Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
291
təbəqəsi» [adı] ilə məĢhurdurlar. Amma bir müddətdir ki, ġirazdan çıxmıĢlar.
Xakiyyə nəslindən bir neçə nəfər Ġraqda, Azərbaycanda və ulu orduda yüksək
mənsəblər və divan xidmətləri ilə əzizlənmiĢ və ĢərəflənmiĢlər. Haqqında bəhs
etdiyimiz Ģəxs qabiliyyətə, yaxĢı xəttə, fəzilətə və kamala malik olan bir adam idi
və qələm sahiblərinin istedadlılarından idi. O, Allahın kölgəsi olan əlahəzrət
Ģahın səadətli cülusunun əvvəllərində ölmüĢdü.
Böyük qorçuların vəziri («vəzir-i qorçiyan-i əzəm») Əliqulu bəy adlı Ģəxs
ərəbgirlü oymağından idi. Atası Hüseynəli bəy aqil adam idi və təliq
814
xətti ilə
yaxĢı yazırdı. Xəttatlığı [Ġmam Rzanın] feyz bəxĢ edən məqbərəsinin münĢisi
Mövlana Bəhaəddin Hüseyndən yaxĢıca öyrənmiĢdi. Bu əbədi [Səfəvi] dövlətinin
yaranmasından etibarən «vəzarət-i qorçuyan-i əzəm» mənsəbi onların nəslinə
mənsub idi. O da (Əliqulu bəy də) öz nəslinin göstərmiĢ olduğu xidmətlərin
müqabilində bu mənsəbə layiq görülmüĢ və həyatda qaldığı müddətcə bu rütbə ilə
əzizlənmiĢdi. O, Allahm kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın hakimiyyətinin əvvəllərində
öldü.
Mirzə Fəthulla adlı Ģəxs böyük qorçuların mustovfisi («mustovfi-yi
qorçuyan-i əzəm») idi. O, əvvəllər qorçu mustovfisi və axırda mustovfi əl-məmalik
olmuĢ Xoca Məlikin qohumlarındandır. Həmin bu Mirzə Fəthulla cavanlığının
baĢlanğıcında bu xidmətə layiq görülərək, [Ģahın] nəvaziĢinə və qayğıkeĢliyinə tuĢ
gəlmiĢdi. HəmiĢə ali məclisin iĢtirakçılarından olub, qorçu vəzirindən daha artıq
dərəcədə qorçularla bağlı məsələlərə dəxli vardı.
Ali dəftərxananın işçiləri: Mir Əbu-Turab Nətənzi mustovfiyi-mal
vəzifəsini tuturdu. Bu vəzifəyə indi zabitnevis və müfridənevis də deyirlər
815
. O,
Nətənz [bölgəsinin] Əl-VəĢiyyət seyidlərindəndir və mustovfi Xoca Qasımın
kürəkəni idi. Dövlət dəftərxanasında qələm sahibləri onu haqq-hesab elmində
mühasiblərin ustadı sayırdılar.
814
Təliq - ərəb əlifbası ilə yazılan əsas bədii xətt növlərindən biri, XIV əsrdə Ġran xəttatı Salman
Ġsfahani tərəfindən təqi və rüqə xətlərinin əlaqələndirilməsi nəticəsində yaradılmıĢdır. Kursiv xətti olan
təliq sürətlə yazılma xüsusiyyətinə malikdir (ASE, c. IX, s.248). Nəsx və təliq xətlərinin
əlaqələndirilməsi ilə nəstəliq xətti yaradılmıĢdı. Nəsx - ərəb əlifbası ilə yazılan bədii xətt növü. Bu
xəttin ixtiraçısı Ġbn Müğlə sayılır, ən gözəl xəttatı isə azərbaycanlı Mirzə Əhməd Neyrizi
olmuĢdur. Nəsx xəttinin yaranmasının kökləri X əsrə gedib çıxsa da, onun formalaĢmasının ən əsas və
həlledici mərhələsi XIII əsrə təsadüf edir (M.M.Adilov. Azərbaycan paleoqrafiyası və tarixi orfoqrafiya
məsələləri. Bakı, 2002, s.111).
815
Mustovfiyi-mal (yaxud zabitənevis, müfridənevis) - mustovfi əl-məmalikin rəhbərliyi altında
iĢləyirdi. Onun tabeliyində katiblər vardı və onlar avaraca idarəsindən kənarda qalan divan vergilərinin
qeydiyyatı ilə məĢğul olurdular. Buraya yol rüsumları, tülün ticarəti vergisi, çobanbəyi və s. bu kimi
vergilər aid idi. Əgər avaracanevis dövlət torpaqlarının vergiləri ilə məĢğul olurdusa,
mustovfiyi-mal Ģah ailəsinə məxsus («xassə») torpaqlardan gələn vergilər və həmçinin dövlət
torpaqlarından gələn, lakin avaraca idarəsi tərəfindən qeydiyyatı aparılmayan təsadüfi gəlirlərlə məĢğul
olurdu O.А.Эфендиев. Aзербайджанскоe государства Сефевидов в XVI вeкe, c.268-169).
292
Hidayət bəy ġirazi ali divanda sahibi-tövcih
816
idi. O, sabiq sahibi-tövcih
Xoca Həbibullanın qohumlarındandır. Onların nəslindən bir çoxları bu «vilayət»
niĢanlı [Səfəvi] sülaləsi qarĢısında müxtəlif xidmətlər göstərmiĢlər və Ģahanə
etimada layiq görülmüĢdülər. Sözügedən Ģəxs düĢüncəli, düzgün qələmli,
məlumatlı, sağlam nəfsli və pəhrizkar bir kiĢi idi.
Avaracanevislər arasında Xoca Məhəmməd Əmir Azərbaycan və ġirvanın
avaracanevisliyi ilə məĢğul idi. O, «Xan» ləqəbi ilə məĢhur olub, mustovfi Qasımın
oğlu idi və haqq-hesab məsələlərindən yaxĢı baĢ çıxarırdı.
