Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
331
Hekayət danıĢanlar arasında bir Hafiz Əhməd Qəzvini
900
vardı ki, hekayət
danıĢmaq sahəsində və avazının qüdrətinə görə həmkarlarından və tay-tuĢlarından
üstün idi.
Hafiz Cəlacil Baxərzt
901
- xanəndəlik və hekayət danıĢmaq kimi sahələri
özündə birləĢdirmiĢdi. Hər iki sahədə kamillik mərtəbəsinə malik idi və həqiqətən
də, o vaxtlar bu təbəqənin digər [nümayəndələrindən] üstün idi. O, Ġsmayıl mirzə
zamanında «çalçıbaĢı» oldu. Bu beyt onun halını əks etdirir:
ġeir
«Faydasız səhranın olar gözəl zövqü-səfası,
Əgər orada ucalsa Cəlacilin sədası».
O əlahəzrətin (ġah Abbasın) zamanında böyük ehtiram və dərəcə əldə etdi.
Axırda darüssəltənə Qəzvində axirət səfərinin ahəngini sazına köklədi.
Hafiz Müzəffər Qumi - beyinlərdə belə bir fikir var ki, xanəndəlik Xorasan
əhlinə, hekayət danıĢmaq isə Ġraq əhlinə məxsusdur. Hafiz Müzəffər Ġraq əhlindən
olsa da, Xorasan üslubunda xanəndəlik edərdi və həqiqətən də, o, bu səhədə Ġraqda
zirvə idi.
Hafiz Haşım Qəzvin
902
- o vaxtlar digərləri ilə bir bərabərdə olmayıb, bir o
qədər də Ģöhrətə malik olmasa da, sonralar tərəqqi etdi və onun avazının Ģöləsi
asimana gedib çatdı. Mərhum Ģahzadə Sultan Həmzə mirzənin xidmətində böyük
ehtiram və dərəcəyə nail olub, həmkarlarından və tay-tuĢlarından irəli getdi.
Sazəndələr zümrəsindən Mirzə Məhəmməd Kamança - əvəzsiz sazəndə idi.
[Kamançadan savayı], həm də ud çalardı. Ġsmayıl mirzə zamanında xidmətə daxil
olub, həmtaylarından və həmkarlarından üstün oldu.
Udçalan Ustad Qulu bəy Hüseynin oğlu
903
Məhəmməd Mömin - tayı-
bərabəri olmayan bir udçalan və əvəzsiz bir sazəndə idi. Onun sazında elə bir
mizrab tezliyi, əl ləzzəti və məlahətlilik vardı ki, digərlərinin əli ona çatmazdı və
həqiqətən də, o, bu fəndə yek və tək idi. Axırda Xan Əhməd Gilaninin xidmətinə
daxil olmağı qərara alıb, Gilana getdi və hələ cavanlığının baĢlanğıcında ikən ömrü
orada sona çatdı.
Şahsuvar - tənburi-çahartar
904
[alətində] çalardı. Ustadlıqda misilsizlikdən
dəm vururdu. Amma onun musiqi ifası çox da duzlu və məlahətli deyildi.
900
S-129, v.156b; S-297, v.120b.
901
S-129, v.156b; S-297, v.120b.
902
S-129, v. 156b; S-297, v. 120b.
903
S-129, v.156b; S-297, v.121a.
904
Tənburi-çahartar – tənburun bir növü olub, mizrabla səsləndirilən simli musiqi
alətlərimizdəndir. Üzərində dörd sim olduğu üçün «çahartar» (farsca “dörd simli”)
adlandırılmıĢdır (A.Ġ.Nəcəfzadə. Azərbaycan çalğı alətlərinin izahlı lüğəti, s.56-57,181).
332
Şəmsi Şütürguhi - tayı-bərabəri olmayan bir ustad olub, mükafat sahibi idi
və Ģirin təsnifləri vardı. O, mərhum Ģahzadə Sultan Həmzə mirzə zamanında
xidmətə daxil oldu və o həzrətin xidmətində əziz və möhtərəm olub, Ģəfqət və
qayğıkeĢliklə əhatə edildi. O, əlahəzrət Ģah (Abbas) zamanında da böyük ehtirama
və dərəcəyə malik idi.
Ustad Məsum Kamança - tayı-bərabəri yox idi. Vəramin bölgəsində
qardaĢlarından bir neçəsi ilə birlikdə feyzyab olub, sazəndəlik dərəcəsinə çatmıĢdı.
Nəğmə çalmaq səhəsində orada qardaĢlarından daha üstün səviyyədə idi.
Ustad Sultan Mahmud Tənburə - bu sahədə (tənbur çalmaqda) misilsiz və
bənzərsiz idi. O, müqəddəs və ulu MəĢhəddə Sultan Ġbrahim mirzənin xidmətində
olmuĢ və oradan baĢqa bir yerə getməmiĢdi.
Mirzə Hüseyn Tənburə - o, bu fəndə böyük tərəqqi etmiĢdi və tənbur
çalmaqda Ġraqda misilsiz və taysız-bərəbərsiz idi. Amma cavanlıq aləmində ikən
əbədiyyət dünyasına köçdü.
Ustad Sultan Məhəmməd Çəngi - çəng
905
çalmaqda ustad idi və bu sənəti
kamillik mərtəbəsinə çatdırmıĢdı.
Ətrafda digər sazəndələr çox olsalar da, biz bu bir neçə nəfərin adını
çəkməklə mövzunu ixtisar etdik.
