Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
281
yollandı. Həmin böyük səadətə qovuĢduqdan sonra onun Ģərəfli xasiyyəti fəqirlik
və dərviĢlik həyat tərzinə büründü. O, dərviĢ qiyafəsində təkbaĢına səfərə çıxmağı
qərara alıb, bir müddət Ġraqi-Ərəbdə, ġamda, Misirdə və Beytül-müqəddəsdə
(Qüdsdə) gəzib-dolaĢdı və səyahət əyyamında Allahdan agah olan bir çox
alimlərlə, ziyalılarla, təsəvvüf baĢçıları ilə, sufilərlə, Allah əhli ilə və guĢəniĢin
zahidlərlə görüĢüb, onların zövq verən söhbətlərindən fayda götürərək, maddi və
mənəvi kamilliklərə yiyələndi. Ġndi o, zahiri və batini elmlərdə zəmanənin
öndəgedənidir və bütün alimlərin və fazillərin etiqadına görə, ali rütbəyə malikdir.
Əlahəzrət ġah [Abbasın] bu xoĢbəxt zamanında o zəmanə yeganəsinin Ģərəfli
vücudu həmiĢə hökmdarın xidmətindədir və istər səfərdə, istərsə də sarayda
olarkən, əksər vaxtlarda [hökmdarın] hüzuruna təĢrif gətirib, onun feyz bəxĢ edən
söhbətindən sevinc tapır. ġeir və Ģairliyin o cənabın üstün səviyyəsi qarĢısında
aĢağı pillə olmasına baxmayaraq, onun söz ustalığı zövqü çox yüksəkdir və söz
ustadlığı sahəsində öz tay-tuĢlarından irəli keçmiĢdir. O cənabın ərəbcə və farsca
yazdığı məlahətli, mənalı, incə, könül oxĢayan və Ģirin Ģeirlər camaatın dilində
əzbərdir. Xüsusən də Mollayi Rumun məsnəvisi
790
üslubunda «Qürər və dürər»
(«Parıltılar və incilər») adlı əsəri nəzmə çəkmiĢdir. Bu iki beyt həmin əsərdəndir:
Beyt
«Din yolunda çətin olmaz vəziyyət,
Bədənə yorğunluq gəlsə, cana əziyyət.
Mətləbin böyüksə dərdin asandır,
Sürü tozu qurd gözünə dərmandır».
Onun rəngarəng sözlərindən, bəlağətli ibarələrindən, axıcı və həzin
Ģeirlərindən, hər fənn üzrə elmi düĢüncələrindən və hər barədə zərif hekayələrindən
ibarət olan yeddicildlik bir məcmuə tərtib ediblər və ona «KəĢkül» adı qoyublar.
Xülasə, o, elə bir ləpələnən dənizdir ki, dalğaları ətraflara və ucqarlara gedib çatır.
mdi o zəmanə yeganəsinin Ģərəfli vücudu caharını bağına zinət bəxĢ edir və Ġran
torpağına təravət saçır. Elm tələbələrindən və dövr fazillərindən bir çoxları onun
məclisində iĢtirak etməyin faydasından yararlanırlar. Ümid odur ki, ömrü uzun
olsun, xalq onun fəzilətindən və kəlamlarından həzz alsın və bəhrələnsin.
Şeyx Lütfulla Təbəsi - müqəddəs mahaldan olub, ġeyx Ġbrahim Təbəsinin
nəvəsidir. Dərin bilikli fazillərdən və zəmanənin fəqihlərindən biri idi. ġərəfli
mövludu Cəbəlamilin Təbəs məntəqəsində baĢ verib. Gənclik illərinin əvvəlində
səkkizinci imamı - ona salam və dua olsun - ziyarət üçün ehram bağlayıb,
mələklərin sığınacaq tapdıqları o astanada uzun müddət elm öyrənməyə vaxtını
790
MəĢhur sufi Ģair Mövlana Cəlaləddin Ruminin (1207-1273) «Məsnəvi-yi mənəvi» əsəri nəzərdə
tutulur.
282
sərf edərək, Mövlana Abdulla ġüĢtərinin və müqəddəs MəĢhədin digər
üləmalarının söhbətlərinin bərəkəti sayəsində fiqh elmində yüksək səviyyəyə çatdı
və [Ġmam Rzanın] feyz bəxĢ edən məqbərəsinin müdərrisləri zümrəsinə daxil
edildi. Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın zamanında tədris iĢlərindən əlavə, həm
də yüksək xadimlik mənsəbinə layiq görülərək, o mübarək məqbərənin vəzifəli
Ģəxslərindən biri oldu. Özbək istilası zamanı o tayfanın müsibətindən xilas olub,
ulu dərgaha gəldi. Bir müddət Qəzvində dərs demək və mühazirələr oxumaqla
məĢğul olduqdan sonra ali əmrə müvafiq olaraq oradan darüssəltənə Ġsfahana
köçüb, mübarək NəqĢi-cahan sarayının bərabərində Allahın kölgəsi olan Ģahın
böyük səyləri nəticəsində yaradılmıĢ məscidin yanında məskunlaĢdı. Ġndi orada
xalqa imamlıq etməklə və fiqhdən, hədisdən, Allaha itaətdən və ibadətdən dərs
deməklə məĢğuldur. O həzrət həm də «sərkar-i xasse-yi Ģərifə»nin vəqflərindən
sorumludur və bir çoxları vacibi namazlar qılarkən ona iqtida
791
edirlər.