Xoca RəĢid bəy ġiraz əsillidir və Hidayət bəyin qohumlarındandır. O, Ġraq
avaracanevisliyi ilə ĢərəfləndirilmiĢdi. Sufi xasiyyətli, dərviĢ görkəmli, pak etiqadlı
və Allahı tanıyan bir kiĢi idi.
Xorasanın və Kirmanın avaracanevisi Ağa Əsəd Nətənzi idi. «Suxtə»
(«yanmıĢ») adı ilə məĢhur olan Ģirazlı Əsədin oğlu Mir Nemətulla isə atasının
yerinə Fars [vilayətinin] avaracanevisi təyin olunmuĢdu.
Ağa Seyfəlmüluk Tehrani «mustovfi-yi ərbab-i təhavil»
817
vəzifəsində idi.
O, böyük istedada malik olmasa da, söhbəti xoĢ, sözü Ģirin olan parlaq bir insan idi.
Bu cəhətdən o, behiĢt bəzəkli məclisə yol taparaq, məclis iĢtirakçıları zümrəsinə
daxil olmuĢ və Ģahın hüsn-rəğbəti ilə əhatələnmiĢdi.
«Məmaliki-məhrusə»nin bövük vəzirləri arasında iki nəfər xüsusilə
əzəmətli, yüksək Ģöhrətli və iqtidar sahibi idi. Onlardan biri əvvəlcə vəziri-möhr
olmuĢ, sonra isə bütün Azərbaycanın və ġirvanın vəziri və müməyyizi təyin
olunmaq Ģərəfinə layiq görülmüĢ Mirzə Ətaulla Ġsfahanidir. Digəri isə yuxarıda
iĢarə edildiyi kimi, Xorasanın vəziri və müməyyizi olan Ağa Kəmaləddin
Zeynalibad Kirmanidir. Lakin cənnətməkan Ģahın vəfatı zamanı Ağa Kəmaləddin
artıq ölmüĢdü. YaĢlanmıĢ və qocalmıĢ Mirzə Ətaulla isə artıq o mənsəbdən azad
edilmiĢdi. Onların hər ikisi ağıllı, sağlam nəfsli və rəiyyətpərvər vəzir olmuĢlar.
Onların xeyirxahlığı və yaxĢı ad-sanı barədə söhbətlər Xorasanda və Azərbaycanda
xalqın dilində əzbərdir və onların əməlləri həmin vilayətlərdə örnək və qanun kimi
bir Ģeydir.
Cənnətməkan Ģahın vəfatı zamanı dövlətin əyalətlərində vəzirliklə məĢğul
olanlardan biri sabiq vəziri-tərxan
818
Xoca ġahhüseyn Saruninin oğlu Mirzə
816
Sahibi-tövcih - mustovfi əl-məmalikə tabe olan və ödəniĢlər üzrə qəbzlərin verilməsinə nəzarət edən
maliyyə məmuru idi.
817
«Mustovfi-yi ərbab-i təhavil» - büyutat təsərrüfatlarına təhvil verilən mülkiyyət, xammal və
məhsulların məsul nəzarətçisi idi.
818
Vəziri-tərxan - Səfəvilərin dövlət quruluĢuna dair ən mühüm mənbə sayılan Mirzə Səmianın
«Təzkirətül-müluk» əsərində və V.F.Minorskinin Səfəvilər idarəçilik sisteminə həsr olunmuĢ
tədqiqatında bu və ya buna bənzər adda dövlət vəzifəsinə rast gəlinmir. Lakin istilahın lüğəti mənasına
əsasən bəzi mülahizələr irəli sürmək mümkündür: 1) Tərxan sözü türkcə əmir deməkdir. «Tərxani» adlı
tarixi bir termin vardır ki, bu, həm təqaüd bildirir, həm də Elxanilər dövründə və
ondan sonra dövlət tərəfindən əmirlərə və s. dövlət qulluqçularına maliyyə və ya ərazi formasında
bağıĢlanan irsi tiyulları, bəxĢiĢləri ifadə edirdi (Məhəmməd Müin. Fərhəng-e farsi, c.I, Tehran, 1342,
s.1045). Əgər «vəziri-tərxan» ifadəsinin əslini «vəziri-tərxani» kimi qəbul etsək, onda belə çıxır ki, bu
293
Hidayətulladır. O, Gilanın Biye-piĢ [vilayətinin] vəziri vəzifəsinə mənsub edilib,
həmin vəzifənin yerinə yetirilməsi ilə məĢğul idi. Amma buna baxmayaraq, o,
Gilana getməmiĢdi və ulu dərgahda yaĢayırdı. O, Ġsgəndər Ģanlı nəvvab zamanında
mustovfi əl-məmalik oldu. Öz yeri gələndə qələmə alınacağı kimi, Mirzə Salman
Heratda qətlə yetirildikdən sonra o, ali divanın vəziri və etimadüd-dövlə təyin
olundu. Amma məsələlərə çox da müdaxilə edə bilmirdi və ali vəzirlik vəzifəsinin
tam səlahiyyət sahibinə çevrilmədi.
Əvvəllər Hüseyn bəy YüzbaĢı Ustaclunun vəziri olmuĢ Xoca Qasım Əli
Azərbaycanın vəziri vəzifəsinə yüksəldilərək, bir neçə il o xidmətlə məĢğul oldu.
Amma o da cənnətməkan Ģahın vəfatınadək ulu dərgahda qalıb, Azərbaycana
getmədi. Xeyirxah düĢüncəli bir kiĢi idi və sağlam nəfsli olmağı ilə məĢhur idi.