Qissəxanlardan, «ġahnamə» oxuyanlardan və s. bu kimi adamlardan ibarət
bir təbəqə də vardı. Biz burada onlardan iki-üç nəfərin adını yazmaqla bu mövzunu
bitiririk:
Mövlana Heydər Qissəxan - [öz sahəsində] zəmanənin əvəz-olunmazı idi.
O dövrdə onun bənzəri və tayı yox idi.
Mövlana Məhəmməd Xurşid İsfahani - o da yaxĢı qissəxan idi. Amma
səriĢtə sahibləri Mövlana Heydəri ondan üstün tuturdular. Onun qardaĢı Mövlana
Fəthi misilsiz bir «ġahnamə» oxuyan idi. ġiĢirtmədən və qərəzçilik etmədən
demək olar ki, onun avazının Ģöləsi bir fərsəx yayılardı. Uzun sözün qısası, o, bu
Ģivəni kamillik həddinə çatdırmıĢdı.
MƏRHUM ġAHZADƏ SULTAN HEYDƏR MĠRZƏNĠN ġƏHĠD OLMASI,
ĠSMAYIL MĠRZƏNĠN SƏLTƏNƏT VƏ PADġAHLIQDA QƏRAR
TUTMASI VƏ ONUN ƏHVALATI HAQQINDA
Daha öncə bəhs olunduğu kimi, cənnətməkan Ģahın kədərli [vəfat] hadisəsi
üz verdikdə səltənətə və padĢahlığa iddiaçı olan Sultan Heydər mirzə iki səbəbdən
birinə görə - ya yüksək hörmətli atasının iĢarəsinə uyğun olaraq, yaxud da ki, öz
anasının rəyi və tədbiri ilə dövlətxanada qalmıĢdı. O, oranı məqsədinə çatmaq
baxımından daha əlveriĢli yer hesab etsə də, axırda iqbalının yoxluğu və bəxtinin
qara olması ucbatından öz mətləbindən uzaq və həyatın nemətindən kənar düĢdü.
905
Çəng - qədim simli çalğı aləti. Müasir arfanın «əcdadı» hesab edilir (A.Ġ.Nəcəfzadə, göst. əsər, s.60-
61).
333
Bunun bir səbəbi və əlaməti ondan ibarətdir ki, Ģahzadə naqis ağıllı və az düĢüncəli
qadınların sözünə əməl edib, yardımçılarını və tərəfdarlarını bayırda qoyaraq, özü
sarayın içində qaldı. Bunun digər bir səbəbi odur ki, təsadüf üzündən [həmin gecə]
hökmdar sarayının keĢikçiləri Ġsmayıl mirzənin tərəfdarları ilə müttəfiq olan
camaatdan idilər. ġahzadə ona zidd olan adamların həmin gecə keĢikçi
olmalarından və dövlətxananın qapılarını bağlayıb onun yaxĢılığını istəyənlərdən
heç kimi içəri buraxmamaları ehtimalının mövcudluğundan xəbərsiz olmuĢ, bunları
təxmin etməyərək orada qalıb, özünü həmin camaatın məhbusuna çevirmiĢdi. Daha
bir səbəb isə bundan ibarətdir ki, onun əleyhdarı və Ġsmayıl mirzənin tərəfdarı olan
zəmanənin aqil qadını Pərixan xanım həmin gecə Sultan Heydər mirzənin əlində
dustaq olmasına baxmayaraq, [Sultan Heydər mirzəni] bəzi yaltaq və yağlı sözlərlə
aldatmağa nail oldu. Hadisənin təfsilatı belədir ki, bu vəziyyət yaranan gecə saray
hərəmxanasında olan Pərixan xanım özünün Ģahzadənin əlində əsir və dustaq
vəziyyətdə olduğunu gördü, mülayimlik və mütilikdən savayı bir carə tapmayıb,
acizlik və əlacsızlıq üzündən ona ərz etdi:
- Qadınlar yüngülbeyin olurlar. Əgər ağlımın nöqsanlı və düĢüncəmin az
olması səbəbindən məndən bir təqsir baĢ veribsə, ümidvaram ki, səhv addımlarımı
əfv edib, canımı bağıĢlayacaqsınız. Mən bu gündən etibarən tabeçilik və
xidmətkarlıq yolunun yolçusu olacağam və bundan sonra mən biçarədən hcç vaxt
əĢrəfin razılığına xilaf olan bir hərəkət baĢ verməyəcəkdir.
O, bunları söylədikdən sonra dərhal qardaĢının ayağını öpüb, [Sultan
Heydər] mirzənin anasına dedi:
- ġahid ol ki, padĢahın ayağını öpməkdə və əĢrəfin hakimiyyətə gəliĢini
təbrik etməkdə heç kəs məndən qabağa düĢmədi.
ġahzadə çox sadəlövh olduğundan bu yaltaqlığa aldanıb, bacısına lütfkarlıq
və mehribanlıq göstərərək dedi:
- Hərgah sən mənimlə dost olub, qardaĢın Sultan Süleymanı və dayın
ġamxal sultanı mənimlə mehriban etsən, onda mənim yanımda atamızın
zamanındakından daha da əziz olacaqsan.
