Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
301
ġeir
«Xoca Mahmud gərçi az müddət
Oldu Ģagirdi bıı fəqir-i həqirin.
Onun barəsində bir təqsirə yol verilmədi,
Gərçi o da heç bir təqsir etmədi.
Onun özü yaxĢı və pis hər nə yazırsa,
Hamısını bu fəqirin adına eləyir».
Deyirlər, Xoca Mahmud bu qitəni eĢidib söylədi:
- Mövlana burada «yaxĢı və pis» deməklə səhvə yol verib. [Çünki] mən
yalnız pis
838
yazdıqlarımı onun adına edirəm.
Əgər bu, həqiqətən, baĢ veribsə, məzə və zarafat surətinə malik olmasına
baxmayaraq, hər halda, son dərəcə ədəbsizcəsinədir.
MəĢhəd əhli isə Mir Seyid Əhmədi üstün tutur. Həqiqətən də, cənab Mir
(Seyid Əhməd) xoĢnevislər arasında taysız-bərabərsiz və qitənevislər
839
arasında
misilsiz idi. O, təkcə Xorasanda və Ġraqda deyil, bütün üfüqlərdə böyük Ģöhrətə
malik idi və xəttatlar onun xəttinin yüksək səviyyəli olmasını etiraf edirdilər.
Həqiqətən də, o, bu iĢdə seçilirdi və tay-tuĢlarından üstün idi. Onun xətti çox
Ģöhrətlidir və onun xətti ilə yazılmıĢ qitələri aləmin tərəflərinə və səmtlərinə,
xüsusilə də Hindistana, Mavəraünnəhrə və Ruma
840
aparırlar. Bir çoxları ona
Ģagirdlik edərək, ondan feyzyab olmuĢlar. Amma axırda tərzini dəyiĢib yeniliklər
etmiĢ, bu isə səriĢtə sahiblərinin xoĢuna gəlməmiĢdi.
Nəstəliq yazanlardan digər birisi Mövlana Məhəmməd Hüseyn Təbrizidir.
O, Mövlana Ġnayətullanın oğludur və haqqında üləma zümrəsi daxilində bəyan
qələmi ilə yazılmıĢ Mövlana Məhəmməd Əlinin qardaĢıdır. Baxmayaraq ki, Ġraq və
Azərbaycan əhlindən olan nəstəliq yazanların tərəfindən qələmə alınmıĢ nəstəliq
xətti Xorasan xoĢnevislərinin nəzərində bir o qədər də nüfuza malik deyildir və bu
üslub Xorasan əhlinə mənsubdur, amma sözügedən Ģəxs nəstəliqin məĢqində
böyük tərəqqi edib çox məzmunlu qələmə malik olmuĢdu və onun qələmindən
məĢq səhifəsi üzərinə tökülmüĢ hər Ģey eyibsiz idi və düzəliĢ edilmək zərurətinin
bulaĢığına bulaĢmamıĢdı. Bundan əlavə, elə böyük bir tərəqqi etmiĢdi ki, əgər
imkan tapsaydı, keçmiĢ ustadların xətti üzərinə ləğv etmək qələmini çəkərdi. Lakin
cavanlıq aləmində ikən onun həyat qələmi qəzavü-qədərin bəlası ucbatından qırıldı
və onun ömür səhifəsi zövq sətirləri ilə doldurulmamıĢ qaldı. Ġndi əgər onun bir
838
S-297, v.110b.
839
Qitənevis - xəttatlıqda və nəqqaĢlıqda bir ayrıca vərəqin üzərinə yazılmıĢ nümunələr «qitə», bu cür
sənət örnəkləri yaradanlar isə «qitənevis» adlanırdılar.
840
S-129, v.144b; S-297, v.111a.
302
məĢq səhifəsi kimdə olarsa, onu əlbəəl gəzdirərlər və tələbələr onu bir-birlərinin
əlindən qaparlar.
Mir Müizzi Kaşi - o zamanlar xoĢnevislik iddiası edirdi və yaxĢı yazırdı.
Kitab köçürməklə deyil, ayrı-ayrı qitələr yazmaqla məĢğul idi. Lakin KaĢan və Ġraq
əhlinin ona göstərdikləri böyük etimad əslində gerçəklikdən uzaq idi. O, yuxarıda
adları qeyd olunmuĢ Xorasan xoĢnevislərinə tay ola bilməzdi.
Mövlana Babaşah İsfahani - Ġraqın nəstəliq yazanlarından idi. Kitab
köçürmək üzrə üfüqlərdə məĢhur idi. Həqiqətən, Ġraqda onun kimi bir katib (kitab
köçürən) yetiĢməmiĢdi və o zaman heç Xorasanda da beləsi yox idi. O, vaxtını
kitab köçürməyə sərf edər və bununla da özünə pul qazanardı. Böyüklər və əyanlar
onun xəttini sevirdilər və ona qayğı göstərirdilər. Onun köçürdüyü kitablar Ġraq
camaatı arasında geniĢ yayılmıĢdı. Amma hal-hazırda az-az ələ düĢür.
Əksəriyyətini ətraf və kənar ölkələrə aparıb, orada baha qiymətə satmıĢlar.
Mir Sədrəddin Məhəmməd - Mirzə Şərəf ibn Qazı Cahanın
841
oğludur.