Onun əsli təbrizli idi, Ġsfahan əhlinə də qohumluğu çatırdı. Onun qardaĢı Xoca
Ġnayətulla Tərkə öz qardaĢının yerinə Hüseyn bəyin oğlu Həsən bəyin vəziri
olmuĢdu. O, zəmanəsinin mötəbər vəzirlərindən olub, ləyaqətli, insanpərvər və
gözəl rəftarlı bir kiĢi idi.
Xoca Mahmud ġərif Tehrani darülibadə Yəzdin vəzirliyindən azad olunub,
darüssəltənə Ġsfahanın vəziri təyin edilmiĢdi. Onun məĢhur Ağa Təlayi Dəvatdar
Qəzviniyə qohumluq əlaqəsi vardı
819
. O da xoĢrəftar və sağlam nəfsli bir adam idi.
Yuxarıda adı çəkilmiĢ Ağa Təlayinin oğlu Mirzə Bədiüzzaman
darülmöminin KaĢanın vəziri idi. O və qardaĢları sağlam nəfsli olduqlarına və
rəiyyətlə gözəl rəftar etdiklərinə görə Ģahın Ģəfqət nəzərlərinə tuĢ gəlmiĢdilər.
Onun bir qardaĢı Ağa Məhəmməd Zaman darüssəltənə Təbrizdə bəzi xidmətlərin
həyata keçirilməsinə məmur edilmiĢdi, digər qardaĢı Əhməd bəy isə Xorasanın
bəzi mahallarının vəziri idi.
Mir Fəzlulla Şəhristaninin «Zadə Məxdum» [adı] ilə məĢhur olan oğlu
Mirzə Əbdülbaqi darüssəltənə Qəzvinin vəziri Mir Seyid Əli Rizəvi Quminin
ölümündən sonra həmin mülkün vəziri təyin olunaraq, o xidmətin həyata
keçirilməsi ilə məĢğul olmuĢdu. Yuxarıda qeyd olundu ki, Fəzlulla külli miqdarda
əmlak və mülkiyyət sahibi idi və özünün bütün əmlakını vəqf edərək,
«touliyyət»ini böyük oğluna vermiĢdi. Lakin həmin bu Mir[zə] Əbdülbaqi öz
ağılsızlığı və bəxtinin zaylığı üzündən onların hamısını yox edib, özü də
cənnətməkan Ģah həzrətlərinin vəfatından sonra səmərəsiz arzuları, yersiz iddiaları
məmur dövlətin təqaüd məsələlərini və ya dövlət qarĢısında mühüm xidmətlər göstərmiĢ Ģəxslərə
və onların nəslinə irsən bəxĢiĢ və təqaüdlərin verilməsi iĢini nizama salmaq funksiyası daĢımıĢdır. 2)
Fars dilində «tərxanə» sözü vardır ki, bu, tərsanə sözünün sinonimi kimi iĢlədilir. Əgər bu variantı
nəzərə alsaq və «vəziri-tərxan» sözünü «vəziri-tərxanə» kimi oxusaq, onda belə nəticəyə gəlmək olar ki,
bu məmur dövlətin gəmiçilik iĢlərini tənzimləməklə məĢğul olmuĢdur.
819
Dəvatdar - Ģahın Ģəxsi mürəkkəbqabısını və qələmini saxlayan, münĢi əl-məmaliklə birlikdə
fərmanların və hökmlərin tərtibində iĢtirak edən saray məmuru. «Dəvatdari-ərqam» və «dəvatdari-
ehkam» adlanan iki növ dəvatdarın olduğunu bilirik (Mirza Səmia. Təzkirətül-müluk, s.26-27,57-58;
V.F.Minorsky. «Tadhkirat al-muluk», p.133).
294
və qaba istək və tələbləri ucbatından cürbəcür bəlalar çəkib, halı pəriĢan oldu və
həyatı təĢviĢlər girdabına düĢdü.
Mirzə Əhməd - Mirzə Nurulla Küfrani Ġsfahaninin oğludur. O, Fars
[vilayətində] Ģah ailəsinə məxsus mülkiyyətin vəziri («vəzir-i sərkar-i xasse-yi
Ģərifə») idi. Cənnətməkan Ģah həzrətlərinin onun atası Mirzə Nurullaya xüsusi
hörməti vardı və sözügedən Ģəxs də atası kimi Ģahın qayğısı ilə əhatə olunmuĢdu.
O, Ġsgəndər Ģanlı nəvvab zamanında o həzrətə hələ ġirazda olarkən göstərdiyi
gözəl xidmət səbəbindən nəzarəti-küll (naziri-büyutat) mənsəbinə layiq görülərək,
təkbaĢına mütləq ixtiyar sahibi olan bir nazirə çevrildi.
Mir Seyid Hüseyn Xətib Qaini darüssəltənə Heratın xasseyi-Ģərifəsinin bəzi
yerlərinin vəziri olub, o mülkdə olduqca mötəbər və məĢhur idi.
Əvvəllər qorçubaĢı Əhməd bəy ƏfĢarın vəziri olmuĢ Mirzə Məhəmməd
Kirmani darülirĢad Ərdəbilin vəziri idi.
Ġndi ki, dövlətin əyalətlərinin vəzirləri içərisində məĢhurlardan olan bu bir
neçə nəfərin adları bəyan qələmi ilə qeyd olundu, digər vilayət vəzirlərinin təfsilatı
barədə geniĢ məlumat verilməsinin faydası yoxdur. Buna görə də onların təsviri
bununla yekunlaĢdırıldı.
Taciklərdən
820
və vəzirlərdən ibarət digər bir qrup da vardı ki, onlardan
bəziləri əĢrəfin xidmətində Ģərəf və izzət sahibi olan əmirlərin yanında çalıĢıb iĢdən
çıxarılmıĢdılar, bəziləri isə hələ də iĢləməkdə idilər. Onlardan biri Xoca
Hidayətulladır. O, Əmir Qeyb sultanın vəziri idi. Taciklər arasında məhz ona
əbləğ
821
hədiyyə edilmiĢdi. O, həmin əbləği baĢına taxırdı və bu hədiyyə ilə tay-
tuĢlarından seçilərək, iftixarlı baĢını uca çərxi-fələyə doğru yüksəldirdi.
