Ходин С.Н. Источники истории Беларуси (попытка историко-генетического и компоративного обзора). Бел.яз

Подождите немного. Документ загружается.

патрабуецца даць звесткі аб знаходжанні ў межах сельсавета інфузорнай зямлі

(наўрад ці пойме сельсавет, што гэта за звер), "трепляка" (таксама незразумела для

селяніна

), далей, фасфарыта (гэта яшчэ туды-сюды), нябеснага каменю (тут

селянін ніяк не дадумаецца), метыярытаў, пяску годнага, ключоў горка-салёных i

салёна-горкiх, касцей першабытных, людзей i дапатопных звяроў"

. Характэрна,

што такое ж меркаванне можна было пачуць i ў 1960-я, i ў 1970-я, i ў 1980-я гг.

Ва ўсiх вышэйшых, цэнтральных i мясцовых органах дзяржаўнай улады, у

партыйных структур акрамя агульнага, вялося i сакрэтнае, што ахоплiвала шырокае

кола пытанняў. Так, у фондзе 4 Цэнтральнага Камiтэту Кампартыi Беларусi вопiс

21 утрымлiвае матэрыялы Асобага сектара ЦК КП(б)Б (да 1934 г. — сакрэтны

аддзел). Большасць яго дакументаў “носяць” грыф “секретно” цi “совершенно

секретно”. Гэта звесткi з самых розных крынiц, найчасцей аб настроях

насельнiцтва, аб рэальным становщiчы спраў.

Да таго ж шырокае распаўсюджванне ў савецкi час атрымала так званае

“тэлефоннае права” — калi шмат якiя важнейшыя рашэннi, што патрабавалi

асаблiвай сакрэтнасцi, прымалiся ў вуснай форме. Такая традыцыя iснавала ўжо з

першых гадоў савецкай улады. Яшчэ ў лiстападзе 1919 г. было прынята рашэнне,

якое патрабавала рабiць толькi сцiслы пераказ, справы i пастановы па найбольш

складаных пытаннях у афiцыйны пратакол не ўключаць.

2. Матэрыялы планавання народнай гаспадаркі ўзнікаюць у сферы савецкага

справаводства ўжо з пачаткам дзейнасці УСНГ (Усерасійскага Савета народнай

гаспадаркі). У 1920-я гг. гэта перспектыўны план ГОЭЛРО, планы нарыхтовак,

тэхніка-эканамічныя планы разгортвання вытворчасці па асобных галінах

прамысловасці і сельскай гаспадаркі, гадавыя планы на 1923/24 і 1924/25 гг., і

ўрэшце першыя пяцігадовыя планы, якія распрацоўваліся ў дачыненні не толькі ў

агульнасаюзных масштабах, але і ў дачыненні да пэўных галін развіцця гаспадаркі

асобных рэспублік СССР, тэрытарыяльна-адміністрацыйных адзінак і інш.

Дарэчы

ў першых пяцігадовых планах яшчэ не вызначалася сістэма асноўных планавых

паказчыкаў, што дыктаваліся з цэнтра (як у наступных). Яны і па форме і па зместу

нагадваюць навуковыя даклады і вывучаць іх патрэбна ў спалучэнні з

распрацоўкамі эканамістаў 1920-х гг. Падпарадкаванне планавых заданняў

ідэалагічным устаноўкам і мэтам акрэсліла з'яўленне ў іх матэрыялах нерэальных

паказчыкаў і лічбаў і адпаведна такога ж характару звестак у справаздачах аб іх

выкананні. Для вывучэння дакументаў планавання 1930-х - 1980-х гг. карысна

прааналізаваць і матэрыялы партыйных з'ездаў і канферэнцый за адпаведны

перыяд.

Сістэма пэўных абавязковых планавых паказчыкаў стрымлівала ініцыятыву

прадпрыемстваў. Пад час рэформаў (напрыклад, сярэдзіны 1960-х гг.) іх колькасць

увесь час скарачалі і тым не меней (як адсечаныя галовы Змея-Гарыныча ў

вядомай казцы) яна пасля зноў аднаўлялася.

Трэба мець таксама на ўвазе, што ў рэальным жыцці партыйна-савецкае

кіраўніцтва ўвесь час нацэльвала на перавыкананне паказчыкаў (альбо

датэрміновае выкананне) планаў. І калі гэтага не адбывалася ў рэальным жыцці, то

адбывалася на паперы.

Для нас таксама (аўт.).

НАРБ, фонд №

Гл.: Перспективный план развития сельского и лесного хозяйства БССР на 1925/26-1929/30 гг.

(Утвержден правительством). Минск: Наркомзем БССР, 1927.

3. Улікова-кантрольная дакументацыя мае на мэце рэгістрацыю

мерапрыемстваў у працэсе ўпраўленчай і грамадскай дзейнасці, іх кантроль.

Уліковыя дакументы ўключаюць анкеты, лісткі, журналы і кнігі ўліку, рэестры,

кадастры, табелі, тарыфы, рахункі, балансы. Кантрольныя (вельмі цесна звязаныя з

уліковымі) – матэрыялы рэвізій, праверак, заключэнняў аб працы, аб дзейнасці,

рэгістрацыі, адзіначасовых абследаванняў. У савецкі час, калі ўсё належала

дзяржаве, ствараліся і даволі эфектыўна працавалі многія сістэмы кантролю. Так

установы партыйнага кантролю і т.зв. "народнага кантролю" існавалі на ўсіх

узроўнях: ад раённага да ўрадавага. Фінансавую дзейнасць кантралявала

кантрольна-рэвізійнае ўпраўленне.