Nəstəliqlə yazardı. Zəmanənin xoĢnevislərindən idi. Qəzvinin Seyfi Hüseyni
seyidlərindəndir. O və qardaĢı Mir Ruhulla hər ikisi böyük seyidlərdən və dövrün
istedadlılarından idilər. Onların babasının və atasının Ģöhrəti o qədər çox,
qabiliyyətləri istedadları, fəzilətləri, maddi və mənəvi kamillikləri o qədər boldur
ki. onları vəsf etməyə ehtiyac yoxdur. Mirzə ġərəfin xüsusi bir tərzdə bəlağət
sapına düzdüyü və məlahətinin çoxluğuna görə o dövrün söz ustadları arasında
əks-səda yaratmıĢ aĢiqanə qəzəlləri bu iddiaya ədalətli bir Ģahiddirlər. Onun Ģərəfli
övladları, «azad oğul atasının yolu ilə gedər» [kəlamına] uyğun olaraq, tədavüldə
olan elmlərin mənimsənilməsində tay-tuĢları üzərində üstünlük qazanmıĢ, hər ikisi
gözəl əxlaq bolluğu ilə parlamıĢ və fəzilət və bilik zinəti ilə bəzənmiĢdilər.
Münasib bu olardı ki, Mirin və qardaĢının Ģərəfli adı böyük seyidlərin və ehtiramlı
böyüklərin zümrəsi daxilində yazılaydı. Lakin onların hər ikisi öz zəmanələrində
istedadlı və hacarıqlı Ģəxslər olduqlarından cənab Mirin adı xəttatlar sırasında,
onun qardaĢının adı isə
842
təbiblər silki daxilində bəyan qələmi ilə yazıldı. Bir
sözlə, cənab Mir yaxĢı bir nəstəliq ustası və Ġraqın özünü təsdiq etmiĢ
xoĢnevislərindən olan Mövlana Malik Deyləmi Qəzvininin Ģagirdi idi və xətt
təlimini ondan öyrənmiĢdi. Yazı zamanı Cənab Mir çəpəki çərtilmiĢ qələmlə
iĢləyərdi. Cavanlıq əyyamında o, çox incəliklə və zövqlə yazardı. Amma axırda
gözlərinin zəifləməsi üzündən məĢqi tərk edib, əvvəllər yazdıqları ilə
kifayətlənməli oldu. O, nəstəliq üslubunda Mövlana Sultanəlinin
843
xəttini təqlid
etmək və onu dəqiqliklə qələmə almaq baxımından [digərlərindən] üstün idi. O,
841
S-129, v.l45a; S-297, v.111a. Tehran çapında (s.171) ġərəf əvəzinə ƏĢrəf yazılıb.
842
S-129, v. 145a-b; S-297, v. 111 b.
843
Mövlana Sultanəli (tam adı: Mövlana Nizaməddin Sultanəli ibn Məhəmməd) - əslən Ġranın MəĢhəd
Ģəhərindən olan görkəmli xəttatdır. 1435/36 - 1520-cı illərdə yaĢamıĢdır. 1460/61 -ci ildən etibarən
Teymurilərin süqutuna kimi Herat sarayında çalıĢmıĢ və xəttatlıqdakı məharətinə görə «qiblətül küttab»
(«katiblərin qibləsi») ləqəbini almıĢdı (О.Ф.Акимушкин. Искандер Мунши о каллиграфах, с.28).
303
Mövlana Sultanəlinin xəttini Mövlana Mirəlinin xəttindən daha üstün tuturdu və
onun təqlidində digərlərindən irəli getmiĢdi.
Bu məqamda zəmanənin həmin iki nadir Ģəxsiyyətinin xətlərinin gözəlliyi
barədə bir Ģərhi qələmə almaq yerinə düĢür. Deyirlər ki Mövlana Mirəli bu fəndə
böyük tərəqqi edib, çox məĢhurlaĢmıĢdı. O, Mövlana Sultanəlinin ondan üstün
olmadığını dəfələrlə iddia etsə də, səriĢtə sahibləri Mövlana Sultanəlinin tərəfini
tutmuĢlar. Bir gün cənab Mir[əli] Mövlana [Sultanəlinin] yanına gəlməzdən öncə
onun üç nadir və xoĢagəlimli qitəsini götürmüĢ və hər üçünün üzünü köçürüb,
onları bir-birinin arasına qoyaraq, Mövlana [Sultanəlinin] yanına gəlmiĢdi. Belə
olan halda, Sultanəli öz xəttini müəyyənləĢdirməkdə çətinlik çəkmiĢ və çox
düĢündükdən sonra Mir[əlinin] onun səviyyəsində olduğunu qəbul etmiĢdi.
Sözün qısası, cənab Mir (Sədrəddin Məhəmməd) çeĢidli qabiliyyət və
istedadlarla zinətlənmiĢdi. O, illərlə tarix kitablarını mütaliə etmiĢ, köhnə və yeni
Ģairlərin Ģeirlərini oxuyub öyrənmiĢ və elə bir təzkirə
844
yazmıĢdı ki, sabiq
zamanlarda beləsi az-az tərtib olunmuĢdu. Dünyanın [insanla] məskunlaĢmıĢ
dörddə bir hissəsində kimdən bir ahəngdar misra meydana gəlmiĢdisə, Cənab Mir
onun əhvalatını öyrənib, öz təzkirəsinə daxil etmiĢdi. ġairlərin əksəriyyəti
haqqında orada yazmıĢdı
845
. Lakin o, həyatının vaxtlarını bu iĢə sərf etsə də, onu
istədiyi kimi tamamlaya bilmədi. Musiqi və ədvar (musiqi kompozisiyası) elmində
böyük səy göstərib, [bu sahədə] dövranın öndəgedəninə çevrilmiĢdi. Qövl (süita)
və əməl (nəğmə) təsnif etməkdə mahir idi. Onun zərif təranələri xoĢtəbiətlilərin
məclislərini bəzəyirlər və zəmanə nəğməkarlarının dillərindən düĢmürlər. O,
Ġsgəndər Ģanlı nəvvab zamanında xoĢbəxt Ģahzadə Sultan Həmzə mirzənin məclis
iĢtirakçılarından və yaxın adamlarından idi. Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın
səadət niĢanəli zamanında o, əvvəlkindən daha artıq dərəcədə iltifatlı nəzərə tuĢ
gəlib, həmiĢə [Ģahın] müqəddəs üzəngisinin həndəvərində oldu və Xorasan
yürüĢlərinin birində axirət səfərinin ahəngini sazlayaraq, əbədiyyət aləminə
yollandı.