Digər birisi Xoca Ziyaəddin Salmani İsfahanidir. O, Abdulla xan
Ustaclunun vəziri idi. Bu sonuncunun ölümündən sonra o, ulu orduya gəlib, məclis
iĢtirakçıları zümrəsindən oldu.
Digər birisi «Axsaq MüĢrif» [adı] ilə məĢhur olan Xoca Həsən
Naxçıvanidir. Onun heç bir mənsəbi olmasa da, məclis iĢtirakçıları zümrəsindən
idi.
Xoca Şahmənsur Fərahani isə Heydər sultan Tərxan Türkmanın vəziri idi.
O da hökmdarın məclisinə daxil olmaq icazəsinə malik idi.
Məsum bəyin vəziri olan Mir Siracəddin Əli Qumi onun yuxarıda qələmə
alınmıĢ Ģəhidlik hadisəsindən sonra divan mənsəblərindən birinə layiq görüldü.
Amma əvvəlki kimi [Ģahın] xidmətində olmaq imkanına malik idi.
820
Tacik - Səfəvi mənbələrində farslar bu cür adlandırılırlar. Lakin bu ad bəzi hallarda etnik
mənsubiyyət bildirməyib, ümumilikdə oturaq əhaliyə Ģamil olunurdu.
821
Əbləğ - hökmdarlar və əmirlər üçün nəzərdə tutulan, baĢa və ya papağa taxılan bəzək.
295
Büyutat müsriflərindən
822
bir neçə nəfəri izzət və etibar sahibi idilər:
Dövlət xəzinəsinin müĢrül Mirzə Babayi Şirazi əĢrəfin xidmətində əziz və mötəbər
idi və Ģahın etimadına layiq görülmüĢdü.
Mirzə Qasım Şirazi təvilə müĢrifi idi. Əksər vaxtlarda at tövləsində və at
meydanında xidmət göstərmək səadətinə nail olmuĢdu.
Mirzə Babayinin qohumu Mirzə Məhəmməd Peşkəş əziz və mötəbər bir
peĢkəĢnevis idi. Mirzə Həsən İsfahani rikabxana və qayçaçıxana
823
müĢrifi idi.
Mir ġahmirin qardaĢı Mir Seyid Seyfi əvvəllər xəzinə müĢrifi olmuĢ, daha sonra
Ģütürxan
824
vəzifəsini icra etmək Ģərəfinə nail olmuĢdu. Bunlardan savayı, digər
müĢriflər olsa da, bu bir neçə nəfərin sadalanması ilə bu mövzu ixtisar edildi.
Ulu dərgahda tacikiyyə təbəqəsinin böyüklərindən və əyanlarından ibarət
digər bir qrup da vardı ki, onlardan bəzilərinə [hökmdarın] hüzurunda olmaq
ixtiyarı verilmiĢdi. Bu Ģəxslər konkret olaraq hər hansı bir vəzifə tutmasalar da,
behiĢt bəzəkli
məclisdə iĢtirak etmək və oraya daxil olmaq hüququna malik idilər. Bunların
arasında darülmöminin Qumun Musəvi seyidlərindən olan Mir Haşım Qumi
xüsusi yer tuturdu. O, Ģirin sözlü, zarafatcıl bir kiĢi olub, əmlak, mülkiyyət, sərvət,
var-dövlət sahibi idi və əĢrəfin hüzurunda söz demək, mətləb ərz etmək, ehtiyac
sahiblərinin diləklərini çatdırmaq baxımından digərlərindən üstün idi. Bəzən
burnuna ali divanın vəziri təyin olunacağının xoĢ qoxusu dəysə də həmin rütbəyə
nail ola bilmədi. Cənnətməkan Ģah həmiĢə onunla zarafat edir və məzələnir, ona
qarĢı zarafatyana hüsn-rəğbət göstərir və əksər vaxtlarda onunla münasibətdə izzət
və hörmətlə davrandığı əsnada onu gözlənilmədən cəzaya və müsadirəyə giriftar
edirdi. O, cənnətməkan Ģahın vəfatınadək əziz və möhtərəm bir Ģəxs olaraq qaldı.
Amma qaba istək və tələblərdən də xali deyildi.
Bu təbəqənin əhali və əyanlarından digər birisi Xoca Əbdürrəşidin oğlu
Xoca Əbdülqadir Kirmani idi. O, öz vilayətinin əsilzadələrindən, böyüklərindən
və əyanlarından olub, əmlakının və sərvətinin, gəlirinin və mənfəətinin çoxluğuna
görə seçkin və üstün bir Ģəxs idi. Hökmdarın fərmanına uyğun olaraq, darülaman
Kirmandan ali taxtın ətəklərinə gələrək, behiĢt bəzəkli məclisin iĢtirakçıları
zümrəsinə daxil oldu. Bəzən ona ali divan vəzirliyi vəd olunsa da, o da Mir HaĢım
kimi izzət və etibara malik olmasına baxmayaraq, vəzifə sahiblərinin ona qarĢı olan
sərt münasibətindən asudəlik tapmadı. Axırda öz razılığı və istəyi ilə on iki min
tümən peĢkəĢ alaraq Kirmana qayıtmaq və o vilayətdə əkinçilik və quruculuq iĢləri
ilə məĢğul olmaq icazəsi istəsə də, onun bu arzusu qəbul edilmədi. O, cənnətməkan
822
MüĢrif - saray təsərrüfatlarının («büyutat»ın) müfəttiĢləri müĢrif adlanırdılar. Onlar büyutata
rəhbərlik edən «sahib-cəm»lərlə birlikdə büyutatın idarə olunmasında mühüm rol ovnayırdılar (bax:
V.F.Minorsky. «Tadhkirat al-muluk», p.134).