ġeyx Məhəmməd Davud Astarabadinin oğlu
792
ġeyx Həsən Davud Xadim
Astarabadi - Ġmam Rzanın müqəddəs və nurlu məqbərəsinin yüksək məqamlı
xadimləri silkinə daxildir. Onun Ģərəfli atası cənnətməkan Ģah zamanında olduqca
əziz və möhtərəm bir adam hesab olunurdu və behiĢt bəzəkli məclisdə doğru
danıĢan dili ilə digərlərindən daha çox həqiqətə əsaslanan moizəvi kəlamlar
söyləyərdi. O, dini məsələlərdə tələbkarlığı ifrat həddinə çatdırırdı. O, dünyəvi
qərəzlərdən xali olduğu üçün cəmĢidməqam və cənnətməkan Ģah həzrətləri onun
nəsihətlərini dinləyər və qəbul edərdi. Beləliklə, haqqında bəhs edəcəyimiz Ģəxsin
atası olduqca dindar və pəhrizkar bir adam idi.
Onun özünə gəldikdə isə, o, özbək istilası vaxtı salamatlıqla Ġraqa gəlib, bir
neçə il hökmdarın hüsn-rəğbətinin kölgəsi altında yaĢamıĢ, əksər səfərlər zamanı
hökmdarın məiyyətində olmuĢdu. Özbəklərin qovulmasından və Xorasanın
yenidən fəth olunmasından sonra o, Ģahın lütfkarlığına tuĢ gəlib, [Ġmam Rza
məqbərəsinə] keĢikçilərin baĢçısı («sərkeĢik») təyin olunmaqla, ziyarətgahın digər
xadimlərindən üstün tutuldu. Daha sonra hökmdarın Ģərəfli zatının yardımı ilə
mübarək məqbərənin xadimbaĢılığı və kiliddarlığı mənsəbləri də ona həvalə
olundu və o, gecə-gündüz Ģahın himayədarlığı sayəsində orada xidmət göstərdi.
Ġndi bu səhifənin yazılması zamanı o, həmin müqəddəs astanada rahatlıqla
yaĢamaqdadır.
Şeyx Fəzlulla Ərəb - müqəddəs və ulu MəĢhədin salehləri və ruhaniləri
cümləsindən olan bir fəqihdir və [Ġmam Rzanın] feyz bəxĢ edən məqbərəsinin
məsul iĢçilərindəndir. Çox dindar və pəhrizkar bir Ģəxs idi. Özünü ədalətli Ģəxslər
791
Ġqtida (ərəbcə “yamsılamaq”, “təqlid etmək” mənasını verir) – camaat namazı zamanı müsəlmanlar
hansısa bir din xadiminin və ya mömin bir adamın arxasında duraraq, ona iqtida edirlər. Belə ki, ibadətə
baĢçılıq edən Ģəxs (“piĢnamaz”) namazın hərəkətlərini etdikcə camaat da onun ardınca həmin
hərəkətləri yerinə yetirir, yəni bir növ onu “təqlid edir”.
792
S-129, v.135b. Digər nüxsəyə görə: ġeyx Məhəmməd Astarabadinin oğlu ġeyx Həsən (S-297,
v.106a).
283
sırasına aid edərək, müqəddəs MəĢhədin came məscidində imamlıq və
piĢnamazlıqla məĢğul olurdu. Bir çoxları ona iqtida edərdilər. Həqiqətən də, o,
buna layiq idi. O, özbək istilası zamanı bəzi digər salehlər və ruhanilər kimi
Ģəhidlik dərəcəsi tapdı.
Cənnət məskənli rəhmətlik Ģah həzrətlərinin vəfatı zamanı müqəddəs və ulu
MəĢhəddə piĢnamaz olmuĢ bir sıra digər salehlər və ruhanilər, fəzilət və kamal
sahibləri də vardı. Lakin əgər salnaməçinin qələmi o təbəqədən olan məĢhur
Ģəxslərin adlarını yazmağa baĢlayarsa, bu, uzunçuluğa aparıb çaxarar. Buna görə
də burada bu bir neçə nəfər əziz Ģəxsin sadalanması ilə bu mövzu ixtisar edildi.
Mövlana Məhəmməd Əli Təbrizi - Mövlana Ġnayətullanın oğludur. Sağlam
nəfsli, fəzilətli, pəhrizkar, olduqca ləyaqətli və zəmanənin pakizəsi olan bir Ģəxs
idi. Onun atası Molla Ġnayətulla cənnətməkan Ģah həzrətlərinin zamanında bir
müddət darüssəltənə Təbrizdə Ģeyxülislam və «vəkil-i həlaliyyat-i sərkar-i xasse-yi
Ģərifə» vəzifələrini tutmuĢdu. ġərəfli atasının ölümündən sonra [Mövlana
Məhəmməd Əli Təbrizi] yüksək dərəcəyə malik idi. O, Təbrizin [Osmanlılar
tərəfindən] istilası zamanı Ġraqa gəlib, Rey vilayətində məskunlaĢdı və o diyarda
axirət səfərinə yollanaraq, əbədiyyət aləminə qovuĢdu. Ona və cəmi möminlərə
793
Allah rəhmət eləsin!