Ülyahəzrət [Pərixan] xanım bu sözləri təsdiq etmək üçün ona and içməyi
təklif etdi və o, (yəni Sultan Heydər mirzə) boynundan asdığı «Quran»ı çıxarıb and
içdi. Belə olduqda [Pərixan] xanım rüxsət istədi ki, öz mənzilinə gedib, qardaĢını
və dayısını onun xidmətinə gətirsin. ġahzadə onun vədinə etimad edib, rüxsət
verdi. [Pərixan xanım] hərəm bağçasından at meydanına gedən yolla çıxıb getdi və
öz dayısı ġamxal sultanı [Sultan Heydər mirzənin hüruna] gətirib, dərgahın
açarlarının ona tapĢırılmasına nail oldu Beləliklə, [ġamxal sultan] hamısı
Ģahzadənin düĢmənlərindən ibarət olan üç yüz nəfər çərkəzlə birlikdə hərəmxanada
ixtiyar sahibinə çevrildi. Bunun nəticəsində, aĢağıda qeyd olunacağı kimi, [Sultan
Heydər mirzənin] əleyhdarları məhz onların [mövqe tutduğu] istiqamətdən hərəm
bağçasına daxil olub, Ģahzadəni qətlə yetirdilər. Lakin ülyahəzrət xanım öz sadədil
qardaĢına qarĢı bu cür xəyanət etsə də, axırda bu bədxahlığının əvəzində bəlaya
334
düçar oldu ömürdən və dövlətdən bir fayda tapmadı. Bu məsələnin Ģərhi öz yeri
gələndə qeyd olunacaqdır.
Sözün qısası, [Sultan Heydər] mirzə ertəsi gün səhər tezdən Ģahlıq tacını
baĢına qoydu, cənnətməkan Ģahın qılıncını belindən asdı və o həzrətin mübarək
möhürünün vurulduğu bir vəsiyyətnamə üzə çıxarıb iddia etdi ki, bu vəsiyyətnamə
baĢdan-ayağa o həzrətin Ģərəfli xətti ilə yazılmıĢdır. [Həmin vəsiyyətnamədə] onun
(Sultan Heydər mirzənin) vəliəhd təyin olunduğu bildirilir və xanədanın bütün
Ģahzadələrinin, əmirlərinin, sufilərinin və tərəfdarlarının ona itaət etməsi əmr
olunurdu. [Sultan Heydər mirzə] həmin yazını çalmasının bir küncünə qoyub,
Çehelsütun eyvanına gəldi. ġahzadənin əleyhdarları deyirdilər ki, o vəsiyyətnamə
heç də xaqanın mübarək xətti ilə deyil, xətti əĢrəfin xəttinə oxĢayan hərəmxananın
möhtərəm qadınlarından biri tərəfindən o həzrətin ölümündən sonra yazılmıĢdır və
üzüyü o həzrətin əlindən çıxarıb, oraya möhür vurmuĢlar. Doğrusunu Allah bilir.
Xülasə, Ģahzadə cənabları yüzbaĢılara, qorçulara, eĢikağasılara, həmin vaxt
dövlətxanada olan keĢik və xidmət əhlinə çoxlu mülayimlik göstərib, onlara
ənamlar və yaxĢı vədlər verərək, bir neçə dəfə əmr etdi ki, dövlətxana dərgahının
qapısını açıb, özünün bayırda toplaĢmıĢ mülazimlərini içəri buraxsınlar. Lakin
həmin camaat səhərdən günortayadək onunla Ģərti olaraq ədəblə rəftar edib,
dövlətxananın qapılarını açmamaq üçün münasib səbəblər gətirərək üzrxahlıq
etdilər, müxtəlif bəhanələrlə vaxt keçirdilər və ona bu bəhanələrlə təsəlli verdilər.
Kirman hakimi Qulu bəy ƏfĢarın qohumu olan hərəm yüzbaĢısı Vəli bəydən belə
bir inandırıcı rəvayət nəql edirlər:
- Mirzə həzrətləri məni çağırdı və mənə Kirman hakimi və qorçubaĢı təyin
ediləcəyim barədə vəd verib göndərdi ki, dərgahı mühafizə edən qorçuların yanına
gedib, onlara qapıları açaraq mirzənin Ģəxsi mülazimlərini içəri buraxmaq barədə
göstəriĢ verim. Mən qapının qarĢısına qədər gedib geri qayıtdım və dedim ki,
qorçular həyasızlıq edib belə deyirlər: «PadĢah vəfat etmiĢ, qızılbaĢ tayfaları iki
firqəyə bölünmüĢ və hər bir dəstə bunlardan hansınasa qoĢulmuĢdur. Lakin biz bu
iki firqədən heç birinə daxil olmayaraq, mübarək dövlətxananı qorumağı,
hərəmxananı və padĢahın namusunu mühafizə etməyi qarĢıya məqsəd qoymuĢuq.
Hər iki firqəyə daxil olan əmirlər və dövlət ərkanları həmrəylik nümayiĢ
etdirməyincə hər iki tərəfdən olan dövlətsevərlərin və ağsaqqalların asayiĢ
yaratması sayəsində iĢlər yoluna düĢməyincə və vəlinemətin hüququnun
müdafiəsindən savayı fikrindən digər bir iĢ keçməyən biz sədaqətlilərin könlü
fəsadların və təcavüzkarlıqların baĢ verməyəcəyi barədə arxayın olmayınca, heç
kimsənin dövlətxanaya girib-çıxmasına macal verməyəcəyik».
Belə olduqda Ģahzadə bildi ki, həmin camaat bu sözləri ona hiylə və məkrlə
deyirlər. O, əlini qılıncına atdı və dedi:
- Mən öz qətlimi yəqinləĢdirmiĢəm.
Lakin onun anası pərdənin arxasından bu halı müĢahidə edib, fəryad
qopararaq, [onun intihar etməsinə] mane oldu. ġahzadə ona etirazını bildirib,
335
hərəmxanaya getdi və günün axırına qədər iztirablı bir vəziyyətdə gah eĢiyə çıxıb,
gah içəri girib, özü üçün müəyyənləĢdirdi ki, həmin camaatın həbsi altında qalıb və
onun yardımçılarının və tərəfdarlarının içəri daxil olmağa macalı yoxdur.
O ki qaldı əmirlərə və dövlət ərkanına, onlar sübhə yaxm [ġah Təhmasibin
ölümü barədə] kədərli hadisədən xəbər tutdular. Əmiraslan xan ƏfĢar özü ilə
birlikdə Sultan Əhməd mirzəni də götürüb, Hüseynqulu Xüləfanın mənzilinə getdi.
Araz xan Rumlunun
906
oğullarının mənzilində olan Sultan Məhəmməd mirzə də
oraya gəldi və Ġsmayıl mirzə tərəfdarlarının hamısı oraya cəmləĢdilər. ġeyxavənd
camaatı, ustaclu tayfası, gürcülər və Sultan Heydərin digər tərəfdarları isə Hüseyn
bəy YüzbaĢının evinə toplaĢdılar. Onların baĢçıları Məsum bəy Səfəvinin oğlu
Sədrəddin xan
907
, Həmzə sultan TalıĢ, Seyid bəy Kəmunə, Əlixan bəy Gürcü və
Allahqulu xan Aycəkoğlu idilər. Onlar həmin mənzildə olan Sultan Mustafa
mirzənin hüzurunda cəmləĢdilər. Bəhram mirzənin oğlu Ġbrahim mirzə də oraya
gəldi. Xülasə, burada böyük bir dəstə yığıldı. Üzdə olan əmirlərdən Heydər sultan
Çabuq Türkman, Kirman
908
hakimi Qulu bəy ƏfĢar, möhürdar Məhəmmədqulu
Zülqədər, Mirzə Əli sultan Qacar və bəzi digərləri isə günün axırına kimi öz
mənzillərində qalıb, heç bir dəstəyə qoĢulmadılar.
Uzun sözün qısası, hər iki dəstə öz məqsədlərınə çatmaq üçün səy
göstərirdilər. Sultan Heydər tərəfdarları öz qüvvət və iqtidarlarına o qədər arxayın
idilər ki, o biri dəstəni hesaba almırdılar. Onların niyyəti bu idi ki, kütləvi surətdə
dövlətxananın qapısına gedərək, saraya daxil olsunlar, [Sultan Heydər] mirzəni ələ
keçirib, onu taxtda əyləĢdirsinlər və buna qarĢı çıxan hər bir kəsi dəf etməklə
məĢğul olsunlar. Onlar Qəhqəhə qalasında məhbus olan Ġsmayıl mirzədən xatircəm
idilər. Çünki qala rəisi («haris»)
909
Xəlifə Ənsar Qaradağlu onların müttəfiqi idi və
o, Sultan Heydər mirzə hakimiyyətə gəldikdən sonra [Ġsmayıl mirzənin] barəsində
hər nə hökm olunacaqdısa, ona əməl edəcəkdi. Amma onların arasında olan bəzi
aqil adamlar deyirdilər ki, keĢikdə duran qorçular dövlətxananın qapılarını
bağlayaraq Ģahzadəyə xilaf çıxdıqları bir halda, dövlətxananın qapısına getdiyimiz
zaman bizimlə onların arasında döyüĢün baĢ verməsi və o camaatın zərurət
üzündən Ģahzadəyə qəsd etməsi ehtimalı vardır. Buna görə də onlar hər saat öz
rəylərini dəyiĢdirib, baĢqa bir fikrə düĢürdülər. Ən nəhayət, belə qərara gəldilər ki,
günün sonunda keĢik növbəsinin dəyiĢəcəyi vaxta qədər səbir etsinlər və günün
axırında «bu gecə keĢik növbəsi ustaclu tayfasına məxsusdur və biz qaydaya uyğun
olaraq, öz xidmətimizi yerinə yetirməyə gedirik» deyə, bu bəhanə ilə dövlətxanaya
906
Tehran çapında (s.193) Dərs xan Rumlu yazılıb.
907
S-129, v.158b; S-297, v.122b.
908
S-129, v.158b; S-297, v.122b.
909
Haris - lüğəti mənası «mühafizəçi», «gözətçi» deməkdir. Ġsgəndər bəy MünĢi bir çox hallarda
hansısa məntəqədəki, xüsusən də qalalardakı qarnizonların komandirlərini «haris» adlandırır və onu
«kutval» termininin sinonimi kimi iĢlədir.
336
getsinlər. Lakin bu zaman o camaatın arasında olan Allahqulu sultan Aycəkoğlu
dedi:
- Yaraq qurĢanaraq padĢahın dövlətxanası üzərinə getmək sufilikdən və
sədaqətdən uzaqdır. Həm də bununla yanaĢı, o iĢdən bir mətləb hasil olmayacaqdır.
Nə qədər ki, Xüləfanın evinə bir o qədər də çox adam toplaĢmayıb, gəlin əvvəlcə
onun üzərinə gedib, onun iĢini ürəyimiz istəyən Ģəkildə həll edək, o dəstəni pərən-
pərən salaq. Elə ki o dəstənin darmadağın olunması hamının qulaqlarına çatdı,
dövlətxana əhli heç bir çətinlik olmadan qapını açıb, öz xidmətkarlıqlarını nümayiĢ
etdirəcəkdir.
Doğrudan da, ağılla görülməli olan iĢ məhz bu idi. Lakin bəxtsizlik bu
təbəqənin halına tuĢ gəldiyindən hər birisi bir aləmə iddiaçı olan o camaatın
biliyinin və uzaqgörənliyinin üzərinə qürur və qəflət pərdəsi çəkildi.
Ağıllı, dünyagörmüĢ, düĢüncəli və tədbirli bir kiĢi olan Hüseynqulu
Xüləfaya gəldikdə isə, o, Sultan Heydər tərəfdarlarının onun üzərinə
gələcəklərindən böyük narahatçılıq keçirirdi və bunu təxirə salmaq üçün tədbirlər
görürdü. Bu məqsədlə o, əvvəlcə təcrübəli və ağsaqqal kiĢilərdən olan Budaq
Rumlunu və ġahqulu sultan Təbətoğlu Zülqədəri
910
Sultan Mahmud mirzə
tərəfindən Sultan Mustafa mirzənin, Hüseyn bəyin və onların ardıcıllarının yanına
göndərdi ki, məsləhət meydanına ayaq qoyub, fitnə və fəsadın ortadan qalxmasına
səy göstərsinlər. Onun onlara göndərdiyi ismarıĢın xülasəsi belə idi: «Gəlin,
ikitirəlikdən əl çəkək, hamımız bir-birimizlə ittifaq edib, əvvəlcə qəm libasını
geyinərək, cənnətməkan Ģahın təziyəsinin vacibatını və onun mübarək cəsədinin
yuyulub kəfənə tutulmasını yerinə yetirək. Ondan sonra isə ağsaqqalların hamısı
birlikdə oturub sülh və fəsad məsələlərini və hər iki təbəqənin arzu və istəklərini öz
aramızda müzakirə edərək, dinin və dövlətin mənfəəti baxımından nə məsləhət
olarsa, dinin və dövlətin mühafizəsini bu iki Ģahzadədən hansı daha yaxĢı yerinə
yetirə bilərsə və [Ģahlığa] daha layiq olarsa, onu padĢah seçərik».
[Hüseynqulu Xüləfa] bu təklifin faydasız olacağını bilsə də, vaxt udmaq
üçün onları göndərdi. Onlar gəlib ismarıĢı çatdırdılar. Bu biri tərəfdən onlara
kobud cavablar verildi və bir müddət vaxt bu qilü-qalla keçdi. Bundan sonra
[Hüseynqulu Xüləfa] digər bir tədbir görüb, bir nəfəri Qəzvinin bir fərsəxliyinə
göndərərək ona tapĢırdı ki, özünü tələskənliklə Ģəhərə yetirib, [yalandan] Ġsmayıl
mirzənin gəliĢi barədə müjdə versin. Əvvəlcədən qərara alındığı kimi, süvari öz atı
ilə birlikdə tərə qərq olmuĢ bir halda özünü Ģəhərə çatdırıb elan etdi ki, budur,
Ġsmayıl mirzə gəlib çatmaqdadır. Dərhal Ģəhərdə xəbər yayıldı ki, cənnətməkan Ģah
on iki gün
911
bundan öncə bir nəfəri Ģahzadəni çağırmaq üçün gizlincə
göndərmiĢdir, onu təcili surətdə gətirib gəlirlər və artıq indi o, sürətlə və
910
Tehran çapında gah Təbətoğlu, gah Beytoğlu yazılmıĢdır. Əslində birinci variant düzdür (bax:
F.Sümer. Safevi devletinin kuruluĢu, s.131). Ona görə də biz hər yerdə Təbətoğlu formasına üstünlük
verdik.
911
Bakı nüsxələrində «on-on iki gün» yazılmıĢdır (S-129, v.159b; S-297, v.123b).
337
tələskənliklə gəlib çatmaqdadır. Təbiətcə onu istəyən camaat və sadə adamlar səs-
səda və hay-küy salıb, Xüləfanın evinə tərəf üz qoydular və orada böyük bir
qələbəlik yarandı. Sultan Heydər tərəfdarları bu xəbərdən xeyli kədərləndilər və
pəriĢan oldular. Bu, günün axırına kimi onların hərəkətə baĢlamasının təxirə
düĢməsinə bais oldu. Nəhayət, günün axırında aydın oldu ki, bu xəbər yalandır və
məhz Xüləfanın əməlidir. Amma, həqiqətən, bu tədbirin təsiri böyük oldu. Günün
axırında camaatın əksəri Sultan Heydər tərəfdarlarının vəziyyətini kədərlə
müĢahidə edib, onların hakimiyyətə yiyələnəcəklərindən ümidsiz oldu. O vaxta
qədər öz mənzillərində oturmuĢ Məhəmmədqulu xəlifə Möhürdar, Heydər sultan
Çabuq Türkman və s. kimi bəzi əmirlər Xüləfanın evinə getdilər.
Hüseyn bəy və onun ardıcılları günün axırında dövlətxananın keĢiyini təhvil
almaq üçün getməyə qərar verib, Sultan Mustafa mirzənin iĢtirakı ilə atlanaraq,
dövlətxanaya sarı üz qoydular. Hərbçilərin atlanması, qələbəliyi və izdihamı
vaxtında Sultan Ġbrahim mirzə bunlardan ayrılaraq, o həndəvərdə yerləĢən evinə
getdi. Həmçinin Allahqulu sultan Aycəkoğlu öz mənzilinə gedib, onlarla birlikdə
hərəkət etmədi. Hüseyn bəy əvvəlcə xiyabandan keçən ənənəvi yolla irəlilədi. Elə
ki onlar [Məhəmmədqulu] xəlifə Möhürdarın və Qulu bəy ƏfĢarın evinin yanına
çatdılar, onların adamları küçəni bağlayıb, damdan çoxlu ox və tüfəng ataraq, o
camaata yol vermədilər. Hüseyn bəy döyüĢməyi məsləhət bilməyərək. o yoldan
dönüb, dövlət xəzinəsinin («xəzaneyi-amirə») arxa tərəfindən keçən yolla irəlilədi.
Xəzinənin mühafizəçiləri onların xəzinənin üstünə gəldiklərini güman edərək,
onlara mane olmağa baĢlayıb, əvvəlcə çoxlu ox və tüfəng atdılar. Bunu görən
Hüseyn bəy fəryad edib dedi:
- Bizim heç kimlə savaĢımız yoxdur. KeĢik çəkməyə gedirik. Axı sizin
bizimlə nə iĢiniz var?
Bu sözlərdən sonra o camaat döyüĢdən əl çəkdi. Hüseyn bəy və dostları
dövlətxanaya çatıb, qapının qıfıllı olduğunu gördülər. Hərçənd qapını döysələr də,
qapı açılmadı. Onlara xəbər çatdı ki, Xüləfa və onun ardıcılları xiyaban yolu ilə
gələrək, hərəm bağçasına bitiĢik olan at meydanına daxil olublar. Sultan Heydər
tərəfdarları həyəcanlandılar ki, məbada, o camaat onlardan öncə həmin yolla hərəm
bağçasına girər və Ģahzadəyə qəsd edər. Buna görə də onlar dövlətxananın qapısını
nəcəq
912
zərbələri ilə sındırdılar və dövlətxananın üzərinə tökülüĢdülər. Həmin vaxt
[Sultan Heydər] mirzə hərəmxanada idi. [Sarayın] qapıları bağlı olduğundan onun
tərəfdarları hansı tərəfə getdilərsə, yol tapa bilmədilər, nəhayət, süfrəxana tərəfdən
[saraya] daxil oldular. Onlar hansı qapıya çatırdılarsa, onu sındırıb içəri daxil
olurdular və «ġah Heydər» deyə qıĢqıraraq evlərə girirdilər.
Amma digər tərəfdən Xüləfa və ardıcılları at meydanına gəlmiĢ, ġamxal
sultan isə hərəm bağçasının qapısını açıb, əksəri süvari olan o camaatla birlikdə
hərəm bağçasına daxil olmuĢdu. Onlar da Ģahzadəni axtarmaqla məĢğul oldular.
912
Nəcəq və ya nacaq - baltaya bənzər bir silahdır (H.H.Zərinəzadə. Fars dilində Azərbaycan sözləri,
s.390).
338
Sultan Heydər ona müxalif olanların hücum etdiklərini gördükdə hərəmxanadan
çıxmaq istəsə də, qapıları bağlı və dər-divarı özünə müxalif görüb, bayıra yol
tapmayaraq, yenidən [hərəmxananın] içərisinə getdi və anasının yanında oturdu. O,
ümid edirdi ki, qızılbaĢlar Ģah hərəminin hörmətini saxlayaraq içəri girməzlər və öz
adamları gəlib çatanadək o, bir qədər özünü orada hifz edə bilər. Amma o bilmirdi
ki, sədaqət sahiblərinin həyatının bəxtəvərlik qayəsi olan hərəm bağçasına girmiĢ
süvarilər dəstəsi ədəb-ərkana riayət etməyəcəkdir. O camaat öz ayaqlarını ədəb
dairəsindən kənara çıxarıb, hərəmxanaya və qadınların arasına gəldilər və onu
(Sultan Heydər mirzəni) tələb etdilər. BaĢqa bir əlacı olmayan Ģahzadə qadın libası
geyinərək, öz anası, kənizlər və qadınlarla bərabər evdən bayıra çıxıb, digər bir evə
getməyə baĢladı. Deyilənə görə, hərəm eĢikağasıları zümrəsindən olan Əli bəy
ġamlu onu tanıyıb iĢarə etdi ki, sizin axtardığınız [Ģəxs] budur. Sultan Süleyman
mirzənin qulamı CəmĢid bəy Çərkəz və yüzbaĢı Vəlixan bəy Rumlu [Sultan
Heydər mirzənin] üzərinə atılaraq, onu tutub gətirdilər. Xüləfa və ġamxal sultan
dərhal onun qətlinə göstəriĢ verdilər. Tanrıdan bixəbər olan həmin iki nəfər
(CəmĢid bəy Çərkəz və Vəlixan bəy Rumlu) ona nəcəq, qılınc və xəncər vuraraq,
səadət gülĢənində boy atıb inkiĢaf etmiĢ və yanından səba küləyinin belə əsməyə
macalı olmamıĢ o səltənət bağçasının sərvini yerə sərdilər. Elə həmin andaca onun
çərxi-fələyin çənbərində əyilməmiĢ mübarək baĢını bədənindən ayırdılar və
Ģahzadə [Sultan Heydər mirzənin] dayısı Əlixan bəy Gürcü, Zal bəy Gürcü və
Ģahzadənin digər fədailəri qapıları sındırıb, «ġah Heydər» deyə-deyə və nərə çəkə-
çəkə hərəmxana qapısının yaxınlığına çatdıqda həmin baĢı eyvanın damından
həmin dəstənin üzərinə tullayıb bağırdılar: «Budur sizin padĢahınızın baĢı».
Bu vəziyyəti gördükdə o adamların (Sultan Heydər mirzə tərəfdarlarının)
hücum etmək və hakimiyyətə yiyələnmək atəĢləri məyusluq suyunun təsiri ilə
söndü. Onların əlləri iĢdən və iĢləri əldən çıxmıĢ oldu. O tayfadan tale üz
döndərdiyindən, əllərində kama çatmıĢ cavanbəxt Ģahzadə Sultan Mustafa mirzə
kimi hakimiyyətə yüksəlmək səadətinə malik olan iyirmi yaĢlı bir gəncin olmasına
baxmayaraq, Sultan Heydər tərəfdarları təbəqəsinin əvəz olaraq onu padĢahlığa
ucaltması mümkün olmadı. Onların bəsirət gözü bu vəziyyəti gördükdə tutqun və
qaranlıq oldu və onlar Ģəhərdə qalıb öz hallarına digər bir çarə qılmağa qüdrət
tapmayaraq, kütləvi surətdə dövlətxanadan çıxıb, səhraya üz qoydular ki, orada at
üstündə bir məĢvərət edərək, söyləyəcəkləri rəylər əsasında bir qərar qəbul edib,
ona əməl etsinlər. Fələk xoĢbəxt hökmdarın (ġah Abbasın) səltənət və padĢahlıq
əĢyalarını qəzavü-qədər lövhəsində qeyd olunan vəchlə tərtib etdiyi üçün bu
təbəqənin heç bir tədbiri baĢ tutmadı və onların doğru hesab etdikləri iĢlər xəta ilə
nəticələndi.
Xülasə, dövlətxanadan çıxdıqdan sonra onların döyüĢçülərinin və
camaatlarının yüksək vəzifəyə, ad-sana və titullara malik olmayan üçdə iki hissəsi
öz evlərinə getdilər. Sultan Mustafa mirzənin və Hüseyn bəyin yanında bir o qədər
də çox adam qalmadı. Onlar əlacsız qalıb, fərar etdilər. Elə ki səhər açıldı, [onların
339
yanında] qalanların hamısı bir-birindən qorxub çəkinməyə baĢladılar. Ustaclu
tayfasından olan bəziləri onlardan ayrılaraq Vəraminə gedib, Sultan Heydər
tərəfdarlarından olan Piri bəy Qoçuluya qoĢuldular. Kəzzaz
913
və Kərəhrudda,
həmçinin onların ətrafında məskən tutmuĢ on min ailədən ibarət bayat tayfası
Sultan Mustafa mirzənin mülazimləri olduqlarından həmin Ģahzadə o camaatın
yanına getmək istədi. Belə olduqda təfriqəçilik və pərakəndəlik baĢ verdi. Belə ki,
iki-üç mənzil yol boyunca Ģahzadə ilə bərabər irəliləyən Hüseyn bəy bayat
tayfasının xəyanət edəcəyindən ehtiyatlanıb, büsbütün qarĢılıqlı hörmət və dostluq
münasibətlərinə malik olduğu Luristani-fili [vilayətinin] yarısının hakimi
Məhəmmədi Lurun
914
yanına getməyi arzu etdi. O, öz qardaĢlarını Ģahzadənin
yanında qoyub, özü onlardan ayrıldı, üst paltarlarını çıxarıb, öz əĢyalarını bir
çobana verərək, özü çoban paltarı geyindi və özünü Luristana yetirmək üçün
piyada yol getməyə baĢladı. Lakin o, yüksək həyat səviyyəsinə malik, pakizə
xilqətli və üstün mənsəbli bir Ģəxs olduğu üçün piyada yol getməyin və çox ac
qalmağın cəfasına dözə bilməyərək, özünü bir yaĢayıĢ məskəninə verdi. O səhrada
məskən salmıĢ çöl adamları davranıĢından və simasından onun yüksək mənsəbli bir
Ģəxs olduğunu müĢahidə edib bildilər ki, o, dava-dalaĢdan qaçanlardan biridir. Hacı
Veys bəy Bayatın adamlarından olan Xoca Fərrux adlı birisi onu tanıyaraq tutub
saxladı və Ġsmayıl mirzə Qəzvinə daxil olan gün onu da Qəzvinə gətirdilər.
Amma Mustafa mirzənin əhvalatı bu cür oldu ki, o Ģahzadə bayat tayfasının
yanına gəlib çatan kimi Hacı Veys onu ələ keçirdi. O, Ģahzadəyə çox da ehtiram
göstərmədi. O, zahirən [Sultan Mustafa mirzəyə] münasibətdə ədəb qaydalarına
riayət etsə də, batinən Ģahzadəyə nəzarət etmək üçün bir dəstə təyin etdi və o saat
Qəzvinə adam göndərib, Xüləfaya və Ġsmayıl mirzənin [digər] tərəfdarlarına
bildirdi ki, Ģahzadəni tutub saxlamıĢam və padĢahın səadətli məiyyəti Qəhqəhə
qalasından səltənətin paytaxtına gəlib çatdığı vaxt mən də onu ali taxtın ətəklərinə
gətirib gələcəyəm. Onun, Hüseyn bəyin və Sultan Heydər mirzənin [digər]
tərəfdarları təbəqəsinin əhvalatının geridə qalan hissəsi Ġsmayıl mirzənin
hakimiyyəti əyyamının təsviri zamanı bəyan qələmi ilə yazılacaqdır.
Uzun sözün qısası, Xüləfa və Ġsmayıl mirzənin [digər] tərəfdarları Sultan
Heydər mirzənin qətlindən və düĢmənlərinin təfriqə düĢməsindən sonra o gecə
dövlətxananın keĢiyində bir dəstə [əsgər] qoyub, öz mənzillərinə qayıtdılar və o
təbəqədən böyük bir dəstə elə həmin gecə atlanıb, Qəhqəhə qalasına sarı üz
tutdular. Həmçinin o vurhavurdan sağ çıxmıĢ ustaclu tayfasından olan bəziləri də
Ġsmayıl mirzənin xidmətinə yollandılar. Həmin günün səhərisi bir sıra əmirlər və
Ģahzadələr hökmdar sarayına yığıĢdılar. Ġbrahim mirzə atlanmaq zamanı gələndə o
camaatdan (Sultan Heydər mirzə tərəfdarlarından) ayrılıb dövlətxananın üzərinə
gəlməməsindən yararlanaraq, özünü Ġsmayıl mirzə tərəfdarı adlandırıb,
913
Kəzzaz - Həmədandan cənub-Ģərqdə, Kərəhrud yaxınlığında yaĢayıĢ məntəqəsi.
914
S-129, v.161a. Tehran çapında (s.196) Lur əvəzinə «Tərke» yazılıb.
340
dövlətxanaya gəldi. Əmirlər ona lazım olduğu kimi təzim etdilər və ehtiram
göstərdilər. Allahqulu sultan Aycəkoğlu da atlanmaq vaxtı onlardan ayrılıb öz
evinə getməsindən istifadə edərək, Pirə Məhəmməd xanın oğlu Əlixan bəylə və bir
sıra digər ustaclu əmirləri ilə birlikdə dövlətxanaya gəlib, əmirlər cərgəsində
oturdu. Amma onun orada bir abır-hörməti qalmamıĢdı. Zal bəy Gürcü, Həmzə
sultan TalıĢ və bir çox digər Sultan Heydər tərəfdarları da vardı ki, [Qəzvində]
qalmaqda idilər. Onların bəzisi yaralı idi, bəziləri isə Hüseyn bəydən ayrılıb,
onunla getməmiĢdilər. Onların hamısını evlərindən tutub, dövlətxanaya gətirdilər
və intiqam qılıncının zərbəsi ilə gedər-gəlməzə göndərdilər.
SədrüĢĢəriə Gilaninin oğlu Həkim Əbu-Nəsr xasseyi-Ģərifənin təbibləri
silkinə daxil idi və Sultan Heydər tərəfdarları zümrəsindən idi. O, cənnətməkan
Ģahın vəfatından sonra [Sultan Heydər] mirzəyə yoldaĢ olub, dövlətxanada
qalmıĢdı. Yuxarıda qeyd olunmuĢ hadisələr cərəyan edən vaxt o, eĢiyə çıxmağa yol
tapmayıb, dövlətxananın mənzillərindən birindəki buxarının içində gizlənmiĢdi.
Bəzi inadkarların təhriki və qızıĢdırması ilə hovuzxananın qorçuları onu müalicə
zamanı [ġah Təhmasibə] xəyanət etməkdə və [Sultan Heydər] mirzənin göstəriĢinə
əsasən, nürənin tərkibinə yaraya bais olan əzabverici zəhər qatmaqda ittiham
edərək, onu [buxarıdan] çıxarıb, tikə-tikə doğradılar.
[Sultan Heydər] mirzənin lələsi olan Sədrəddin xan ġeyxavəndi həbsə
aldılar ki, padĢah onun barəsində hər nə hökm edərsə, yerinə yetirsinlər. [Həmin
zaman] hökm və fərmanın istinad nöqtəsi Pərixan xanıma məxsus idi. Əmirlər
arasında isə bu cür böyük bir iĢi həyata keçirmiĢ Hüseynqulu Xüləfanın baĢı
lovğalıq və qürurdan fələyə dəyirdi və Ģahzadələrin əmirlərinin heç biri onun
fərmanından boyun qaçırmırdılar. Xanım həzrətlərinin buyuruğu ilə əmirlər
zümrəsindən olan Heydər sultan Çabuq Türkmanı Ġsmayıl mirzəni gətirmək üçün
Qəhqəhə qalasına göndərdilər.
Üləmalar və Ģeyxlər toplaĢıb, cənnətməkan Ģahla Sultan Heydər mirzənin
cəsədlərinə qüsl verdilər. Cənnətməkan Ģahın cəsədini tabuta yerləĢdirib, əbədi
mövcud olan [Tanrının] rəhmətinə tapĢıraraq, dövlətxanadakı ġirvani evinə
qoydular. Sultan Heydər mirzənin cəsədini isə Ġmamzadə Hüseynin - ona və
əcdadına salam olsun - astanasına aparıb, orada dəfn etdilər.
Xülasə, bu hadisənin baĢ verdiyi seĢənbə günü, ayın 15-dən (14 may 1576)
növbəti həftənin cümə gününə qədərki on gün ərzində darüssəltənə Qəzvində fitnə
və çaxnaĢma atəĢi elə bir səviyyədə alovlandı ki, həm aĢinaları, həm də biganələri
yandırdı. Xalq arasında böyük [qiyamət] gününün vahiməsi yayıldı. Məhəllələrin
əclaf və alçaq adamları qarıĢıqlıq və fəsad saldılar. Hər kəsin ki, kiminləsə ədavəti
vardı, heç tərəddüd etmədən onu qətlə yetirməyə çalıĢırdı. Heç bir kəsin qüdrəti
yox idi ki, qızılbaĢ iğtiĢaĢçılarının və əclaf adamların ziyankarlığının qorxusundan
baĢını evdən bayıra çıxara bilsin. Hər kəs öz vəziyyətinə münasib sayda yaraqlı
adamlar toplayıb, öz mühafizəsini təĢkil edirdi.