823
Rikabxana - qarderob anlamındadır və burada Ģah ailəsinin qarderobu mənasında iĢlədilmiĢdir.
Qayçaçıxana - sarayın dərzi sexi. Bunların hər ikisi «büyutat»a daxil idi.
824
ġütürxan - Ģahın dəvələrinin saxlanmasına baĢçılıq və nəzarət edirdi.
296
Ģahın vəfatınadək ulu orduda qaldı və Ġsgəndər Ģanlı nəvvab zamanında getmək
rüxsəti alıb, doğma vətəninə yollandı. Amma həmin vilayətdə özbaĢınalıq
bayraqlarını qaldıran və öz xeyri üçün vergilər yığan BəktaĢ xan ƏfĢarın
xoĢagəlməz davranıĢları ucbatından orada qalmağa macal tapmayıb, imamların
məqbərələri tərəfə yola düĢdü və bir müddət darüssəlam Bağdadda və onun
hüdudlarında yaĢayıb, xiffət və etibarsızlıqla üzləĢəcəyinin qorxusu səbəbindən
vətənə [qayıtmaq] arzusuna düĢmədi. Elə həmin vilayətdə də onun həyatının
əyyamı sona çatdı.
Bunlardan savayı, hörmətli adamlardan, ərbablardan və əhalidən bir çoxları
da vardı ki, onlar da ulu dərgahda və behiĢt niĢanəli məclisdəki söhbətlərdə iĢtirak
etmək hüququna malik olub, xidmətə məmur edilmiĢdilər. Lakin onların hamısının
burada sadalanması uzunçuluğa səbəb ola bilərdi.
Münsilər arasında Məhəmmədi bəy Təbrizi Keçəçi vardı ki, o, Mir
Zəkəriyyanın qohumlarından olub, münĢi əl-məmalik
825
idi və uzun sürən bir
xidmətkarlıq yolu keçmiĢdi. Onun ölümündən sonra münĢi əl-məmalik vəzifəsi
təkcə bir nəfərə tapĢırılmadı. Belə ki həmin bu Məhəmmədi bəylə qohumluq
əlaqəsinə malik olan Mirzə Məhəmməd ibn Xoca Əlibəy Sorx-i Kirmani, onunla
yanaĢı, Qazı Abdulla Xoyi
826
və Xoca Əlaəddin Mənsur Kərəhrudi [üçlükdə]
münĢi əl-məmalik vəzifəsinin həyata keçirilməsi ilə məĢğul olaraq, məclis
iĢtirakçıları zümrəsinə daxil oldular. Mirzə Məhəmməd, Ġsmayıl mirzə zamanında
münĢi əl-məmalik olub, yetərincə əziz və möhtərəm bir Ģəxsə çevrildi, Ġsgəndər
Ģanlı nəvvab zamanında Mirzə Salman qətlə yetirildikdən sonra isə mustovfi əl-
məmalik oldu və nəhayət, Əbu-Talıb mirzə zamanında vəzirlik mənsəbinə
yüksəldi. Onun əhvalatının təfərrüatı Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın səadətlə
dolu zamanının təsviri vaxtı bəyan qələmi ilə yazılacaqdır. Onların hər üçü
qabiliyyət və istedad sahibi olub, xoĢnevislər (xəttatlar) zümrəsindən idilər. Amma
Qazı Abdulla inĢa fənnində tay-tuĢlarından üstün mərtəbəyə malik idi.
MƏSĠH
827
NƏFƏSLĠ HƏKĠMLƏR HAQQINDA
Ġran məmləkətlərində bu fəzilət niĢanəli təbəqədən bir çoxları vardı. Burada
onlardan əĢrəfə qulluq göstərmək Ģərəfinə nail olmuĢ bir neçə nəfərdən və bu
təbəqədən olan məĢhurlardan bəhs etməyə təĢəbbüs olunmuĢdur.
825
MünĢi əl-məmalik - dövlətin baĢ münĢisi, saray münĢilərinin baĢçısı.
826
Tehran çapında (s.167) Xoyi əvəzinə səhvən Cüveyni yazılmıĢdır. XVI əsrin məĢhur Azərbaycan
alimi, xəttatı və Ģairi Qazı Abdulla Xoyi haqqında bax: ġ.K.Məmmədova. «Xülasət ət-təvarix»
Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi, s.105; M.Tərbiyət. DaniĢməndani-Azərbaycan /Azərbaycanın
görkəmli elm, sənət adamları/. Tərcümə edənlər: Ġ.ġəms, Q.Kəndli. Bakı, 1987, s.18.
827
Məsih - Ġsa peyğəmbərin ləqəblərindən biridir. Dini rəvayətlərə görə, Ġsa Peyğəmbər nəfəsi ilə ölüləri
dirildərmiĢ. Burada Ġsgəndər bəy MünĢi həkimlərin istedadını göstərmək üçün «Məsih nəfəsli»
ifadəsindən istifadə etmiĢdir.
297
Həkim Qiyasəddin Əli Kaşi - düzgün sözlü, doğru danıĢan və sadəlövh bir
kiĢi idi və tədavüldə olan elmlərin mənimsənilməsinə lazımınca səy göstərib, tibb
elmində kamal dərəcəsinə çatmıĢdı. Onun ölümündən sonra qardaĢı Həkim
Nurəddin əĢrəfə qulluq göstərmək Ģərəfinə layiq görülüb, [saray] həkimləri silkinə
daxil oldu. O, xəstəliklərin müalicəsində möcüzələr göstərirdi, onun sözü həkimlər
arasında bir örnək və qanun idi və çox sədaqətli və dürüst bir insan olduğu üçün
cənnətməkan Ģahın hüzurunda həmkarlarından daha artıq etimada malik idi.
Həkim Kəmaləddin Hüseyn Şirazi - fəzilətli, bilikli və gözəl əxlaqlı bir
həkim idi. Əvvəlcə ġah Nemətulla Yəzdinin baĢ həkimi olub, ona xidmət
göstərmiĢ, onun ölümündən sonra isə ulu dərgahın həkimləri silkinə daxil
edilmiĢdi. Dərrakəsinin ixtiyarı ilə möcüzələr göstərir və təbiətinin köməyi ilə
Məsih kimi rahatlıq bəxĢ edirdi. Xətaya yol verən [həkimlər] silkindən uzaq gəzən
xroniki xəstəlik mübtəlaları və müxtəlif mərəzlərin daĢıyıcıları əksər vaxtlarda
onun müalicəsi sayəsində səhhət tapırdılar. Ġçki içməyi ilə
məĢhur olub, bəzi
riyakarlar kimi özünü dindar göstərməyə çalıĢmırdı. O, təbiblərin bədənin
sağlamlığı üçün ümumən caiz hesab etdikləri küp Ģərabından qəbul etməsi ehtimalı
üzündən cənnətməkan Ģahdan bir o qədər də rəğbət görmədi və Ġsgəndər Ģanlı
nəvvab zamanında Xan Əhməd Gilaninin hüzurunda iĢləmək üçün o vilayətə
(Gilana) getdi. Bir müddət onun hüzurunda əziz və çox mötəbər bir Ģəxs olaraq
yaĢadı və sözügedən vali onunla tibbi məsələlərlə bağlı mübahisələr edərdi.
Həyatının müddəti elə orada sona çatmıĢdır.
Sədrüşşəriə Giluninin oğlu
828
Həkim Əbu-Nəsr Gilani - gözəl xasiyyətli,
xoĢsöhbət və xoĢsima bir adam idi və olduqca yaxĢı müalic (həkim) idi. Ulu
dərgahda əksər müalicələri xəstəliyə müvafiq gələrdi və o sahədə böyük Ģöhrət
tapmıĢdı. Cənnətməkan Ģahın xəstəliyi zamanında gecə-gündüz onun xidmətində
durmuĢdu. Lakin ona göstərilən xüsusi rəğbət və iltifata görə digər həkimlərin
cahilcəsinə ona təzim etmələrini umurdu. Axırda bu məsələ ona səbəb oldu ki,
cənnətməkan Ģahın ölümündə onu müalicədə xəyanətə yol verməkdə ittiham etdilər
və o, hökmdar sarayında qorçuların əli ilə qətlə yetirildi.
Mirzə Məhəmməd Şirazi - Həkim Kəmaləddin Hüseynin qohumudur.
Fəzilətli, bilikli, gözəl əxlaqlı bir həkim idi və xəstəliklərin müalicəsində «yədi-
bəyza»
829
kimi iĢ görərdi. Zəmanənin əksər həkimləri onun sözünü mötəbər,
müalicə üsullarını isə yüksək etimada layiq sayırdılar və bunları özləri üçün
nümunə hesab edirdilər. Yüksək dərəcəsi olmayan təbiblərdən bir çoxları onun
Ģagirdi olmaqla fəxr edərdilər. Həqiqətən də, o, zəmanənin Büqratı (Hippokratı) və
dövranın Əflatunu (Platonu) idi. Onun da taleyi Həkim
828
S-129,v.143a;S-297,v.109b.
829
Yədi-bəyza («ağ əl») - dini mətnlərdə və klassik ədəbiyyatda bu ad altında Musa peyğəmbərin
möcüzə göstərən əli nəzərdə tutulur.
298
Kəmaləddin Hüseyninki kimi olmuĢdu. Belə ki, o da Ģərab içməyi ilə
məĢhurlaĢmıĢ və padĢahın rəğbətindən məhrum qalmıĢdı. Bəzi vaxtlar ulu orduda,
bəzi vaxtlar isə darülibadə Yəzddə yaĢamıĢdır.
Həkim İmadəddin Mahmudun həmin bu iki bilikli həkimə əqrəbalığı və
qohumluğu çatırdı. Elm və hikmətdə hamı arasında baĢbilən, bilik və təcrübə üzrə
aləmdə məĢhur idi. Onun tibb elmi, məcunların tərtibi, xroniki xəstəliklərin və
hərarət artımının müalicəsi, xüsusilə də kiçik (adi) qoturluq və camaat arasında
«atəĢək» (qanqrena) adı ilə məĢhur olan böyük qoturluq barəsində yazdığı
bəyənilən risalələr və qeyri-adi əsərlər təbiblər arasında etimadlıdır. O, əvvəllər
ġirvan hakimi Abdulla xan Ustaclunun yanında xidmət etmiĢdir. Lakin bir məsələ
üstündə Abdulla xan ona olan münasibətini mənfi yöndə dəyiĢərək, ona qarĢı qəzəb
atəĢini alovlandırdı və onu Ģaxtalı bir havada dəlicəsinə cəzalandıraraq, qarın
içərisində basdırdı. Sübh oluncaya qədər onu qarın altından çıxarmadılar. Həmin
hikmətli cənab ifrat həddə tiryək atmaqla öz çarəsinə baxıb, o bəladan sağ çıxmağı
bacarsa da, onu titrətmə tutdu və həyatda olduğu müddətcə bu titrətmə onu tərk
etmədi. Artıq özü tiryəki olduğu üçün tiryəkə çox bağlılığı vardı. Cənnətməkan Ģah
cinlərin və insanların imamı olan [Ġmam Rzanın] müqəddəs astanasını inkiĢaf
etdirməyə və oranı rövnəqləndirməyə həddən artıq meyil göstərərək, hər sahə üzrə
ən yaxĢılardan olan mütəxəssisləri həmin məqbərəyə xidmət göstərməyə təyin
etdiyindən sözügedən Ģəxsi də həmin feyz bəxĢ edən ziyarətgahın təbibliyinə
məmur etdi. O, bir müddət müqəddəs və ulu MəĢhəddə xəstələrin müalicəsi ilə
məĢğul oldu. Həqiqətən də, o, özündə seçkin Ģəxslərə və fəzilət sahiblərinə xas
olan xüsusiyyətləri, kamalı və üstünlükləri cəmləĢdirmiĢ bir adam idi.