VƏZĠRLƏR, MUSTOVFĠLƏR, QƏLƏM ƏHLĠ,
CAMAAT ARASINDA TACĠKĠYYƏ [ADI] ĠLƏ TANINAN BU
TƏBƏQƏNĠN MƏġHURLARIVƏ S. BU KĠMĠ ġƏXSLƏR HAQQINDA
Cənnətməkan Ģah həzrətlərinin vəfatı zamanı qələm sahiblərindən heç kim
ali divanın vəziri vəzifəsini daĢımırdı. Bu dəyərsiz zərrəyə (Ġsgəndər bəy MünĢiyə)
məlum olduğu qədərincə, cənnətməkan Ģah zamanında sabiq böyük vəzirlərin sayı
on iki nəfər olmuĢdur. Onun hakimiyyətinin əvvəllərində ali divanın vəziri
kürsüsündə Xoca Cəlaləddin Məhəmməd Keçəçi
794
əyləĢmiĢdi. O, Mirzə
ġahhüseynin qətlindən sonra Süleyman Ģanlı xaqan, əbədiyyət sahibi ġah Ġsmayılın
- Allah qəbrini nurla doldursun - zamanında vəzir təyin olunmuĢdu. O, Mirzə
ġahhüseynlə dost idi. Deyirlər ki, o, vəzir təyin olunduğu gün cənab Mirzə
[ġahhüseynin] ölümü barədə bu rübaini demiĢdi:
«Ey cahanın gözünün nuru, de, necə dözüm,
Sən getdin, gecə kimi qara oldu gündüzüm.
793
S-129, v.135b.
794
S-129, v.l36a-da Xandəmiri yazılmıĢdır. S-297 nüsxəsində (v.l06b) isə Xoca Cəlaləddin Məhəmməd
Təbrizi yazılmıĢdır. Əslində Keçəçi və Təbrizi nisbələri bir-birini tamamlayır. Keçəçilər Təbrizin
məĢhur nəsillərindən idilər və ġah Ġsmayılın ilk vəziri, «Azərbaycanın açarı» ləqəbini daĢıyan Əmir
Zəkəriyyə Keçəçi Təbrizi də bu nəsildən idi (bax: O.А.Эфендиев. Образование азербайджанского
государства Сефевидов, c.146).
284
Sanki biz bir-birinə bağlı iki Ģam idik,
Əyyam səni öldürdü, mən də yanıram özüm».
«Yetərincə hay-küy salan Ģəxs oyundan qalxdıqdan sonra o hay-küy yatdı»
beytinin məzmunu, haqqında bəhs etdiyimiz Xocanın vəziyyətinin təsdiqinə
çevrildi. Süleyman Ģanlı xaqanın vəfatından və cənnətməkan xoĢbəxt Ģahın
hakimiyyətə gəlməsindən sonra o, əmrə əsasən, o həzrətin vəzirliyi rütbəsi ilə
Ģərəfləndirildi. Lakin hələ onun vəzirlik dövranı heç bir il olmamıĢdı ki, o zamanlar
vəkil vəzifəsini daĢıyan və iqtidar sahibi olan Div sultan Rumlu onun barəsində
bədgüman oldu və onlar arasında narazılıq baĢ qaldırdı. Bunun nəticəsində [Div
sultan] onu həbs etdirərək, yandırılmasını əmr etdi. Onu həsirə bürüyüb
yandırdıqları vaxt öz halına münasib olan bu beyti oxudu:
«Bəla məhəlləsində ev tutdum, atəĢ bürüdü məni,
Kim ki bəla məhəlləsində ev tutsa, belə olacaq».
Qazı Cahan Seyfi Həsəni ən-Nəsəb - əvvəllər Mirzə ġahhüseynin vəziri idi.
Sonradan o, Ģahın ali divanının vəziri olmuĢ, lakin təkəlülərlə ustaclular arasında
baĢ vermiĢ qarĢıdurma əsnasında bu fitnədən kənara qaçıb, Gilana sığınmıĢdı.
Onun Gilana getməsindən sonra Çuxa sultanın vəziri Mir Cəfər Savəci,
Çuxa sultanın iqtidarda olması səbəbindən divan vəziri təyin olundu, lakin onun
vəzirlik əyyamı o qədər də uzun sürmədi. O da əmirlərin düĢmənçiliyi üzündən
qətlə yetirildi.
Ondan sonra Ġsfahanın Nurkamaliyyə nəslinin böyüklərindən olan Əhməd
bəy Nurkamal
795
ali divanın vəziri təyin olunmaq Ģərəfinə nail olub, altı il tam
ixtiyarla vəzir oldu.
Ondan sonra bu [Səfəvi] dövlətinin yolunda Biye-pəs hakimi Müzəffər
sultana qarĢı mübarizədə müəyyən zəhmətlər çəkmiĢ və onun əlindən xilas olaraq
əĢrəfin hüzuruna gəlmiĢ Qazı Cahan yenidən öz qabiliyyətinin və istedadının
çoxluğu və o həzrətin ona göstərdiyi xüsusi Ģəfqət səbəbindən, Nəcmi-Saninin
qohumu olan Mir Ġnayətulla Xuzani Ġsfahani
796
ilə Ģərikli olaraq [vəzir təyin
edildi]. Lakin bu sonuncusunun bəzi nalayiq əməlləri əĢrəfin xoĢuna gəlmədi.
Xüsusən də o, ali məclisin piĢxidmətləri zümrəsindən olan və Ģahın himayəsi
altında olan Basliq bəy adlı bir oğlana münasibətdə eĢqi və aĢiqliyi ucbatından
ittiham olunaraq, hökmdarın qəzəbinə düçar oldu. O, dövlətə qarĢı müxalifət
etməsi və yağı olması Gilan hadisələri yazılarkən qeyd olunmuĢ Müzəffər sultanla
795
S-297 nüsxəsində (106b) Nurkamal əvəzinə Türkman, Nurkamaliyyə əvəzinə Türkmaniyyə
yazılmıĢdır. Lakin bu yanlıĢdır. Çünki o dövrün digər mənbələrində də bu Ģəxsin adı Əhməd bəy
Nurkamal Ġsfahani kimi qeyd olunur (ġah Təhmasibin təzkirəsi, s.25; Budaq MünĢi Qəzvini. Cəvahirül-
əxbar. Müqəddimə, təshih və təliqat: M.Bəhramnejad. Tehran, 1378, s.160,162).