Mirzə Şahhüseyn İsfahaninin oğla
846
Mirzə İbrahim İsfahani – o da
qabiliyyətli, istedadlı, yaxĢı xəttə malik olan bir vəzirzadə idi. Cənab Mirzə də
cənab Mir (Sədrəddin Məhəmməd) kimi çəpəki çərtilmiĢ qələmlə yazırdı. Amma
onun xətti Mir [Sədrəddin Məhəmmədin] xətti səviyyəsində deyildi. Səxavətli
təbiətə malik, çalıĢqan, qələndər üslublu və dərviĢ xasiyyətli bir adam idi. Əlinə
düĢən hər nə vardısa, onu səmimiyyət süfrəsi üzərinə qoyurdu və onun daim hay-
844
Təzkirələr orta əsrlərdən etibarən Ġslam ġərqində geniĢ yayılmıĢ bio-biblioqrafik mənbələrdir. Elm,
mədəniyyət və sənət sahələrində məĢhur olmuĢ Ģəxsləri (məsələn, övliyaları, musiqiçiləri, xəttatları,
Ģairləri və s.) əhatə edən və ya hansısa bir tanınmıĢ Ģəxsiyyətin tərcümeyi-halını ehtiva edən təzkirələr
mövcuddur. Təzkirələrin ən məĢhur növü Ģairlərdən bəhs edən Ģüəra təzkirələridir. Bu əsərlərdə
Ģairlərin həyat yolunun əsas cəhətləri və onların yaradıcılıqlarından nümunələr əksini tapırdı (daha
ətraflı bax: V.A.Musalı. XV-XVII əsr türk təzkirəçiliyi. Bakı, 2007).
845
S-129, v. 145b; S-297, v. 111 b.
846
S-129, v.l45b; S-297, v.111b.
304
küylü olan evi heç vaxt ziyalıların və Ģairlərin gediĢ-gəliĢindən, camaatın
izdihamından xali olmazdı. Bəzən böyük adamlar kimi nemət bolluğu içərisində
yaĢayar, bəzən isə həftənin günlərini arpa çörəyi yeməklə kifayətlənər və təvəkkül
qapısı ağzında oturub, mənsəb əhlindən və əyanlardan bir qədər qayğıkeĢlik əldə
edərdi. Amma çox Ģux təbli və ünsiyyətcil bir kiĢi idi. Cənab Mirzənin hüzurunda
həm aĢağı mənĢəli, həm də yüksək mənĢəli Ģəxslər barəsində zarafat olunar,
onların xəbisliyi və qeybətcilliyi lağa qoyulardı. Bundan əlavə, o, Ģeirlərin fəhm
edilməsində və fars sözlərinin dəqiq mənasının dərk olunmasında öz misilisizliyini
iddia edirdi. Onun fars lüğəti barədə risaləsi indi Ġraqda yayılmıĢdır
847
.
Hər bir təbəqədən olan adamlar arasında digər nəstəliq yazanlar da vardı.
Məsələn, ġatır Məhəmmədin oğlu, ġatir Əlinin isə nəvəsi olan İsa bəy rənglə
yazmaqda
848
misilsiz və əvəzsiz idi. Pirbudaq bəy Qaplan oğlu Şamlu nəstəliqdə
tərəqqi etmiĢdi və türklər arasında [bu sahə üzrə] üstün Ģəxs idi. Benlü Vəli
Ərəbgirlünün oğulları da nəstəliq yazan idilər. Əgər ənbər ətri saçaraq yazan qələm
bu camaatın mislindən olan hər bir adamı vəsf etməyə baĢlayarsa, onda uzunçuluq
olar.
Təliq yazanlar zümrəsi arasında o dövrdə tayı-bərabəri olmayan xoĢnevis
Xoca Əlaəddin Mənsur Münşidir. O, hökmdarın məclisinin münĢilərindən idi və
onun adı artıq münĢilər silki daxilində qeyd olunmuĢdur. XoĢnevislər sırasına aid
olduğu üçün onun haqqında təkrar bəhs etməkdən çəkinilməyərək, burada yenidən
qeyd olundu. O, Kərəhrud
849
ölkəsinin kələntərzadələrindəndir. O, Mövlana
DərviĢin
850
xəttini yaxĢı təqlid edirdi və o dövrdə özünü təsdiq etmiĢ bir ustad idi.
Həmçinin bu [təliq] xəttinin yaxĢı yazanlarından olduqlarını iddia edən digər
Ģəxslər də onun xəttinin kamillik mərtəbəsində olduğunu etiraf edirlər. Amma çox
kobud yazır və dairələri çox böyük çəkir. Əslində kitab, fərman və niĢan yazarkən
bu üsul daha xoĢagəlimlidir. Çünki Sultan Yaqub Türkmanın münĢisi olan və təliq
xətti ilə yazmaqda misli olmayan Mövlana Əbdülbəy
851
də [mətndəki hərfləri]
847
Mirzə Ġbrahim Ġsfahaninin h. 980-cı (m. 1572/73) ildə tərtib etdiyi «Nüsxe-yi Mirzə» və ya «Risale-
yi Mirzə» adlı fars dilinin izahlı lüğəti nəzərdə tutulur (О.Ф.Акимушкин. Искандер Мунши о
каллиграфах, с.30).
848
S-129, v.146a.