Həkim Əbülfəth Təbrizi - Təbriz Ģəhərinin məĢhur
830
təbiblərindəndir.
Cüssəcə kiçik adam olduğundan camaat arasında ona «həkimi-kuçek» («kiçik
həkim») deyərdilər. O, Ģəhərdəki digər təbiblərdən səviyyəcə çox üstün idi.
Xəstəliyin diaqnozunun qoyulması və naxoĢluğun vəziyyətinin
müəyyənləĢdirilməsi baxımından onun misli-bərabəri yox idi. Əgər xəstənin ağlı
baĢında olmasaydı, onda o, heç bir sual verməyə ehtiyac hiss etmədən onun nəbzini
ölçmək bu Ģüur pozğunluğunun səbəbini anlayıb, nasazlığın hansısa yemək-
içməkdən, zay xörəkdən və zay Ģərbətdən olduğunu bildirərdi. Əgər bir xəstəlik
olsaydı, onun səbəbini izhar edərdi və əksər vaxtlarda onun diaqnozları düz
çıxardı. O, bu iĢi möcüzə həddinədək çaldırmıĢdı. Bu hikmətli cənab, Ġsmayıl
mirzənin hakimiyyəti zamanında onun xidmətində böyük hörmət və dərəcə əldə
etmiĢ, izzətli sarayın müqərrəbləri və məhrəmləri sırasına daxil olmuĢdu.
Hökmdarın yanındakı hörməti və dərəcəsinə görə digər həmkarlarından və tay-
tuĢlarından üstün idi. Ġsgəndər Ģanlı nəvvab zamanında Əmir xan Mosullu
Türkman Təbriz hakimi və Azərbaycan əmirülümərası olarkən bu hikmətli cənab,
xanın mülazimləri silkinə daxil olaraq, onun xidmətində böyük hörmət qazandı.
830
S-297, v.110a.
299
Əmir xanın [qiyam] hadisəsindən sonra onun tərəfdarı olması səbəbindən Nəvvabi-
Cahanbani onun halına iltifat göstərmədi. Amma Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģah
zamanında böyük tərəqqi edərək, yenidən mübarək sarayın məhrəmlərindən birinə
çevrildi. Axırda «bir nöqtə artırmaqla məhrəm (yaxın adam) mücrim (günahkar)
oldu»
831
misrasındakı mənaya uyğun olaraq, giriftar olub, cana nuĢ olmayan ölüm
Ģərbəti ilə doldurulmuĢ həyat peymanəsini son damlasınadək baĢına çəkib, ölüm
yatağı üzərinə uzandı.
Həkim Yarəli Tehrani - Həkim Xeyri [adı] ilə məĢhurdur. Savadlı,
məlumatlı bir Ģəxs olub, fəzilət və kamal sahiblərindən idi və çox xoĢsöhbət, Ģən
təbiətli və zarafatsevər idi. Cənnətməkan Ģahın sözügedən Ģəxsə böyük rəğbəti və
iltifatı vardı. Qəriblərin və ac-yalavacların müalicəsi xidmətinin həyata keçirilməsi,
xeyriyyə Ģərbətxanasının («Ģərbətxaneyi-xeyri») iĢlərinin idarə olunması o cənaba
tapĢırılmıĢdı. Buna görə də o, Həkim Xeyri [adı] ilə məĢhur olmuĢdu. Onun iki
nəfər qabiliyyətli oğlu vardı: Həkim Nurəddin Əli və Həkim ġərəf. [Onların] hər
ikisi atalarının tərbiyəsi ilə əhatə olunmuĢdular və həmin iĢdə ona kömək edirdilər.
Səxavətli və qonaqpərvər bir kiĢi idi. Həyatının axırlarında o və iki oğlu öz
əkinçilik təsərrüfatlarının, imarətlərinin və halal məhsullarının hesabına yol
üstündə dərviĢlər süfrəsi açıb, əzizlərə və gəlib-gedənlərə xidmət göstərməklə
məĢğul idilər.
Mir Ruhıılla Qazı-Cahani - Qəzvinin yüksək dərəcəli Seyfi-Hüseyni
seyidlərindəndir. Onun atasının və babasının bəyənilmiĢ vəsflərinin Ģöhrəti o qədər
çoxdur ki, onların bəyan edilməsinə ehtiyac yoxdur. Onun əhvalı üzərində cəlal və
əzəmət niĢanələri zahir olub görünürdü, yetərincə ixlaslı və gözəl rəftarlı olması
səbəbindən böyüklər və əyanlar arasında təriflənirdi və fəzilət və bilik zinəti,
qabiliyyət və istedad bolluğu ilə bəzənib-düzənmiĢdi. Tədavüldə olan elmləri
mənimsədikdən sonra tibb elmindən zövq alaraq, bu Ģərəfli fəndə tamam məharət
sahibinə çevrilmiĢdi. Xəstəliklərin müalicəsi üə az məĢğul olmasına baxmayaraq,
əməliyyatlardakı və xəstəliklərin müalicəsindəki nailiyyətləri görkəmli təbiblərin
xoĢuna gəlmiĢdi. Əksər təbibzadələr onun hüzurunda tibb elminə dair mübahisələr
edib, onun Ģagirdi olmaqla iftixar edərdilər. ġikəstə-nəstəliq
832
xətti ilə çox gözəl
yazırdı. Ġsgəndər Ģanlı nəvvab zamanında Qəzvində naxoĢluğa düçar oldu, qəzavü-
qədər təbibi əlini onun müalicəsindən çəkdi və o, öz cavanlıq dövründə əbədiyyət
aləminin sakininə çevrildi.