796
S-129,v.136b;S-297,v.106b.
285
birlikdə dəmir qəfəsə salınaraq, Təbrizin Sahibabad [ərazisində] yerləĢən Həsən
padĢah məscidinin iki minarəsi arasından salladılıb yandırıldı. Zərif sözlü
Ģairlərdən biri bu hadisənin [əbcəd] tarixi barədə bu qitəni
797
demiĢdir:
Xoca Ġnayətulla ki, həmiĢə
Dəm vururdu müdriklikdən, ağıldan,
Pis əməl törədib, mənsəbdən düĢdü.
Dedim: «Ey qəmə, möhnətə yoldaĢ olan!
EĢq qəmindən yaranan bıı hadisənin tarixi nədir?»
Dedi: «Basliq [adlı] oğlanın eĢqindən»
798
.
Onun ölümündən sonra Qazı Cahan Ģəriksiz vəzir olub, on beĢ il ərzində
tam əzəmət və iqtidarla təkbaĢına vəzirlik etdi. ġah həzrətləri iĢlərin dəqiqlikləri
haqqında daim vaxtı-vaxtında məlumat almaq istədiyindən [Qazı Cahan] həmiĢə
divani məsələlər barədə ona məlumat verir və bu iĢin öhdəsindən müvəffəqiyyətlə
gəlirdi. Lakin o, vəzifədə olduğu son zamanlarda vaxtında hesabat verə bilmirdi və
bu iĢdə fasilələr meydana gəlirdi. Buna görə də cənab Qazı iĢin öhdəsindən artıq
lazımınca gələ bilmədiyini anlayaraq, yaĢının çoxluğunu və ahıllığını əsas gətirib,
tutduğu vəzifədən istefa etdi. O, xahiĢ edərək, Ģah həzrətlərini bu [istefanı] qəbul
etməyə razı saldı və Ģah onu vəzirlikdən azad etdi. [Qazı Cahan] 960-cı (1553) ildə
Tanrının rəhmətinə qovuĢdu. Onun ölüm tarixi barədə deyilmiĢdir:
«Əgər on çıxarsan «Qazı Cahan»dan,
Ölüm tarixindən taparsan niĢan»
799
.
O cənabın bəyənilmiĢ vəsfləri dillərdə və ağızlarda əzbər idi. Doğrudan da,
bu böyük dövlətdə onun kimi özündə qabiliyyət, istedad, fəzilət və kamal
məfhumlarını cəmləĢdirmiĢ bir vəzir görünməmiĢdi. Onun Ģanının və ululuğunun
yüksəkliyini sözlə təsvir etmək mümkün deyildir. O boyda Ģan-Ģöhrətə, əzəmətə və
cah-calala malik olmasına baxmayaraq, camaatla münasibətlərini təvazökarlıq və
sadəlik əsasında qurardı. Heç vaxt gözəl davranıĢdan və təvazökar ədəbdən əl
çəkməzdi. Hər bir elm sahəsindən olan alimlərin arasında baĢ verən mübahisələrə
xoĢ niyyətli müdaxilələr edərdi. Onun sözünü nüfuzlu alimlər mötəbər hesab
edərdilər. ĠnĢa yazmaqda və səlis danıĢmaqda mahir idi. Onun yazdığı ibarələr həm
797
Qitə - əruz vəznində yazılan lirik Ģeir forması.
798
«Ze eĢq-e pesər Basliq» («Basliq adlı oğlanın eĢqindən») ifadəsi əbcəd hesabı ilə bu hadisənin
tarixini bildirir və h. 942-ci (02.07.1535-19.06.1536) ilə müvafiqdir.
799
«Qazı Cahan» sözlərinin əbcəd hesabı ilə cəmi 970-ə bərabərdir. Bu cəmdən 10 çıxdıqda 960 alınır
ki, bu da hicri-qəməri təqvimi ilə hadisənin baĢ verdiyi ili göstərir.
286
inĢa səhifələri yazanlar, həm də siyaq və hesabla məĢğul olanlar üçün tutarlı bir
örnək idi. Gözəl xətlə yazmaq baxımından kamal dərəcəsinə malik idi.
Ondan sonra qələm sahiblərindən dörd nəfər vəzirlik mənsəbinə layiq
görülmüĢdü:
Qiyas Kəhrə [adı] ilə məĢhurlaĢmıĢ və ġərif Təbrizi [adı] ilə təriflənmiĢ
Xoca Qiyasəddin Əli yaxĢı bir mühasib idi və bəzi vaxtlarda mustovfi əl-
məmalik
800
də olmuĢdu.
Ağa Məhəmməd Fərəhani - Fərəhan
801
vilayətinin əyanlarından idi.
Xoca Əmir bəy Keçəçi Təbrizi
802
- Mir Zəkəriyya Keçəçinin qohumlarından
olub, Əmir bəy Möhürdar [adı] ilə məĢhur idi. O, qabiliyyəti, istedadı və fəziləti
özünə Ģüar etmiĢ bir kiĢi idi. Əvvəlcə möhürdar Qazı xan Təkəlünün vəziri olmuĢ,
sonra bir müddət Xorasanda da vəzir olmuĢdu. Cəfr, əcdad (ədədlər) və nirəncat
803
elmlərində böyük məharətə malik idi. O, günəĢin qabağını tutmaqda ittiham
olunub, bir müddət Ələmut qalasında məhbus edilmiĢdi. Ġsmayıl mirzə zamanında
həbsdən nicat tapsa da, Öz həyat vədəsini ölüm mələyinə tapĢırdı (öldü).
