iĢi həyata keçirməyə təĢəbbüs göstərirdi.
Fərah hakimi Hüseyn sultan ƏfĢar və o sərhədin darüssəltənə Heratda olan
digər əmirləri də Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın lələsi vəzifəsini tutan Herat
bəylərbəyisi ġahqulu sultan Yeganı öldürmək üçün birləĢmiĢdilər. Cənnətməkan
Ģahın [vəfatı] hadisəsindən sonra ġahqulu sultan Yegan Heratın yan-yörəsindəki
mahalların əmirlərini sərhədin qorunması səbəbindən çağırmıĢdı. Belə olduqda
həmin bu Hüseyn sultan ƏfĢar öz-özlüyündə ġahqulu sultanın qətlinə qərar verib,
əmirlərlə sözü bir yerə qoyaraq, Məlik darvazasının bayırında toplaĢdılar. Onların
öz aralarında razılaĢmaları ustaclu əyanlarının qulağına çatdı. Onlar da [ġahqulu]
sultanın evinin qarĢısında yığıĢıb, yaraq və əsləhə qurĢanaraq, savaĢa və döyüĢə
hazırlaĢdılar. [Hüseyn sultanla müttəfiq olan] əmirlər ona (ġahqulu sultana) belə
bir ismarıĢ göndərdilər: