Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
311
Sadiqi bəy kimi bədməzac, kəmhövsələ və soyuq ünsiyyətlidir. Lakin, həqiqətən
də, təbiətində gözütoxluluq vardır. O, Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģah zamanında
hüsnrəğbət hədəfinə çevrildi və xeyli mükafat aldı. Amma dəymə-düĢər hərəkətləri
ucbatından etibar sahibi ola bilmədi. HəmiĢə müflisdir və halı pəriĢandır. Bu beyt
onun düĢdüyü vəziyyətə münasib gəlir:
Beyt
«Mənim taliblərimin hamısı cahan Ģahları olsalar da,
Mənim Ġsfahanda məiĢət qayğılarından ciyərim qan olubdur».
Mirzə Məhəmməd İsfahani - nazik qələmli müsəvvir idi. Xoca Əbdüləziz
Kakanın Ģagirdi olmuĢdur. Pardaxlamaqda və kompozisiya yaratmaqda misilsiz idi.
Xırda naxıĢlar çəkməkdə bu təbəqədən heç kəs onunla bərabərlik səviyyəsində
deyildi. O, Ġsmayıl mirzə zamanında kitabxana iĢçiləri sırasına daxil oldu
867
.
Mövlana Həsən Bağdadi - qızılı su ilə naxıĢ vurmaq sahəsində zəmanənin
vahidi və dövranın yeganəsi idi. Bir sözlə, o, qızılı naxıĢ çəkmək fənnini möcüzə
həddinədək inkiĢaf etdirmiĢdi. Cəmi ustadlar onun bu üslubunu həmin iĢdə örnək
alırdılar. Hətta bu sahədə yüksək zirvəyə qalxa bilmiĢ Mürəhhib Mövlana Yarinin
əsərlərinin də onun incə iĢləmələri və dəqiq tərtibatları bərabərində bir parlaqlığı
yoxdur. Cənnətməkan Ģah öz əyyamının axırlarında onu tutdurub, daim əlini
kəsdirməklə təhdid edirdi. Amma axırda o, Həzrət Əbu-Abdulla əl-Hüseynin
(Ġmam Hüseynin) mübarək günbəzində iĢ görüb, həmin müqəddəs məqbərəyə
bəzək və zinət vurduğu üçün onun cəzalandırılmasından imtina olundu. O da tövbə
etdi ki, bir daha [pis] əməllərə baĢ qoĢmayacaqdır. Ġsmayıl mirzə zamanında o,
kitabxana iĢçiləri sırasına daxil oldu. Onun oğlu da atasının sənətkarlığından bəhrə
tapıb, qızılı su ilə naxıĢ vurmaq və təsvir çəkmək kimi məharətləri özündə
cəmləĢdirmiĢdi.
Mövlana Abdulla Şirazi - o da qızılı su ilə yaxĢı naxıĢ vururdu. Amma
Mövlana Həsən səviyyəsində deyildi. XoĢsöhbət, zarafatcıl və Ģirindil bir kiĢi idi.
Sultan Ġbrahim mirzənin xidmətində olub, [ona] yaxınlığına və dərəcəsinə görə
digər tay-tuĢlarından irəlidə idi. [Ġbrahim] mirzənin [ölüm] hadisəsindən sonra
Ġsmayıl mirzənin kitabxana iĢçiləri sırasına daxil oldu.
Həmin vaxt Məhəmmədi Herəvi, Qəsri bəy Kosa və s. kimi digər nəqqaĢlar
və müsəvvirlər də vardı. Amma biz uzunçuluğa varmayaraq, bu [nəqqaĢlar]
təbəqəsinin məĢhurlarından və bu fənnin istedadlılarından bir neçə nəfəri qeyd
etməklə kifayətləndik.
867
S-129, v.149b; S-297ġ v.115a.
312
CƏNNƏTMƏKAN ġAHIN VƏFATI ZAMANI
SÖZ USTADLIĞI SAHƏSĠNDƏ ÇALIġAN ġAĠRLƏR
TƏBƏQƏSĠ VƏ NƏZM SAHĠBLƏRĠ HAQQINDA
«Ulu Tanrı insanlardan cərgələr qurdu,
Peyğəmbərlərin ardınca Ģairlər durdu.»
Sözlərə bəzək vurub, onları nəzmə çəkən və gözəl məna silsilələri tərtib
edən ali Ģairlər təbəqəsindən o zamanlar ulu orduda və “məmaliki-məhrusə”də Ģeir
qoĢmaq məharətinə malik olan Ģairlər və bəlağətli söz ustadları saysız-hesabsız idi.
Cənnətməkan Ģah həzrətləri öz hakimiyyətinin əvvəllərində bu təbəqənin halına
böyük hüsn-rəğbət göstərirdi. Hətta bir müddət [Ģairlərdən] Mirzə ġərəf Cahan və
Mövlana Hidayət hökmdarın yığıncağının həmsöhbətlərindən və müqəddəs
məclisin iĢtirakçılarından olmuĢlar. Lakin [ġah Təhmasib] həyatı əyyamının
axırlarında əmri-məruf və nəhyi-münkər məsələlərinə böyük diqqət yetirdiyindən
və bu ali təbəqəni (Ģairləri) içki düĢkünü sayaraq, onları salehlər və dindarlar
cümləsindən hesab etmədiyindən onların halına çox da hüsn-rəğbət göstərmir və
onları qitə və qəsidə yazmağa həvəsləndirmirdi. Mövlana MöhtəĢəm KaĢi o
həzrətin mədhinə bir qəsidə və zəmanənin hörmətli xanımı olan Ģahzadə Pərixan
xanımın mədhinə digər bir qəsidə nəzmə çəkərək, KaĢandan [saraya] göndərmiĢdi
Bu qəsidə adı çəkilən Ģahzadə (Pərixan xanım) vasitəsilə [Ģaha] ərz edilmiĢdi.
Bunun müqabilində cənnətməkan Ģah buyurmuĢdu:
- Mən razı deyiləm ki, Ģairlər məni mədh etməyə və tərifləməklə məĢğul
olsunlar. Qoy onlar qəsidələri «vilayət»in pənahı olan Ģah həzrətlərinin (Həzrət
Əlinin) və məsum imamlar həzrətlərinin - onlara salam olsun - mədhinə desinlər və
belə olan təqdirdə də mükafatı əvvəlcə o həzrətlərin müqəddəs ruhlarından, sonra
isə bizdən təvəqqe etsinlər. Çünki zərif fikirlərlə, yüksək mənalarla və
gerçəklikdən uzaq məcazlarla sözləri bəlağət sapına düzüb, hökmdarlara aid
edirlər. Bunların (Ģairlərin) yalanları onların (hökmdarların) bunun müqabilində
söylədikləri «əhsən»lərdən qaynaqlanır. Buna görə də Ģairlərin onların Ģəninə
dedikləri sözlərin əksəri yerli-yerində olmur. Amma əgər [Ģairlər öz Ģeirlərini]
müqəddəs həzrətlərə həsr etsələr və onların ulu niĢanəli Ģanını tərifləsələr, bundan
daha yaxĢı və münasib olar.
Nə isə, cənab Mövlana Ģeirin müqabilində əĢrəfdən mükafat ala bilmədi. Elə
ki bu xəbər Mövlanaya çatdı, o, mərhum Mövlana Həsən KaĢinin hidayət taxtının
sultanı olan Ģahi-vilayət həzrətlərinin (Həzrət Əlinin) Ģəninə nəzm sapına düzdüyü
həftbəndə sanki ilahi bir ilhamla cavab deyib, onu [Ģahın] hüzuruna göndərdi və
[bunun əvəzində] layiqli mükafat aldı. Bunu görən dövlətin paytaxtının Ģairləri
həftbəndlər deməyə baĢladılar. Onlardan əlli-altmıĢ nəfərə qədərinin parlaq
həftbəndləri tədricən [Ģahın] ərzinə çatdırıldılar və hamısı bəxĢiĢ və mükafatlar
almaqla iftixara və baĢucalığına nail oldular. Xülasə, indi bu təbəqədən olan,
313
bəziləri ulu orduda, bəzi digərləri isə dövlətin əyalətlərində yaĢayan, öz
həmkarlarından seçilmiĢ və irəli getmiĢ məĢhurlar haqqında bəhs olunacaqdır.
Əvvəlincisi Mövlana Zəmiri İsfahanidir. Zəmanənin görkəmli və seçkin
söz ustadlarından idi və dövranın yeganəsi idi. Rəml
868
elmini yaxĢı bilirdi. Ona
görə də, özünə Zəmiri
869
təxəllüsü götürmüĢdü. Onun daxili aləmi mənalar
mənbəyindən, fikrinin zinəti sübhani fəsahətdən ibarət idi. Bu təbəqənin hamısı
onu söz ustadlarının baĢçısı hesab edirdi. Onun gözəl intizamlı sözləri saysız-
hesabsızdır. Çox iti fikirli idi. Hər gün onun təbinin mətləsindən
870
ən azı on qəzəl
doğurdu. Köhnə Ģairlərin bir çox deyimlərinə cavab söyləmiĢdir və ali təkbeytlər
parlaq incilər kimi onun [Ģairlik] təbinin ləpələnən dənizindən zühur sahillərinə
gəlib çıxmıĢdır. O cümlədən, onun Samiri
871
sehrinə bənzəyən və bir divana
bərabər olan bu beyti Baba Fəğaninin
872
«Divan»ının baĢlanğıcındakı qəzələ
cavabdır:
Beyt
«Cəza günü vədəsi deyildir yalan,
Bədənə gələcək tərpəniĢ və can».
Bu beyti də [Allahın] ali mədhi barəsində deyib:
Beyt
«O gün ki, Onun ulu qəsrinin eyvanı yüksəldi,
Yaradanın qüdrətiylə quru torpaq dirçəldi».
Burada onun aĢiqanə beytlərindən bir neçəsi verməklə kifayətlənirik:
Beyt
«Sən dodağımdan öpdün və mən zövqdən yıxılıb özümdən getdim,
868
Rəml elmi – qum üzərində fala baxmaq üsuludur.
869
Zəmir - ərəbcə hər Ģeyin iç üzü, batini, daxili mənası anlamına gəlir.
870
Mətlə - həm günəĢin və ya baĢqa bir ulduzun doğduğu yer mənasında iĢlədilir, həm də qəzəlin ilk
beytini bildirir.
871
Samiri - dini rəvayətlərə görə, Musa peyğəmbər zamanında Ġsrail tayfasından olan bir dinsiz və
hiyləgər Ģəxsdir. O, xalqı cürbəcür yalanlarla aldatmaq və fırıldaqçılıq etmək sahəsində peĢəkar imiĢ.
872
Baba Fəğani ġirazi - Ġranın məĢhur Ģairlərindən biridir. O, Sultan Yaqub Ağqoyunlu zamanında
poeziyada çox tərəqqi etmiĢ, ġah Ġsmayılın hakimiyyəti dövründə Xorasana köçərək, əvvəlcə
Əbivərddə, sonra isə MəĢhəddə məskunlaĢmıĢ və 925 / 1519-cu ildə MəĢhəddə vəfat etmiĢdir. Onun 6
min beytdən artıq Ģeirlər divanı vardır ġeyx Müfid Davər. Təzkire-ye miratül-füsəha. ġiraz, 1371, s.
478-479; Seyid Əzim ġirvani. Təzkirə. Əsərləri, III cild. Bakı, 1974, s.466-467).
314
Ona görə də bilmədim ki, o öpüĢün keyfiyyəti sənə necə təsir etdi».
Bu beyt də Mövlanadan məĢhurdur və çox yüksək səviyyəlidir. Bəziləri
bunu onun oğlu Daeyiyə aid edirlər:
Beyt
«Yaradan surətini yaradıbdır gör nə taraz,
Bundan artıq yaraĢıq gözəllik qabına sığmaz».
Müqəddəs Kərbəlaya gedən yolda o cənabın ayağını Ģaxta aparmıĢ, o da bu
barədə bir qitə demiĢdir. Bu beyt[lər] həmin qitədəndir:
Beyt
«Ey ürək, baĢla getmək lazımdır Kərbəlaya ki,
Nail olasan din və dünya padĢahını təvaf etməyə.
Qələt elədim ki, baĢla deyil, ayaqla getdim,
Ona görə də Ģaxta ayağımı məndən qopardı.
Günah məndən oldu, Ģaxtanın təqsiri yoxdur.
Lakin imamdan üzr diləyirəm ki,
Onun ziyarəti arzusundan məst olub,
Elə vəziyyətə düĢdüm ki, baĢla ayağı ayırd edə bilmədim».
Onun yüksək beytləri və könül oxĢayan rəngarəng mənaları çoxdur və Ģeir
qoĢan söz ustadları arasında məĢhurdur. Mir Təqi KaĢi öz təzkirəsində ona xüsusi
yer vermiĢdir
873
.
Mövlana Möhtəşəm - KaĢan Ģəhərindəndir. ġairlik baxımından aləmdə
Ģöhrət tapmıĢdır və onun Ģeirləri təmtəraqla doludur. O sənətkarlıq və məharəti ki,
həmin bu Mövlana Ģeirə tətbiq edibdir, nəzm sahiblərinin düĢüncəsinin əli ona
çatmaz. O cümlədən, Ġsmayıl mirzənin mədhinə bir qəsidə demiĢdi ki, onun bir
misrası [həmin hökmdarın] hakimiyyətə gəlməsinin [əbcəd] tarixini əks etdirir.
Gözəl qəsidələri çoxdur, qəzəlləri, tərkibbəndləri və tərcibbəndləri
874
saysız-
873
Mir Təqi KaĢi (Təqiəddin Məhəmməd ibn ġərəfəddin Əli əl-Hüseyni əl-KaĢi) - «Xülasətül-əĢar və
zübdətül əfkar» («ġeirlərin xülasəsi və fikirlərin seçilmiĢi») adlı çoxcildli və müfəssəl Ģüəra təzkirəsinin
müəllifidir. O, təzkirənin yazılmasına böyük zaman sərf etmiĢ və bu əsəri h. 975-1016 / m. 1567-1607-
ci illər ərzində yazıb tamamlamıĢdır (Ə.G.Məani. Tarix-e təzkireha-ye farsi, c. I. Tehran, 1348, s.524-
556).
874
Tərkibbənd və tərcibənd - klassik ġərq ədəbiyyatında lirik Ģeir formaları.
315
hesabsızdır. ġəhidlərin ağası və Ali-əbanın
875
beĢincisi olan [Ġmam Hüseyn]
haqqında bir mərsiyə
876
nəzmə çəkmiĢ, orada yüksək səviyyəli beytlər və dəqiq
mənalar qeyd edilmiĢdi. [Bu mərsiyə] o zamanlar qulaqlarda sırğa idi və hal-
hazırkı günlərdə də ondan yadigar qalmıĢdır. O, bununla indiyədək Ģairlərin çata
bilmədikləri rəhmətlik ġeyx Azərinin
877
mərtəbəsini vurub keçmiĢdir. Bu iki beyt o
[mərsiyədəndir]:
Beyt
«O yüksək məqamlı imamın baĢı nizəyə taxılan gün,
Sanki günəĢ baĢıaĢağı göydən yerə düĢdü.
Qorxuram onun qatilinin cəzası elə yazılsın ki,
Rəhmət dəftərinin üzərindən birdəfəlik xətt çəkilsin».
Yuxarıda iĢarə edildi ki, cənab Mövlana iffətli Ģahzadə Pərixan xanımın
mədhinə bir qəsidə demiĢdi. Bu iki-üç beyt həmin qəsidədəndir:
Beyt
«Heç bir naməhrəm o örtüklü aya və günəĢə,
Heç öz yuxusunda da nəzər sala bilməz.
Çünki həmin an hissiyyat karxanasının memarı,
Onun gözündən yuxunu dərhal kənarlaĢdırar.
O xanım əgər özü öz surətinin əksinə nəzər salsa,
Qorxuram ki, isməti onun özünə də məzəmmət edər.
Elə buna görə də onun əksinin görünüĢünü,
Qəzavü-qədər həm aynadan, həm də sudan kənar etsin».
Mövlananın düĢüncəsindən doğmuĢ rəngarəng aĢiqanə qəzəllər çoxdur.
Onun bu mətləsi olduqca gözəl və lətifdir:
Beyt
875
Ali-əba - islamın beĢ müqəddəs Ģəxsiyyəti (Məhəmməd peyğəmbər, onun qızı Fatimə xanım,
peyğəmbərin kürəkəni və əmisi oğlu Həzrət Əli, Fatimə ilə Əlinin oğulları Ġmam Həsən və Ġmam
Hüseyn) nəzərdə tutulur.
876
Mərsiyə - ölümlə, yasla əlaqədar qəmgin, kədərli Ģeir növü.
877
ġeyx Azəri - XV əsrin məĢhur Ġran Ģairidir. Əslən xorasanlıdır. «Cəvahirül-əsrar», «Bəhmənnamə»,
«Tuğra-yi hümayun» və s. əsərləri vardır (Pənahi Makulu. Ədəbi məlumat cədvəli, s.23).
316
«Uca qədd-qamətlilərin boynu sənin kəməndindədir,
Sən bir rənasan, boy-buxunun necə də gözəl yaradılıb».
Bu müxtəsər [əsərin] tutumu bəlağət niĢanəli Ģairlərin Ģeirlərinin yazılması
məkanına çevrilə biləcək qədər geniĢ olmadığından burada bu məlumatlar qısa
verilir.
Şairlərin məlahətlisi («əmləhüş-şüəra») Mövlana Vəli: Cənab Mövlana
Xorasanın Qain vilayətinə daxil olan DəĢti-Bəyaz bölgəsindəndir. ġirindil Ģair,
rəngarəng, xoĢsöhbət və yaxĢı natiqlik qabiliyyətinə malik bir insan idi. Məlahətli
qəzəllərinin hər bir beyti təmizlikdə kamala çatmıĢ bir dürdanə, parlaq qəsidələri
isə olduqca fəsahətli və bəlağətli idi. Cənnətməkan Ģah zamanında özünün Ģəxsi
istəyi ilə doğma vilayətinin əziz seyidlərindən olan Xocazadə ilə birlikdə orduya
gələrək, bir müddət darüssəltənə Qəzvində yaĢayıb, Mövlana Zəmiri və dövlətin
paytaxtının digər Ģairləri ilə həmdəm və həmsöhbət oldu və Ġsgəndər Ģanlı nəvvab
zamanında Xorasana getdi. Xorasanın [özbəklər tərəfindən] istilası vaxtı Yetim
sultan Özbək onu öz qarĢısında oynadaraq alçaltmıĢ, axırda isə onu qətlə yetirmiĢ
və bunu əsaslandırmaq üçün demiĢdi:
- ġairlər acıdil olurlar. Mövlana məndən incidiyinə görə mən düĢündüm ki,
məbada, o, mənə həcv yazar və bu, ruzigarm səhifəsində əbədi qalar.
Xorasan əhlindən bir Ģəxs onun cavabında dedi:
- Axı hansı həcv bundan betər ola bilər ki, cənab sultan zəmanənin vahidi
olan belə bir Ģəxsin qətlinə fərman verib bu əməli törətdi və öz ruzigarının
səhifəsinə bədnamlıq damğası vurdu?!
Yetim sultan bu sözü təsdiq etdi. Lakin həmin sözləri deyən adam da bu
cəsarətinin müqabilində qətlə yetirildi. Bu məqamda lazım gəldi ki, [Mövlana
Vəlinin] Həzrət Əli ibn Əbu-Talibin - ona salam olsun - mədhi və tərifi barədə
nəzm sapına düzdüyü qəsidələrindən bir neçə beyt qeyd olunsun:
Beyt
«Ey fanilik vərəqləri üzərindəki ölüm
sözünü öz taleyindən uzaqlaĢdıran!
Əgər sənin kimi bir ədalət banisi
Cahan üzərinə abadlıq xələtini geyindirərsə,
Ondan sonra bayquĢ öz rahatlığı üçün viranəliyə həsrət qalar.
Bulud qətrələr saçmağa baĢlasa, qətrələr yığılıb bir ümman olar».
Mövlananın rəngarəng qəzəlləri və aĢiqanə Ģeirləri çoxdur. Bu bir neçə
beyti təqdim etməklə kifayətlənirik:
Beyt
317
«O, məni kor hesab edir, halbuki görmə qabiliyyətim var.
Mən onun möhnət gətirən ayağının izini görüb tanıya bilirəm».
* * *
«Ürəyim sənə qovuĢmaq yolunda hərarətlə döyünməlidir,
ġövq gözüm bu məsələyə görə nigaran qalmalıdır.
ġövq imkan vermədi ki, yaralı ürəyimin üzərinə bir əl qoyum,
Bu iĢ gizlin olmasa da, hələlik sənə bəlli olmamalıdır.
Sənin həsrətinlə hər iki cahanı tərk etdi Vəli,
Gərək sən də öz mehribanlığınla ona layiq olasan».
Mövlana Vəhşi Yəzdi - sözün ustası olan Ģairlərdən və fəzilət yayan söz
ustadlarından idi. HəmiĢə darülibadə Yəzddə yaĢamıĢdır. Qəzəl və məsnəvi
sahəsində dövranın yeganəsidir. Onun təbinin nəticəsində nəzm sapına düzülmüĢ
olan «Fərhad və ġirin» kitabı camaat arasında məĢhurdur və orada o, çox Ģirin
beytlər, bəlağətlə bəzənmiĢ rəngarəng mənalar yazmıĢdır. Həmin kitabda yüksək
Ģairanə beytlər çoxdur. Burada həmin əsərdən olan bu məĢhur qitəni [yazmaqla]
kifayətlənirik:
Qitə
«Pərvizin yolu üstündə casuslar durmuĢdu,
Ki, onun atı olan ġəbdizin hər addımından xəbərdar olsunlar.
Ona görə də, əgər o atın nalı bir daĢa dəysəydi,
Və o təmas nəticəsində daĢdan qığılcım çıxsaydı,
Hələ həmin qığılcımda istiliyin təsirləri sönməmiĢ,
Bu barədə ġirinin məclisində xəbər tutardılar».
Onun qəzəllər divanındakı çoxlu aĢiqanə beytlər doğmaların və yadların
dillərində dolaĢmaqdadır. Bu baxımdan yadda qalan bir neçə məĢhur beytlə
kifayətlənirik:
Beyt
«Ruzigardan bir az can sağlığı və bir qədər də aman istəyirəm ki,
Öz canımı o canana qurban edə bilim.
Əgər yara qovuĢmasalar, uĢaq xasiyyətli xəstələrdirlər aĢiqlər,
Onların dərdlərinin əlacı iki gün yar ilə bir yerdə olmaqdır».
Beyt
318
«Diləyimdir toz qonmasın ətəyinə nəciblərin,
Dağıdarsa əgər fələk, kökündən bu viranəni.
EĢqin camından mey içmək deyildir hər kəsin iĢi,
Dodağında tutsun gərək ki, VəhĢi bıı peymanəni».
Xoca Hüseyn Sənayi Xorasani - müqəddəs və ulu MəĢhəddəndir. O
zamanlar Sultan Ġbrahim mirzənin xidmətində idi və o cənabdan mükafatlar alardı.
Qəsidə deyən bir Ģairdir. Yüksək mənaları vardır. Amma Ģeirlərində elə dərin
mənalara yer vermiĢdir ki, dövranın əksər söz sərrafları onları anlamağa çətinlik
çəkirlər və bu bir neçə beyt də o cümlədəndir:
Beyt
«Su güzgüsü öz üzündə göstəribdir səmanı,
Suya bax ki, baĢaĢağı edibdir asimanı».
* * *
«Gecənin pərdəsi o tərəfdən qəhr versə də,
Bu tərəfdən sübhün Ģamı sümüklərə istilik Ģöləsi gətirir».
* * *
«O köpük ki, su üstə yaranmıĢ sən tək dilbərdən,
Qiymətlidir su içində sədəf ilə gövhərdən».
* * *
«Adam aynaya baxarsa, olar nə?
Onun əksi əks olunar əksinə».
* * *
«Gün tək parlar, fəqət ziya saçmaz qılınc tiyəsi,
Qızıl qandan yara saçar o qılıncın yiyəsi».
Mir Heydər Miəmmayi Kaşani
878
- Hüseyni seyidlərinin Təbətəbayi
nəslindəndir. Orada (KaĢanda) soyurğal sahibidir. Müəmma üslubunda misilsiz,
maddeyi-tarix
879
deməkdə əvəzsizdir. YaĢı doxsanı adlayıb və hələ heç vaxt aĢiqlik
zümrəsini tərk etməyibdir. Cənnətməkan Ģah zamanında KaĢanda oranın vəziri
olan, maddi hüsn-camalla və mənəvi əxlaqla zinətlənmiĢ Mirzə Cəfər
Bədiüzzaman oğlu ilə həmdəm və həmsöhbət olmuĢdu. Sonradan Mirzə Cəfər
Hindistana gedərək, orada Asəf məqamına (vəzirlik mənsəbinə) nail olmuĢdu.
878
S-129, v.l52a; S-297, v.117a.
879
Müəmma - klassik ġərq poeziyasında mənzum tapmaca. Müəmmalarda əsas fikir müxtəlif üsullarla
gizli ifadə edilir. Müəmma yaratmaq Ģairlərdən dərin bilik tələb edirdi. Maddeyi-tarix - klassik ġərq
Ģeirində müəyyən hadisələrin, əsərlərin tarixini, görkəmli Ģəxslərin təvəllüd və ölüm illərini göstərmək
üçün istifadə olunan ifadə tərzi. Maddeyi-tarixlər bəzən rəqəmlərin açıq-aĢkar sadalanması ilə, bəzən isə
əbcəd hesabı ilə verilirdi (Ə.M.Mirəhmədov. ƏdəbiyyatĢünaslıq: ensiklopedik lüğət. Bakı, 1998, s.121).
319
Cənab Mir (Heydər) Allahın kölgəsi olan əla-həzrət Ģahın səadətli cülusu
zamanında Mirzə (Cəfər) ilə görüĢmək arzusunun Ģövqünə qapılaraq, Hindistana
getdi. Onun vasitəsilə [Mir Heydər] yüksək məqamlı bir hökmdar olan Cəlaləddin
Məhəmməd Əkbər padĢahın hüzuruna gəlib, o həzrətin məclisinin iĢtirakçıları
sırasına daxil oldu. Asəf xan (yəni Mir Cəfər) təbiətində qənaətcillik olmasına
baxmayaraq, min tümən Ġraq Ģahisinə bərabər olan otuz min rupi «əkbəri»
məbləğində vəsaiti cənab [Mir Heydərə] mükafat verdi. O, padĢahdan da mükafat
alıb, bir müddət o vilayətdə yaĢadıqdan sonra Beytullahul-həramı həcc etmək
arzusuna düĢüb, həmin səadətə qovuĢmaq Ģərəfinə nail oldu və iki il Məkkeyi-
müəzzimədə qaldı. Daha sonra [Məhəmməd peyğəmbərin] «vətən sevgisi
imandandır» kəlamına uyğun olaraq, Ģövqünün iradəsi onun yaxasından tutub, onu
KaĢan bölgəsinə çəkib apardı və o, hökmdardan ənamlar və soyurğallar hədiyyə
aldı. Mir [Heydərin] Ģeirləri arasında saysız-hesabsız qitələr, qəsidələr, qəzəllər və
maddeyi-tarixlər vardır. Bu səhifədə onun münacatla (Allaha müraciətlə) əlaqədar
bir rübaisini qeyd etməklə kifayətlənirik:
Rübai
«Zahid günah etmir ona görə ki,
qəhharsan (cəzalandıransan) sən,
Biz günaha qərq olmuĢuq ona görə ki,
qəffarsan (bağıĢlayansan) sən.
O sənin qəhharlığından danıĢır,
biz isə qəffarlığından deyirik,
Ya Rəbb! Görən, hansı adını daha çox xoĢlayırsan sən?»
Mövlana Məlik Təyfur Əncidani və qardaşı Mövlana Daeyi - hər iki
qardaĢ hal sahibi olub, fəzilət və kamal əhlindəndirlər. Məlik Təyfur cənnətməkan
Ģah zamanında Qəzvinin mədrəsə və minbərlərində olardı. Sərgərdan, səyyar və
aĢiqanə bir adam idi. Son dərəcə mömin və dindar olub, xoĢüzlü və xoĢsimalı
cavanlardan idi. Üzündə bol xətt (saqqal) saxlayardı. Cazibədar təbiəti vardı.
Əlahəzrət Ģah (Abbas) zamanında öz amalının yüklərini Qəzvindən KaĢan səmtinə
çəkib apardı. Fəqirliyinə və əlinin aĢağı olmasına baxmayaraq, təbiətindəki
qənaətcillik sayəsində arpa çörəyinə də qənaət etmiĢ, özünü heç vaxt tamah əhlinin
sırasına daxil etməmiĢdir. Onun Ģeirlərindən olan bu bir beyt bir divana bərabərdir:
Beyt
«Sitəm qılıncına malik olan Ģəxs qantökəndir,
Qorxuram ki, ayağını axırda qatilin evinin qapısına gedib çıxar».
320
Bu beyt də ondandır:
Beyt
«Sən bir fırıldağa bax ki,
Saqi eyni tuluqdan mənim piyaləmin içinə qan,
Camaatın badəsinin içinə isə mey tökür».
Bəzən elə olurdu ki, onun qardaĢı Mövlana Daeyi KaĢana gəlib, KaĢan
Ģairləri və camaatı ilə söhbət edirdi. O da qənaətcil, dərviĢ xilqətli bir kiĢi idi. Onun
çoxlu məlahətli Ģeirləri vardır. Rəğbət doğuran qəsidələri və qəzəlləri vardır.
Burada onun Ģeirlərindən bir rübaini [yazmaqla] kifayətlənirik:
Rübai
«Qara zülfün canımı dərdə saldı,
Məni ilan kimi qəlbimdən çaldı.
Bu naçar aĢiqin qəmli ürəyi,
Ruzigardan gör necə zərbə aldı».
Mir Valehi Qumi - möminlər Ģəhəri («mədinətül-möminin») Qumun
seyidlərindəndir. ġirin kəlamlı bir Ģairdir. Söhbəti rəngarəng, sözləri baməzə və
duzludur. Musiqi elmində mahirdir, qövl (süita) və əməl (nəğmə) baxımından
bəstəkardır, təsnifləri ahəngdardır, aĢiqanə Ģeirləri isə çoxlu ustadanə mənalara
malikdir. Burada onun bu bir neçə məĢhur beyti ilə kifayətlənildi:
Beyt
«Bülbülün yuvasına meh ayaq qoydu və dedi ki,
Əsirlərin xanimanı xarab olmalıdır».
Beyt
«Biz tifil kimiyik, cahan məktəbdir, sənin eĢqin ədibdir,
Sənin vüsalın və hicrin bizim Ģənbə və adinəmizdir»
880
.
880
Adinə - cümə günü. O zamanlar cümə günləri qeyri-dərs və istirahət günləri idi. Məktəbin qeyri-dərs
günlərini özünün hicran günlərinə bənzədən Ģair demək istəyir ki, Ģagird həmin günlərdə öz
məktəbindən və müəllimindən ayrı düĢdüyü kimi, o da öz sevgilisindən ayrı düĢmüĢdür.