849
Kərəhrud- Ġranın Qum və Ərak Ģəhərləri arasında yerləĢən yaĢayıĢ məntəqəsi.
850
Mövlana DərviĢ Abdulla - əslən Bəlxdən olan xəttat və münĢidir. XV əsrin məĢhur xəttatı Mövlana
Əbdülbəyin tələbəsi olmuĢ, Teymuri hökmdarlarından Sultan Əbu-Səidin və Sultan Hüseyn Bayqaranın
hakimiyyəti zamanında Herat sarayında yaĢayıb-yaratmıĢdır (О.Ф.Акимушкин. Искандер Мунши о
каллиграфах, с.30).
851
Mövlana Əbdülbəy - XV əsrdə yaĢamıĢ münĢi və xəttatdır. O, əvvəlcə Teymuri hökmdarı Sultan
Əbu-Səidin Heratdakı sarayında çalıĢmıĢ, sonralar isə Azərbaycana gələrək, Ağqoyunlu Sultan
Yaqubun münĢisi olmuĢdur. H. 907-ci (m. 1501-1502) ildə Təbrizdə vafat etmiĢdir (О.Ф.Акимушкин.
Искандер Мунши о каллиграфах, с.30).
305
qeyri-bərabər ölçüdə yazardı və dairələri iri və böyük Ģəkildə əks etdirərdi
852
. Xoca
(Əlaəddin Mənsur) Ģikəstə-nəstəliq [xətti] ilə də yaxĢı yazırdı.
Mirzə Ətaullanın oğlu Mirzə Əhməd də təliq xətti ilə yaxĢı yazanlardandır.
O, əvvəllər Xoca Əlaəddin MünĢinin Ģagirdi olaraq dairəvi
853
yazsa da, axırda
böyük tərəqqi etmiĢ və Mövlana DərviĢin küt qələmlə yazdığı Ģikəstə üslubunu çox
yaxĢı mənimsəmiĢdi. Onun xəttinin dairələri, Xoca Əlaəddin Mənsurun xəttinin
əksinə olaraq, dairəvi deyildir, həmçinin çox da sulu deyildir. O, cənnətməkan
[Ģahın] zamanının mötəbər vəzirzadələrindən idi. Onun atası Azərbaycanın və
ġirvanın vəziri olub, cənnətməkan Ģahın qayğısı ilə əhatə edildiyi və [Ģah
tərəfindən] ona göstərilən hüsn-rəğbət səbəbindən taciklərin həsəd hədəfinə
çevrildiyi zaman o, (yəni Mirzə Əhməd) ulu orduda məclis iĢtirakçısı idi və xidmət
əhlindən idi. Cənnətməkan Ģahın mürəkkəbqabısının və qələm dəvatının
saxlanması, qələminin yonulması kimi iĢlər onun öhdəsində idi. Axırda rəqibləri
[ona qarĢı] qeybət və qarayaxma [kampaniyasına] baĢlayıb, onu [hökmdarın] feyz
bəxĢ edən nəzərindən saldılar. O, bir müddət pəriĢan bir halda düĢüb qaldı. Amma
haçan ki Ruma məktub yazardılar, onu da hazır edərdilər və o da məktubun
inĢasında iĢtirak edərdi. Cənnətməkan Ģahın xəstələnməsindən sonra o, ġüĢtərin və
Xuzistanın vəziri oldu. Ġsgəndər Ģanlı nəvvab zamanında o, MürĢüdqulu xanın
vəziri təyin olunaraq, Xorasana getdi. Çox özündənrazı, lovğa və dikbaĢ adam
olduğundan Xorasandakı qarıĢıqlıqların təkanvericisinə çevrildi və Türbət
qalasında öz qardaĢı oğlu tərəfindən öldürüldü.
Mirzə Məhəmməd Hüseyn - Mirzə ġükrullanın oğludur. Atası cənnətməkan
Ģahın mustovfi əl-məmaliki idi və onun adı vəzirlərin adları cərgəsində yazılmıĢdır.
Əvəzsiz təliq yazan və misilsiz və taysız-bərabərsiz bir xoĢnevis idi. Mirzə
Əhməddən sonra o, tərəqqi edib, təliq xəttini kamillik həddinə çatdırdı. O da
Mövlana DərviĢin üslubunu mənimsəmiĢdi. Amma bu əsərin müəllifinin (Ġsgəndər
bəy MünĢinin) etiqadınca, onların hər ikisi öz xətlərinin dirəklərini Mövlana
DərviĢin qələminin təməli üzərində ucaltsalar da, onların hər ikisi özünəməxsus
tərzə sahibdirlər və onların hər birinin heç də Mövlana DərviĢin xəttindən
səviyyəcə aĢağı olmayan əlahiddə xətt tərzi vardır. Mirzə Məhəmməd Hüseyn
ġirazinin xətt tərzi Mirzə Əhmədin xəttindən daha suludur. O, əlahəzrət (ġah
Abbas) zamanında Hind tərəfə gedib, Hindistan hökmdarının xidmətkarları və
münĢiləri silkinə daxil oldu və elə orada tünd qara rəngli ölüm xəttini öz yaĢayıĢ
səhifəsi üzərinə yazdı.
Mirzə Hüseyn Münşi - Həsən bəyin vəziri olmuĢ Xoca Ġnnayətullanın
oğludur
854
. Təliqlə yaxĢı yazırdı və Xoca Əlaəddin Mənsurun Ģagirdi idi. O,
852
S-129, v.146a; S-297, v.112a. Ərəb əlifbasında müəyyən hərflər var ki, onların aĢağı hissəsi
dairəvaridir və həmin dairələr mətnin aĢağı hissəsinə düĢür. «Cim», «hey», «xey», «sin», «Ģin», «sad»,
«lam» və s. bu cür hərflərdəndir.
853
S-297, v.112a.
854
S-129, v.146b; S-297, v.112b.
306
hökmdarın darülinĢasının mühərrirləri silkinə daxil idi. Ustadının üslubuna uyğun
olaraq, dairəvi yazırdı. Kitab köçürməkdə çox sürətli idi və Ģikəstə-nəstəliqlə də
çox gözəl yazırdı. Mövlana Məhəmməd Əmin MünĢi Qəzvini və s. kimi digər
xoĢnevislər də vardı.
Süls
855
xətti ilə yazanlar təbəqəsindən isə [öz] dövrünün ustadı və [öz]
zəmanəsinin yeganəsi Mövlana Əlabəy Təbvizi idi. Onun xəttinin gövhəri [digər]
xətlərin incilər xəzinəsi arasında yaqut kimi parlayır. [Baxmayaraq ki] o, Abdulla
Seyrafi
856
üslubunda yazırdı, lakin o, onun yazılarının və digər yaxĢı ustadların
yazılarının üstündən ləğv xətti çəkmiĢdi. Bu, təkcə Təbriz biliciləri üçün deyil,
[bütün] səriĢtəli kiĢilər üçün aydın olan bir həqiqətdir. Onun Ģagirdlərindən
Mövlana Əli Rza Təbrizi, Mahmud bəy Salimin oğlu Həsən bəy və kitabə yazan
(«kitabənevis») Mövlana Əbdülbaqi tərəqqi etmiĢlər. Mövlana Əli Rza Allahın
kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın zamanında nəstəliq xəttinə meyil salaraq, qısa müddət
ərzində çox tərəqqi etdi və həmin sənətdə böyük bir məĢhurluq qazandı. Həqiqətən,
o, [öz] zəmanəsinin vahidi idi. Mövlana Yusif Kitabdar da xoĢnevis idi.
Təbrizdə, ġirazda, Xorasanda və Ġraqda bəzi digər [xəttatlar] da vardı ki
857
,
əgər Ģikəstə yazan qələm onların hamısının haqqında yazmağa baĢlayarsa, bu qissə
uzun çəkəcəkdir. Buna görə də bu təbəqənin yalnız məĢhurlarının və onlardan
padĢahın qulluğunda duranların adları burada qeyd olundu və qələmin bəyan dili
digərlərinin təsvirindən uzaq tutuldu.
DÖVRANIN MƏHARƏTLĠLƏRĠ OLAN, GÖZƏL RƏSMLƏR ÇƏKƏN VƏ
O VAXTLAR ZƏMANƏNĠN VƏRƏQLƏRĠNĠ ÖZ MÖVCUDLUQLARI ĠLƏ
BƏZƏYƏN VƏ ZĠNƏTLƏNDĠRƏN NƏQQAġLAR HAQQINDA
ġeir
«Hansı nəqqaĢda ki, Behzad əli var,
Sözlərdən naxıĢlar düzəldib yazar».
855
Süls - X əsrdə ərəb xəttatı Əbu Əli Məhəmməd ibn Müğlə tərəfindən yaradılmıĢ bədii xətt növü
(ASE, c. IX, s.101). Bu xəttin inkiĢafında azərbaycanlı xəttatlar MübarəkĢah Təbrizinin və Abdulla
Seyrafinin əvəzsiz xidmətləri olmuĢdur. Seyrafinin «Qəvaid-i xətt-i süls» («Süls xəttinin qaydaları»)
adlı əsəri dövrümüzədək gəlib çatmıĢdır (M.M.Adilov. Azərbaycan paleoqrafiyası, s.115).
856
Abdulla Seyrafi - XIV əsr Azərbaycan xəttatıdır. O, Xoca Mahmud Sərrafın oğludur. Əslən
Təbrizdəndir. Seyid Heydər Qondənevisin Ģagirdi və Hülaku hökmdarı Elxan Əbu-Səidin (1316-1335)
müasiri olmuĢdur. MəĢhur xəttat kimi Ģöhrət qazanmıĢ, müsənna adlı bədii xətt növünü yaratmıĢ,
Təbrizin bir sıra məĢhur abidələri onun xətti ilə bəzədilmiĢdir. 1341-ci ildə vəfat etmiĢdir (M.Tərbiyət.
DaniĢməndani-Azərbaycan, s.301-303).
857
S-129, v.147a; S-297, v.112b.
307
CəmĢid məqamlı cənnətməkan Ģah həzrətlərinin özü Ģəxsən nadir iĢləri olan
bir nəqqaĢ və möcüzəli rəsmlər çəkən incə qələmli bir müsəvvir
858
idi. O həzrətin
Ģərəfli ismini o dövrün sənətkarları arasında çəkmək bir növ arsızlıq olsa da, onun
xeyir məfhumlu əhvalatının bu gözəl nəqĢlə daha da bəzənəcəyini nəzərə alaraq,
onun haqqında burada yazmağa cürət etdik. O həzrət məĢhur müsəvvir Ustad
Sultan Məhəmmədin
859
Ģagirdi olmuĢ, qələminin rəsmxəttini və incəliyini kamillik
mərtəbəsinə çatdırmıĢdır. Cavanlığının baĢlanğıcında onun bu iĢə çox zövqü və
Ģövqü vardı. Bu Ģərəfli sənətin tağı [zirvəsi] olan və qələmlərinin incəliyi üfüqlərdə
Ģöhrət tapmıĢ Ustad Behzad və Ustad Sultan Məhəmməd kimi bu fənnin misilsiz
sənətkarları saray kitabxanasında iĢləyirdilər. Ġsfahanın böyük seyidlərindən olan
nəqqaĢ Ağa Mirək Ġsfahani təkbaĢına [Ģahla] xüsusi həmdəm olmaq və onun
məclisində isiniĢmək hüququ almıĢdı. O həzrətin (ġah Təhmasibin) bu təbəqəyə
böyük ülfəti vardı. O, ölkə idarəçiliyi məĢğuliyyətlərindən və məmləkət
məsələlərinin həllindən rahatlıq tapdıqca nəqqaĢlıq üzrə məĢq etməyə giriĢərdi.
Axırda elə oldu ki, iĢinin çoxluğu ucbatından bu peĢə ilə [məĢğul olmaq] fürsəti
tapmadı, həmçinin yuxarıda adları çəkilən ustadlar da həyat lövhəsindən öz
varlıqlarının surətini kənarlaĢdırdılar (vəfat etdilər). Ona görə də o həzrət bu iĢlə az
məĢğul olmağa baĢladı. Hələ həyatda qalmaqda olan bəzi kitabxana iĢçilərini isə
xidmətdən azad etdi ki, gedib özləri üçün iĢləsinlər. [ġah Təhmasib] ömrünün
axırlarında xassə qulamı olan, süls xətti ilə yaxĢı yazan və o həzrətdən qayğıkeĢlik
görən Mövlana Yusifi kitabdar təyin edib, xasseyi-Ģərifənin mülkiyyətində olan
kitabları ona həvalə etdi.
Cənnətməkan Ģahın vəfatından sonra həyat səhifəsini zinətləndirməkdə
davam edən bu sənətin ustadları sırasından əvvəlincisi - dövrün nadiri və
zəmanənin vahidi olan Mövlana Müzəffər Əlidir ki, özünün çox məharətli qələmi
ilə insaf əhlini çöhrəsini ĢənləndirmiĢdir. O, Ustad Behzadla qohumluq əlaqəsinə
malikdir və onun yanında sənət öyrənib, kamillik mərtəbəsinə tərəqqi etmiĢdir.
Nadir iĢləri olan ustadlardan və gözəl rəsmlər çəkən görkəmli sənətkarlardan bir
çoxları onu bu fəndə misilsiz hesab etmiĢlər. YaxĢı müsəvvir və əvəzsiz nəqqaĢ idi.
Hökmdar sarayının və Çehelsütun eyvanının üzərindəki təsvirlər sözügedən Ģəxsin
əl iĢləridirlər və zərli qələmlə iĢlənmiĢ təsvirlərin əksəri ona məxsusdur.
Cənnətməkan Ģahın qüssə gətirən [vəfat] hadisəsindən sonra o da öz mövcudluq
səhifəsinin üzərinə ölüm naxıĢı saldı.
Mir Zeynalabidin - cənnətməkan Ģahın ustadı olmuĢdur. Olduqca sağlam
nəfsli, gözəl əxlaqlı bir kiĢi idi və dövranın pakizəsi idi. Özünü ağır aparırdı və
858
Müsəvvir - rəssam.
859
Sultan Məhəmməd - Azərbaycanın məĢhur miniatürçü rəssamı və XVI əsr Təbriz miniatür
məktəbinin ən görkəmli nümayəndəsi. Təxminən XV əsrin 70-ci illərinin sonlarında Təbrizdə anadan
olmuĢdur. ġah Ġsmayılın və ġah Təhmasibin dövründə sarayda çalıĢmıĢ, Təhmasibə rəssamlıq sənətini
öyrətmiĢdir. 1555-ci ildə Təbrizdə vəfat etmiĢdir (daha əlraflı bax: К.Керимов. Султан Мухаммед и
его школа. Москва, 1970).
308
ədəb-ərkanı özünə Ģüar etmiĢdi. Həm sadə xalqın, həm də əsilzadələrin yanında
əziz idi və yaxĢı kompozisiya quran bir nəqqaĢ, misilsiz bir müsəvvir olub, insan
çöhrəsi çəkməkdə pakizə bir sənətkar idi. Onun Ģagirdləri bir nəqqaĢlıq karxanası
açıb, iĢ görürdülər. Amma özü həmiĢə Ģahzadələr, əmirlər və əyanlar üçün iĢ
görüb, onlar tərəfindən mükafatlandırılardı və böyüklərin çeĢidli rəğbət və
mərhəmətləri onun əhvalının səhifələri üzərində parlayardı. Ġsmayıl mirzə
zamanında kitabxana yenidən iĢə salınarkən sözügedən Ģəxs də kitabxana
iĢçilərindən oldu.