Mirzə bəy Əbhəri - Əbhərin köhnə nəsillərindən idi. Əvvəlcə qorçubaĢı
Sevindik bəy ƏfĢarın
804
vəziri olmuĢ, sonra bir aralar divan vəziri vəzifəsini
tutmuĢdu. Vəzirlik məsələləri bir müddət bu əziz Ģəxs tərəfindən həyata
keçirilmiĢdi.
Bütün bunlardan sonra divan əmiri Məsum bəy Səfəvi yüksək vəzirlik
mənsəbinə layiq görüldü. O, mülki və hərbi iĢləri özündə cəmləĢdirmiĢdi və neçə il
dövlətin intizamını həyata keçirərək, hökmdarın qayğısı ilə əhatə olunmuĢdu.
Cənnətməkan Ģah həzrətləri o cənaba «əmioğlu»
805
, yəni «əmizadə» deyə xitab
edərdi. CəmĢid məqamlı Ģah həzrətləri ilə Rum məmləkətinin hökmdarı Sultan
Səlim ibn Sultan Süleyman arasında sülh qaydaları bir daha təsdiq olunduqdan
sonra Əcəm diyarından Beytül-hərama hacıların gediĢ-gəliĢi bərpa olunduqda
sözügedən Ģəxs doğru dəlillər əsasında o ali ziyarəti həyata keçirmək arzusuna
düĢərək, hər iki padĢahdan icazə və rüxsət alıb, zəmanə fazilləri zümrəsindən olan
oğlu Xanmirzə ilə birlikdə yola çıxdı. Lakin rumilər ona qarĢı xəyanətkarlıq
etdilər. Belə ki, o, artıq ehram bağlamıĢ bir vəziyyətdə ikən bədəvi ərəblərin
libasını geyib, bir gecə onun üzərinə tökülüĢdülər və onu oğlu və bir neçə nəfər
dostu ilə birlikdə həcc karvanının ortasında Ģəhidlik dərəcəsinə çatdırıb, bu
yaramaz hərəkəti ərəb quldurlarının törətdiyini bildirdilər.
800
Mustovfi əl-məmalik - dövlətin maliyyə idarəsinin baĢçısı.
801
Fərəhan - Həmədan çevrəsində yerləĢirdi (bax: ƏbdürrəĢid əl-Bakuvi. Kitab təlxis əl-asar, s.101).
802
S-129. v.137a; S-297, v.100b..
803
Cəfr - hərflərlə fala baxmaq üsulu. Nirəncat - sehrbazlıq, cadugərlik.
804
Sevindik bəy QorçubaĢı - əfĢar tayfasının əmirlərindən olub, 945 (1538-39) - 969-cu (1561-62)
illərdə Azərbaycan Səfəvilər dövlətində qorçubaĢı vəzifəsini tutmuĢdu O.А.Эфендиев.
Aзербайджанскоe государства Сефевидов в XVI вeкe, c.255).
805
«Əmioğlu» sözü orijinal mətndə də türkcə verilmiĢdir.
287
Sözügedən Ģəxs səfərdə olduğu əyyamda onun vəziri Əmir Siracəddin Əli
Qumi bu vəzifəni icra etməklə məĢğul idi. Məsum bəyin öldürülməsindən sonra bir
neçə il ərzində heç kim vəzirlik kürsüsünə təyin olunmadı. Yalnız [ġah
Təhmasibin] həyatının axırlarında Mir Seyid Hüseyn Fərəhani və Xoca
Cəmaləddin Əli Təbrizi
806
bu ali mənsəbə layiq görülərək, bir il ərzində o xidməti
yerinə yetirdilər. Lakin onların davranıĢı əĢrəfin xoĢuna gəlmədi və o, onların hər
ikisini o ali mənsəbdən azad edib, bir daha heç kimsəni bu vəzifəyə təyin etmədi.
BÖYÜK MUSTOVFĠLƏR VƏ DƏFTƏRXANA ĠġÇĠLƏRĠ
Cənnətməkan Ģah zamanında ali divanın məlum və məĢhur olan böyük
mustovfiləri on nəfər olmuĢlar. [Bunlardan] yeddi nəfəri mustovfi əl-məmalik, üç
nəfəri isə mustovfiyani-bəqaya
807
idilər.
[Mustovfi əl-məmaliklərdən] əvvəlincisi Mir Məsud Cərbadqanidir.
Digərləri bunlardır: Xoca Hüseyn Namsaruni, Qiyas Kəhrə ġirazi [adı] ilə məĢhur
olan Xoca Qiyasəddin Əli, Xoca Qasım Nətənzi, Xoca Məlik Ġsfahani, Mir
Qiyasəddin Mahmud ġəhristani və məĢhur Mirzə ġükrulla Ġsfahani. Bu yeddi nəfər
mustovfi əl-məmalik olmuĢlar. Bu təbəqə (mustovfi əl-məmaliklər) içərisində
Ģanının ucalığına, böyüklüyünə, iqtidarına və xidmət zamanının sürəkliliyinə görə
həmkarlarından üstün olan və camaat arasında nəfsi dəyanəti, təmizliyi,
düzgünlüyü, xalqın xeyrini güdməyi və haqq tərəfdarları olması ilə məĢhurlaĢan
Ģəxs Xoca Qasım Nətənzi idi. O, həmin [Nətənz] vilayətinin oyanlarından və
əhalisindən idi. O, hesab biliciliyi və siyaq elmi qanunları sahəsində mahir idi və
digərlərindən daha artıq dərəcədə padĢahın qayğıkeĢlik və Ģəfqət nəzərləri ilə əhatə
olunmuĢdu. HəmiĢə behiĢt bəzəkli məclisdə xalqın ehtiyaclarının təmin
olunmasına, müsəlmanların vəziyyətinin yaxĢılaĢdırılmasına və hökmdarın Ģəninə
dualar söylənməsinə səbəb olacaq xeyirli kəlmələri açıq-aĢkar, çəkinmədən dilə
gətirərdi. Dünyəvi qərəzlərdən uzaq olduğuna və xeyirxah niyyətlər güddüyünə
görə onun fikirləri qəbul edilərdi və onun xidmətləri həmiĢə əĢrəfin mübarək
xatirinə xoĢ gələrdi. Həqiqətən də, nəcib və xeyirxah insan idi. O, «bəqaül-
xeyrat»ın (xeyriyyə mərkəzlərinin) banisi idi. Ona olan hörmətin çoxluğu üzündən
onun ölümündən sonra onun möhtərəm övladları da atalarının göstərdiyi xidmətin
müqabilində [Ģahın] qayğıkeĢliyinə və Ģəfqətinə layiq görülərək, uca mənsəblərə
yüksəldildilər.
Onun [ölümündən] sonra yuxarıda adı çəkilmiĢ Mir Qiyasəddin Mahmud
mustovfi əl-məmalik oldu. Lakin o, qısa müddətdən sonra iĢdən çıxarıldı. Bir
806
S-297, v.l07a.
807
Mustovfiyani-bəqaya - borc qalıqları üzrə mustovfilər mənasını verir. Belə ki, əhalinin bir qisminin
vaxtında verə bilmədiyi vergilər «bəqaya» («qalıqlar») adlanırdı və borc kimi onların adına yazılırdı.
Onlar bu vergini sonrakı illərdə hissə-hissə ödəyirdilər və bu vergi borclarının haqq-hesabını aparmaq
mustovfiyi-bəqayanın iĢi idi.
288
müddət mustovfi mənsəbini hökmdarın dəftərxana avaracanevisləri
808
arasında
bölüĢdürüldü və hər bir mustovfi öz öhdəsinə düĢən iĢləri yerinə yetirməyə baĢladı.
Bir müddət isə [mustovfi əl-məmalik] səlahiyyətlərini icra etmək üçün bir-iki nəfər
naib təyin olundu. Nəhayət, yenidən yuxarıda adı çəkilmiĢ Mir Qiyasəddin
Mahmud mustovfi əl-məmalik vəzifəsinə gətirildi. O, heç də dərviĢsayaq
xasiyyətdən, nəfsi təmizlikdən və pəhrizkarlıqdan xali olan bir adam deyildi. Bu
dəfə onun xidmət müddəti davamlı oldu. Cənnətməkan Ģahın vəfatından üç il öncə
o, iĢdən çıxarıldı və yuxarıda adı çəkilmiĢ Mir ġükrulla bu rütbə ilə baĢucalığı
tapdı. O, Xoca Həbibulla Ġsfahaninin oğludur. Atası sağlam nəfsli, təmkinli,
vüqarlı, nəcib, yaxĢı xəttə malik, gözəl davranıĢlı bir kiĢi olub, neçə-neçə illər ali
divanda xidmət göstərməyə məmur edilmiĢdi və bir neçə il ulu dərgahda heç bir
divan mənsəbinə təyin olunmamasına baxmayaraq, behiĢt bəzəkli məclisə yol
tapıb, məclis iĢtirakçıları zümrəsinə və divannevislər
809
firqəsinə daxil edilmiĢdi.
Beləliklə, qeyd olunduğu kimi, Mir Qiyasəddin Mahmud ġəhristani iĢdən
çıxarılaraq, Mirzə ġükrulla ilə əvəz edildi və cənnətməkan Ģahın vəfatı
zamanınadək təkbaĢına həmin xidmətin həyata keçirilməsi ilə məĢğul oldu. Ġrəlidə
iĢarə ediləcəyi kimi, o, Ġsmayıl mirzə zamanında vəzir və etimadüddövlə oldu,
Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın zamanında isə Xorasanın vəziri və müməyyizi
810
təyin
edildi, həm də [Ġmam Rzanın] feyz bəxĢ edən məqbərəsinin mülkiyyətinin
«touliyyət»i ona tapĢırıldı. Amma malik olduğu vüqardan irəli gələn və simasından
müĢahidə olunan təkəbbür və lovğalıq ucbatından və zəmanə xudpəsəndlərinin heç
də xoĢagəlimlilərindən olmadığı səbəbindən onunla Xorasanın bəylərbəyisi
arasında narazılıq yarandı və onun iĢləri lazım olduğu kimi getmədi. O, Damğana
gəlib, orada fani dünyadan əbədiyyət aləminə köçdü.
Mustovfivani-bəqavava gəldikdə isə, onların əvvəlincisi Ġsfahanın Məmuri
seyidlərindən olan Mir Hidayətulla Məmuridir. O, mustovfiyi-bəqaya təyin olundu
və qısa bir müddət mustovfi olduqdan sonra vəfat etdi. QardaĢı Mir Məhəmməd
Məmuri onun yerinə təyin edildi. O, haqq-hesab məsələlərini dərindən bilən bir
adam olub, on il həmin vəzifəni həyata keçirməklə məĢğul oldu. Amma axırda
onun xidməti əĢrəfin xoĢuna gəlmədi və onu iĢdən azad etdi.