831
Ərəb əlifbasında «hey» hərfinə bir nöqtə artırıldıqda «cim» hərfi alınır. Bu yolla əgər «məhrəm»
sözündəki «hey» hərfi bir nöqtə artırılmaqla «cim» olarsa, onda həmin söz «mücrim» (yəni günahkar)
kimi oxunacaqdır.
832
Nəstəliq - ərəb əlifbası ilə yazılan bədii xətt növü. XIV əsrin II yarısında Azərbaycan xəttatı Mir Əli
Təbrizi tərəfindən nəsx və təliq xətlərinin əlaqələndirilməsi nəticəsində yaradılmıĢdır. ġikəstə - ərəb
əlifbasında sürətlə yazmaq üçün əlveriĢli olan və mətndə az yer tutan stenoqrafik bədii xətt növü.
ġikəstə xətti XVII əsrin II yarısında nəstəliq xətti əsasında yaradılmıĢdır. Bu yazı xəttat ġəfiə tərəfindən
hazırlanmıĢ və taliqanlı Əbdülməcid adlı bir dərviĢ tərəfindən təkmilləĢdirilmiĢdir (M.M.Adilov.
Azərbaycan paleoqrafiyası, s.112,114)
300
Dövlətin əyalətlərində digər bacarıqlı həkimlər də vardı. Məsələn: Həkim
Nurəddin Əli Yəzdi, Mir Əbülqasim ġirazi, Həkim Əla Təbrizi və Ətibba Ġsfahani.
Lakin burada məqsəd cənnətməkan Ģahın xidmətində olan və ulu orduda əziz
tutulan Ģəxslərin sadalanmasından ibarət olduğu üçün qələmin dili onların
hamısının vəsf olunmasından çəkilir və digər istedadlıların haqqında məlumat
verməyə baĢlanılır.
O DÖVRDƏ ZƏMANƏNĠN MĠSĠLSĠZLƏRĠ
OLAN XOġNEVĠSLƏR (XƏTTATLAR) HAQQINDA
O dövrdə digər ustadların xətləri üzərinə ləğv qələmi çəkmiĢ xoĢnevislər
zümrəsindən olan bir sıra nəstəliq yazanlar vardı ki, onlar artıq həmin zaman (ġah
Təhmasibin vəfatı vaxtı) bu fani dünya ilə vidalaĢmıĢdılar. Bu sıraya aid olan
Mövlana Əbdi NiĢapuri, Mövlana ġahmahmud Zərrinqələm, Mövlana Dost Herati,
Ustad Behzadın
833
bacısı oğlu Mövlana Rüstəməli, Mənsur Hafiz Babaxan
834
Türbəti və Mövlana Malik Deyləmi Qəzvini dövranın öndəgedənlərindən və
zəmanənin xoĢnevislərindən idilər. Ona görə də burada [ġah Təhmasibin ölümü
vaxtı] hələ həyatda olanlardan bəhs olunacaqdır.
Herat əhlinin və ümumiyyətlə, Xorasan və Ġraq camaatının inamına görə,
[xəttatların] birincisi Mövlana Mahmud İshaq Siyavuşani, ikincisi isə Mir Seyid
Əhməd Şəmriz-i
835
MəĢhədidir. Onların hər ikisi Mövlana Mirəlinin
836
birbaĢa
Ģagirdləridirlər. O dövrdə heç kim nəstəliq xəttini həmin bu Mövlana Mahmud
qədər incəlik və mütənasibliklə yaza bilmirdi. Herat əhli onun xəttini Mir Seyid
Əhmədin xəttindən yaxĢı hesab edirdi. Onların bu inamı ona əsaslanır ki, cənab
Mövlana (Mirəli) ona icazə vermiĢdi ki, öz yazılarını Mövlananın adından yazsın.
Lakin məĢhədlilər bu dəlili qəbul etmirlər və Mövlana Mirəlinin Ģeirindən olan bu
bir neçə beyti öz iddialarının [doğruluğunun] sübutu kimi göstərirlər
837
:
833
Kəmaləddin Behzad (təqr. 1450-1535/36) - məĢhur miniatürçü rəssam. Heratda doğulmuĢ, Herat
miniatürçüsü Mirək NəqqaĢın və azərbaycanlı rəssam Pir Seyid Əhməd Təbrizinin Ģagirdi olmuĢ, uzun
müddət Teymuri hökmdarı Sultan Hüseyn Bayqaranın sarayında çalıĢmıĢ, daha sonra Təbrizə köçərək,
Səfəvi sarayında xidmət etmiĢdir. 1522-ci ildə ġah Ġsmayılın fərmanı ilə saray kitabxanasının müdiri
təyin olunmuĢdur. Təbrizdə vəfat etmiĢdir.
834
Digər versiyaya görə, Babacan (Кази-Ахмед. Трактат о каллиграфах и художниках. Перевод
Б.Н.Заходера. Москва, 1947, с.153)
835
S-129,v.144b.
836
Mövlana Mirəli - görkəmli Ġran xəttatıdır. Əslən Heratdandır və Hüseyni seyidlərindəndir. Nəstəliq
xəttinin ustadı olmuĢ, bir müddət Teymuri hökmdarı Sultan Hüseyn Bayqaranın saray kitabxanasında
çalıĢmıĢ və «katibüs-sultani» («sultanın katibi») ləqəbi ilə tanınmıĢdı. 935/1529-cu ildən etibarən
Buxarada yaĢamıĢ və 951/1543-44-cü ildə orada vəfat etmiĢdir. Xəttatlıq haqqında «Midadül-xütut»
(«Xətlərin qələmi») adlı əsərin müəllifidir (О.Ф.Акимушкин. Искандер Мунши о каллиграфах
времени Шах Тахмаспа // Краткие Сообщения Института Народов Азии, № 39, Москва, 1963,
с.26).
837
S-129, v.144b; S-297, v.110b.