Sadiqi bəy Əfşar - o, əfĢar tayfasının türklərindən idi
860
. Özünəməxsus
təbiətə malik olan rəngarəng bir Ģəxs idi. Sadiqi təxəllüsündən istifadə edirdi və
cavanlığının baĢlanğıcından nəqqaĢlıq üzrə məĢq etməyin zövqünü tapıb,
zəmanənin nadiri olan Ustad Müzəffər Əlinin yanında gecə-gündüz çalıĢmağı
qərara aldı. [Həmin Ģəxs] onun əhvalı üzərində qabiliyyət və tərəqqi niĢanələrini
müĢahidə edib, ona [nəqqaĢlığı] öyrətməyə səy göstərdi. [Sadiqi bəy] onun Ģagirdi
olaraq, kamillik mərtəbəsinə yüksəldi. Bir müddət nəfsinin qüruru və təbiətinin
dikbaĢlığı üzündən, nəqqaĢlıq iĢində uğurlu gələcəyin olmadığını və zəmanənin öz
arzularına uyğun tərzdə dövr etmədiyini düĢünərək, o peĢəni tərk etdi və
zahirpərəstlik libasını soyunub, qələndərlər zümrəsi ilə birlikdə səyahət etdi və
gəzib-dolaĢdı. O vaxtlar Həmədan hakimi olan Əmir xan Mosullu onun halından
xəbər tutub, onu qələndərlik libasından çıxararaq, öz mülazimi etdi və onunla
insaniyyətçiliklə davrandı. O, öz türklüyünün təbiətindən və öz qızılbaĢlığının
ənənəsindən irəli gələn igidlik və Ģücaət iddiası edib, o zamanın Ģücaətlilərini
utandırardı. Ġsgəndər Ģanlı nəvvab zamanında Ġsgəndər xan ƏfĢarın və onun qardaĢı
Bədr xanın
861
mülazimətində olmuĢ və Astarabaddakı yaka
862
türkmənlərinə qarĢı
döyüĢdə dəlilik həddinə çatan igidliklər göstərmiĢdi. Amma heç vaxt nəqqaĢlıq
peĢəsindən əl çəkməmiĢdi. Axırda böyük bir tərəqqi edərək, əvəzsiz bir rəssam,
incə qələmli bir nəqqaĢ və misilsiz bir tərrah
863
olmuĢdu. O, məharətli qələmi ilə
minlərlə bədii rəsm yaratmıĢ, qabiliyyət və istedad zinəti ilə bəzənmiĢ, Ģairlik və
söz ustadlığı yaraĢığı ilə süslənmiĢdi. Rəğbət doğuran qəsidələri, qəzəlləri və
məsnəviləri vardır. DöyüĢ barədə bu məsnəvi beytini yaxĢı demiĢdir:
860
S-129, v.147b; S-297, v.113b. «Sadiqi» təxəllüsünə malik Sadıq bəy ƏfĢar məĢhur Azərbaycan
rəssamı, Ģairi və alimidir. 1533-cü ildə Təbrizdə anadan olmuĢdur. Rəssamlıq fəaliyyəti ilə yanaĢı,
dövrünün görkəmli Ģairlərindən bəhs edən türkcə «Məcməül-xəvas» təzkirəsini, rəssamlıq haqqında
farsca «Qanunüs-süvər» mənzum risaləsini, «Risale-yi həzziyyat» əsərini, 1 ġah Abbasın qələbələri
haqqında «Fəthname-yi Abbas-i namdar» poemasını, müxtəlif hekayələr, türkcə və farsca lirik Ģeirlər və
s. yazmıĢdır. 1609-10-cu ildə vəfat etmiĢdir (daha ətraflı bax; M.Q.Muradova. Sadıq bəy Sadiqinin
həyat və yaradıcılığı. Bakı, 1999).
861
S-129, v.148a; S-297, v.113b. Tehran çapında (s. 175) belədir; «Bədr xanın və Ġsgəndər xan
ƏfĢarın...».
862
S-129, v.l48a.
863
Tərrah - yaxsı eskiz, layihə, rəsm çəkən Ģəxs.
309
ġeir
«Peykan (ox) çəyirtkələrinin uçuĢmağından,
Həyat tarlasına səpildi bəla.
Həmin gün hərə bir zərbə aldı,
Kimisi qılıncla, kimisi yumruqla».
Lakin o, bu fənnin (nəqqaĢlığın) sənətkarları zümrəsindən olduğu üçün
onun adı Ģairlər silki daxilində qeyd olunmayacaq və onun haqqında yalnız burada
məlumat verilməklə kifayətləniləcəkdir. O, Ġsmayıl mirzə zamanında kitabxana
iĢçilərindən idi. Amma Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģah
864
zamanında o, yüksək
dərəcəli kitabdarlıq mənsəbinə təyin olunub, Ģəfqət və mehribanlıqla əhatə olundu.
Amma olduqca bədxasiyyət, lovğa və kəmhövsələ idi. Qılıqsızlığı, kobudluğu və
bədxasiyyətliliyi ucbatından heç vaxt nəfsani qərəzlərdən rahatlıq tapmazdı.
HəmiĢə dostlarına və [digər] insan oğullarına münasibətdə təbiətinə uyğun
davranaraq, pis rəftarda həddini aĢardı və onlar ləyaqət bazarında rəva görülməyən
bu cür kasad malı ondan satın alırdılar (onlar onun kobud rəftarına dözməli
olurdular). O, ayağını dairədən və insafdan kənara qoyaraq, hamıya münasibətdə
qaba xasiyyət nümayiĢ etdirmək baxımından ifrata varırdı. Məhz buna görə o,
[Ģaha] yaxınlıqdan və yüksək mövqedən uzaqlaĢdırıldı və yuxarıda qeyd olunmuĢ
xidmətdən məhrum edildi. Amma həyatının axır günlərinədək onun mənsəbi
əlindən alınmadı və o, ali divandan kitabdarlıq [vəzifəsinin] məvacibini almaqda
davam etdi.
Mövlana Hacı Əli Münşinin oğlu
865
Mövlana Əbdülcabbar Astarabadi -
təliq [xətti ilə] yazandır. Əvvəlcə nəqqaĢlıq fənlərini öyrənmiĢ, o sahədə ali rütbəyə
malik olmuĢdur. Xəttatlıq üzrə də məĢq etmiĢ və yaxĢı kitab üzü köçürən [xəttat]
kimi formalaĢmıĢdı. Çox parlaq, xoĢsöhbət, zarafatcıl və Ģirindil bir kiĢi idi.