Ondan sonra Mir ġahqazi Ġsfahani mustovfiyi-bəqaya təyin olundu. O,
Ġsfahan seyidlərindən idi və onların nəsli Əlaqəbənd seyidləri [adı] ilə məĢhurdur.
O, haqq-hesabdan baĢı çıxan, iĢi bacaran bir adam idi. Cənnətməkan Ģah
zamanında bir neçə il müməyyizlik və s. divan xidmətləri ilə məĢğul olmuĢdu və
iĢin öhdəsindən layiqincə gəlirdi. O, həzrətin vəfatına qədər sözügedən xidməti
808
Avaraca (avarecat) - elə bir kitaba və ya sənədə deyilirdi ki, onun əsasında fərdi vergi ödəyiciləri
tərəfindən vergilər ödənilirdi. Avaraca iĢlərinə avaracanevis adlı məmur rəhbərlik edirdi və o, mustovfi
əl-məmalikə tabe idi. Avaraca idarəsi yalnız dövlət torpaqları ilə bağlı olan vergilərlə məĢğul olurdu
O.А.Эфендиев. Aзербайджанскоe государства Сефевидов в XVI вeкe, c.269).
809
Divannevis - saray divanında yazı iĢləri ilə məĢğul olan məmur.
810
Müməyyiz – vilayət müfəttiĢi mənasındadır.
289
həyata keçirməklə məĢğul oldu. Ġsmayıl mirzə zamanında Mirzə ġükrulla vəzir və
etimadüddövlə olduqda onu da mustovfi əl-məmalik təyin etdilər. Ġsgəndər Ģanlı
nəvvab zamanında o, əmrə əsasən, həmin mənsəbə təsdiq olundu və o iĢdə tam
ixtiyar sahibinə çevrildi. Lakin vəzir Mirzə Salman sözügedən Ģəxsin əleyhinə
düĢüncələrə qapıldı və onun təhriki ilə sözügedən Ģəxs mənsəbdən azad olunaraq,
[həmin mənsəb] əvvəllər Heratda Ġsgəndər Ģanlı nəvvaba xidmət göstərmiĢ Xoca
Məhəmməd Bağır Herəviyə aid edildi. Mir ġahqazi doğma vətəninə sarı üz tutub,
oradan da Bey-tüllahül-həramı həcc etməyə getdi və o xeyirli səfər zamanı fani
cahanla vidalaĢıb, əbədiyyət aləminə yollandı.
Naziri-büyutat
811
vəzifəsini tutan səxslər: Bu həqir zərrənin (Ġsgəndər bəy
MünĢinin) xəbərdar olduğu qədərincə, Qazı Ġmad Ġsfahani
812
tam səlahiyyətli nazir
idi. Onunla Mehtər Camal Ġsfahani arasında münasibətlər soyuqlaĢdıqda bu
sonuncu Ģəxs onu iĢdə nöqsanlara yol verməkdə və divan malını mənimsəməkdə
ittiham etdi. Buna görə də o, iĢdən çıxarıldı və ondan külli miqdarda vəsaitin
müsadirə edilməsi əmr olundu. Amma Mehtər Camal sözügedən Ģəxsin iĢdən
çıxarılmasından sonra özü onun müsadirə vəsaitinə zamin duraraq, onu izzət və
ehtiramla Ġsfahana yola saldı. [Qazı Ġmad] xeyirxah düĢüncəli bir kiĢi idi.
Ondan sonra Xorasanın tam səlahiyyətli vəziri Ağa Kəmaləddin Zeynalibad
Kirmaninin oğlu Ağa Cəmaləddin nazirlik mənsəbinə layiq görüldü. Mütəmadi bir
müddətdən sonra o da düĢmənlərinin və ona zidd olan adamların onu yanlıĢ
əməllər törətməkdə ittiham etməsi üzündən [hökmdarın] qəzəbinə tuĢ gəldi və
cənnətməkan Ģahın ölümünədək Ələmut qalasında məhbus oldu. O, Ġsmayıl mirzə
zamanında [həbsdən] xilas oldu və Ġsgəndər Ģanlı nəvvab zamanında yenidən bir
qədər etibar qazandı. Axırda yaĢının çoxluğu, ahıllığı və həbs müddətində əldə
etdiyi zəiflik ona qalib gəldi və onun həyat müddəti sona çatdı.
Cənnətməkan şahın ölümü zamanı üç nəfər nazir idi:
1) Ağa Cəmaləddinin iĢdən çıxarılmasından sonra Mirzə Salman əksər
büyutatların naziri oldu. O, Ağa Mirzə Əli Cabiri Ġsfahaninin oğludur. Atası bir
neçə il Fars [vilayətinin] hakimi Ġbrahim xan Zülqədərin vəziri olmuĢdu.
Sözügedən Ģəxs (Mirzə Salman) gözəl ġiraz torpağında fəzilət və kamal
qazandıqdan və böyük qabiliyyətə, inkiĢafa və bacarığa yiyələndikdən sonra ulu
orduya gələrək, Azərbaycanın vəziri Mirzə Ətaullanın dəstəyi ilə bir neçə il o
vilayətin «hərz» (mühafizə) xidməti ilə məĢğul olmuĢdu. Daha sonra o, həmin Ģəxs
tərəfindən saraya göndərilib, qabiliyyət və bacarığa malik olduğu üçün Ģahın
qayğıkeĢliyi ilə əhatə olundu. O, artıq qeyd olunduğu kimi, Ağa Cəmaləddin
Kirmaninin iĢdən çıxarılıb həbs edilməsindən sonra xasseyi-Ģərifənin əksər
büyutatlarının naziri olmaq mənsəbinə yüksəldilərək, hökmdar məclisinin
yaxın adamları silkinə daxil oldu və ta o həzrətin vəfatınadək tam səlahiyyətlə
həmin xidməti icra etdi. Ġsmayıl mirzə zamanında hökmdarın ona olan qayğısı və
811
Naziri-büyutat - «büyutat» adlanan saray təsərrüfatlarının ümumi baĢçısı.
812
S-129, v.139a.
290
dəstəyi o qədər həddən ziyadə artdı ki, onun böyük əmirlərdən hər hansı birinə
təzim etmək üçün vəzirlik kürsüsündən qaxmaması əmr olundu. Ġsmayıl mirzənin
ölümündən və Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın hakimiyyətə gəlməsindən sonra o,
vəzir və etimadüddövlə təyin olunaraq, əvvəlkindən daha artıq səlahiyyətə və
həmin ali mənsəbdə yüksək dərəcəyə nail oldu. Onun həyatının təfərrüatı Ġsgəndər
Ģanlı nəvvabın [hakimiyyət] zamanının hadisələri içərisində qələmə alınacaqdır.
Xoca Əbülqasim - Fərəhan vilayətinin əyanlarından olub, ali divanın
möhürdarının vəziri idi. Düzgün qələmli, doğru sözlü, dürüst danıĢıqlı, gözəl
davranıĢlı və sadə rəftarlı bir kiĢi idi. Onun hərəkətləri ƏĢrəfin xoĢuna gəlmiĢ və
xasseyi-Ģərifə sərkarının ixtiyarındakı büyutatlardan bəzilərinin naziri təyin
edilməklə tərəqqi tapmıĢdı. O, cənnətməkan Ģah həzrətlərinin vəfatı zamanınadək
həmin xidmətlə məĢğul idi. Ġsmayıl mirzə zamanında da bir müddət o xidmətə
cavabdeh olmuĢdu. Böyük etibara malik idi. Axırda ətəyini o vəzifədən çəkib,
doğma vətəninə üz tutdu.
3) Mir Əbülfütuh - xasseyi-Ģərifə sərkarının imarət naziri olub, Mir
Fəzlulla ġəhristani Ġsfahaninin qardaĢı idi. Onlar Süleyman Ģanlı xaqanın
zamanında mustovfi əl-məmalik vəzifəsini daĢımıĢ Mir Seyid ġərif ġəhristaninin
övladlarındandırlar. Onların nəsli həmiĢə bu dövlətdə ali mənsəblərə layiq
görülmüĢdü. Yuxarıda adı çəkilmiĢ Mir Fəzlulla bir müddət Ġsfahanın vəziri və
oranın divan məsələlərinin icraçısı olmuĢdur. Vəzifədə olduğu vaxt ərzində əmlakı
və mülkiyyəti xeyli artmıĢ və o, onları vəqf kimi sənədləĢdirmiĢdi. Mir Əbülfütuha
gəldikdə isə, o, bir müddət tamam dindarlıq və düzgünlüklə imarət naziri
(«nəzarəti-imarət») vəzifəsi ilə məĢğul oldu. Onun Mirzə Məhəmməd adlı fazil,
fəqih və [dini] fitva səhibi olan bir oğlu vardı ki, dünyanın mənsəblərinə və
məĢğuliyyətlərinə baĢ qoĢmamıĢdı və onun fitvaları zəmanənin fəqihləri arasında
mötəbər idi.
Əhmədi bəy LəĢkərnevis
813
sabiq ləĢkərnevis Məhəmmədi bəyin qardaĢıdır.
Cənnətməkan Ģahın [hakimiyyəti] zamanının əvvəllərində ləĢkərnevis [vəzifəsini
tutan] Xoca bəy ġirazi olduqca əziz və mötəbər bir Ģəxs olub, əmirlər və əsgərlər
arasında etibara və iqtidara sahib idi. Belə ki, hamı onu vəzir səviyyəsində bilib,
onu vəzirliyə müntəzir hesab edirdi. Onun ölümündən sonra yuxarıda adı çəkilmiĢ
Əhmədi bəyin qardaĢı olan Azərbaycanın avaraca-nevisi Məhəmmədi bəy bu
yüksək Ģərəfli mənsəbə təyin olundu. O, ağıllı, qabiliyyətli, istedadlı, düĢüncəsi və
huĢu yerində olan bir kiĢi idi. O da əziz, mötəbər bir Ģəxs idi, dövlət məmurlarına
örnək sayılardı və Ģahın Ģəfqəti və himayəsi ilə əhatə olunmuĢdu. Belə ki, CəmĢid
məqamlı Ģah həzrətləri ona «kiçik vəzir» deyə xitab edərdi. Onun ölümündən sonra
yuxarıda adı çəkilmiĢ qardaĢı Əhmədi bəy ləĢkərnevis oldu və cənnətməkan Ģahın
vəfatı və Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın hakimiyyətə gəlməsi əyyamına qədər bu xidməti
yerinə yetirdi. Onların nəslinin əsli-kökü ġirazdandır və onlar orada «Xakiyyə
813
LəĢkərnevis - qoĢunla bağlı qeydiyyat iĢlərini aparan katib.