Böyüklər və əyanlar onunla söhbətləĢməyə rəğbət göstərib, ona iĢləmək fürsəti
vermirdilər. Bir müddət Gilana gedib, Gilan valisi Xan Əhmədin məclisinin
mülazimləri və nədimləri sırasına daxil olmuĢdu. Həmin mülkdə qarıĢıqlıq
düĢdükdən və Xan Əhməd həbs olunduqdan sonra o, darüssəltənə Qəzvinə gəlib,
orada yaĢamağa baĢladı. Bir nəqqaĢlıq karxanası açsa da, ömrünün əksər vaxtlarını
əmirlərin və əyanların məclisində iĢtirak etməyə sərf edərdi. Özünü iĢə az həsr
edirdi. Onun oğlu Xoca Nəsir də atası kimi, bəlkə də, atasından [irsən] miras aldığı
üçün [nəqqaĢlıqda] istedad sahibi olmuĢdu və Ģagirdlərlə iĢləyirdi. [Mövlana
Əbdülcabbar] digərlərindən daha çox Sultan Heydər tərəfdarlarının sərkərdəsi olan
Hüseyn bəy YüzbaĢı ilə əlaqə və münasibət saxlayırdı. Buna görə də Ġsmayıl mirzə
zamanında o, kitabxana xidmətindən məhrum edildi və onun oğlu kitabxana iĢçiləri
silkinə daxil olundu. Ġsgəndər Ģanlı nəvvab zamanında Xan Əhməd təzədən Gilan
864
S-129, v.l48a; S-297, v.114a. Tehran çapında (s.175) səhvən «cənətməkan Ģah» yazılmıĢdır.
865
S-129, v.148b; S-297, v.114a.
310
hakimi təyin olunduqda o, yenidən onun yanında çalıĢmaq qərarına gəlib, Gilana
getdi və həmin vilayətdə axirət aləminə yollandı.
Səyavuş bəy Gürcü - cənnətməkan şahın qulamı idi
866
. O həzrət (ġah
Təhmasib) onun hərəkətlərindən qabiliyyətli olduğunu müĢahidə edib, ona
nəqqaĢlığı məsləhət gördü. O, Ustad Əli Müsəvvirin Ģagirdi oldu. Elə ki o, bu
sənətdə məharət dərəcəsini əldə etdi, onun qələminin zərifliyi əĢrəfin xoĢuna gəldi
və özü Ģəxsən öz nəfis vücudu ilə ona təlim keçməyə meyil göstərdi. O, həzrətin
(ġah Təhmasibin) Ģagirdi olduğu üçün insan surətinin görünüĢü barədə az təsvir
çəkərək, öz qüdrət qələmini əĢyaların təsviri sahəsində iĢlətdi və böyük tərəqqi
etdi. Çox incə qələmli idi. Dəqiq iĢləyən və misli olmayan bir müsəvvir idi. Onun
[bu sənətdə] qalxdığı zirvəni fəth etmək heç bir ustadın iĢi deyildi. Onun qurduğu
kompozisiyalar eyibsiz idi. Ġsmayıl mirzə zamanında kitabxana iĢçilərindən oldu.
Ġsgəndər Ģanlı nəvvab zamanında isə o və qardaĢı Fərrux bəy cavanbəxt və səadətli
Ģahzadə Sultan Həmzə mirzənin etibarlı adamları silkinə daxil oldular. Onlar
əlahəzrət Ģah zamanında bir müddət əĢrəfin qulluğunda oldular və o həzrətin
müqəddəs üzəngisinin həndəvərində onların ömürlərinin cizgisi yox oldu.
Mövlana Şeyx Məhəmməd Səbzəvari - zarafatcıl, Ģirin sözlü, görkəmli və
xoĢsöhbət bir kiĢi idi. O, boyakarlıq və insan surəti çəkmək sahəsində
misilsizlikdən dəm vururdu. Həqiqətən, onun bu iddiası doğru idi və nəqĢ çəkən
ustadların hamısı bu barədə onunla razı idilər. Nəstəliqlə çox yaxĢı yazırdı və
ustadların yazı parçalarının üzünü elə köçürürdü ki, onların hansının əsl, hansının
köçürmə olduğunu müəyyənləĢdirmək hətta səriĢtəli xəttatlar üçün də xeyli çətin
olurdu. Əcəmdə firəng (avropalı) surətini ilk dəfə o çəkmiĢ və yaymıĢdı. Amma
heç kəs ondan daha yaxĢı rəng düzəldə və insan çöhrəsini təsvir edə bilmirdi.
Səbzəvarda Sultan Ġbrahim mirzənin yanında xidmətə daxil olmaq qərarına gəlmiĢ,
sonradan onunla birlikdə Ġraqa gəlmiĢdi. Ġsmayıl mirzə zamanında o, kitabxana
iĢçilərindən oldu. Ondan sonra Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın uğur niĢanəli
zamanının [irəlidə olduğunu] anlayaraq, Xorasana getdi və daha sonra o həzrətin
xidmətində mübarək dövlətxananın yeni imarətində çalıĢıb, həmin astananın
bəndəsi olaraq can verdi.
Mövlana Əli Əsğər Kaşi - misilsiz ustad idi. Gözəl Ģəkillər çəkirdi.
Cilalamaq və boyakarlıq sahəsində tək olub, dağ və ağac Ģəkilləri çəkməkdə tay-
tuĢlarından irəlidə idi. O da Sultan Ġbrahim mirzənin xidmətində olurdu. Ġsmayıl
mirzə zamanında kitabxana iĢçilərindən oldu. Onun oğlu Ağa Rza təsvir və portret
çəkməkdə böyük tərəqqi edib, zəmanənin nadir Ģəxsiyyətinə çevrilmiĢdi və hal-
hazırda da örnək sayılır. O, ruhi dünyası baxımından incə bir qələmə malik olsa da,
həmiĢə güləĢmə idmanı ilə məĢğul olub, bu hərəkətindən zövq alardı. Ġstedad
sahiblərinin söhbətlərindən kənarda durub, idmançılar təbəqəsinə ülfət bəsləyərdi.
Hal-hazırda bu əməldən əl çəkmiĢdir. Amma iĢləməyə az həvəs göstərərdi. O da
866
S-129, v.148b; S-297, v.114a.