Неабходна мець на ўвазе, што пераважная частка ўлікова-кантрольнай

дакументацыі мае формы, падрыхтаваныя для статыстычнай апрацоўкі.

Статыстыка ва ўмовах выключнага кантролю дзяржавы за ўсімі сферамі жыцця

часам супадае з улікам і з'яўляецца формай такога ўліку. Дарэчы пасля скасавання

Цэнтральнага статыстычнага ўпраўлення БССР ў студзені 1930 г. (яго функцыі

былі перададзены сектару народнагаспадарчага ўліку, а на аснове апошняга было

створана ўпраўленне народнагаспадарчага ўліку БССР

4. Справаздачная дакументацыя абагульняе звесткі названых вышэй

дакументаў

. Яна ўяўляе сабою не толькі агляд, але і аналіз дзейнасці пэўных

устаноў за пэўны час. Гэта адначасова і пэўная інтэпрэтацыя вынікаў, якая мае

магчымасць акрэсліць перспектывы развіцця.

Менавіта ўменне скласці справаздачу яшчэ з даўніх часоў характарызавала

працу чыноўніка. У савецкі час шырока практыкаваліся справаздачы перад

пачаткам паседжанняў, з'ездаў (З'езды Саветаў, паседжанні Савета народных

камісараў, партыйныя з'езды і г.д.). Шырокую распаўсюджанасць атрымалі

справаздачы аб працы, агляды, працоўныя рапарты, зводкі, даклады. Нягледзячы на

тое, што змяняўся час, асобныя з гэтых дакументаў можна параўноўваць з

дакументамі дасавецкага перыяду і знаходзіць шэраг зразумелых падабенстваў

(разыходжанні ў справаздачы і дадатку, завышэнні паказчыкаў, лепшыя паказчыкі

ў тых кіраўнікоў, што працавалі пэўны час і крытычныя аспекты ў тых, хто нядаўна

заняў пасаду і г.д.).

Існуе шмат іншага, што аб'ядноўвае дакументы справаводства розных

перыядаў. Па-першае, гэта рэквізіты -- лагічна недзялімыя элементы ў межах

з'явы, якая адлюстроўваецца ў дакуменце (напрыклад, назва прадпрыемства, што

прысутнічае ў ім). Па-другое, гэта прыкметы дакумента – яго якасныя асаблівасці

(паслядоўнасць падзей, уласцівасцей – напрыклад, мерапрыемствы па павышэнню

ўраджайнасці) і паказчыкі – як правіла колькасныя ацэнкі (узровень ўраджайнасці)

і інш.

Як і ў справаводчай практыцы папярэдніх часоў можна вызначыць

комплексы афіцыйных і неафіцыйных дакументаў. Афіцыйныя дакументы маюць

службовае падцверджанне іх зместу з боку дзяржаўных і грамадскіх, партыйных

арганізацый. Так у асабістай справе чыноўніка могуць знаходзіцца аўтабіяграфія,

што мае толькі асабісты подпіс і характарыстыка, якая зацвярджаецца

прадстаўнікамі адміністрацыі ці грамадскіх, партыйных арганізацый. У той час як

аўтабіяграфія мае адвольны характар і яе можна ў пэўнай ступені разглядаць як

Гл. раздзел "Статыстычныя крыніцы".

Не трэба блытаць справаздачную и справаводчую дакументацыю.

мемуарную крыніцу, характарыстыка мае дакладна акрэслены фармуляр. Яе звесткі

таксама ў большай ступені зафармалізаваны, у чым можна пераканацца

параўноўваючы характарыстыкі, выдадзеныя адной установай.

Магчымасці для параўнання ўтрымліваюць і комплексы матэрыялаў па

асабістаму складу, што адлюстроўваюць звесткі аб прыёме, перамяшчэнні і

звальненні работнікаў, узроўні іх адукацыі, узнагародах і іншую інфармацыю. Гэта

асабовыя справы, працоўныя кніжкі і г.д.

Аднак па шляху да супастаўлення матэрыялаў ў справаводстве вельмі шмат

цяжкасцей. Па-першае, гэта пераважна не адзінкавыя дакументы, а цэлыя

комплексы, а гэта павялічвае аб'ём звестак, якія неабходна прапрацаваць. Не

заўсёды ёсць магчымасць супаставіць прыкметы і паказчыкі дакументаў

справаводства (прыкмета "адукацыя" ХІХ ст., пачатку ХХ ст., 1920-х, альбо 1980-х

гг., розныя сістэмы злічэнняў – "рубель" пачатку ХХ ст., 1940-х, 1950-х, 1960-80-х

гг. і інш.). Працуючы з дакументамі справаводства неабходна найперш дакладна

вывучыць структуру той ці іншай установы, змены ў гэтай структуры, што былі

звычайнай з'явай у савецкія часы

Справаводчая дакументацыя як гістарычная крыніца не вычэрпвае ўсёй

шматстайнасці з'яў рэчаіснасці. Дакументы у найменьшай ступені апавядаюць аб

самім працэсе дзейнасці. Яны часцей указваюць на яе неабходнасць (маюць

імператыўны характар), але амаль не вызначаюць аб матывах дзейнасці і іншых

суб'ектыўных момантах. Таму вывучэнне звестак дакументаў неабходна дапаўняць

дадзенымі, запазычанымі з іншых відаў крыніц.

У сучасны перыяд усё часцей у дачыненні да комплексаў дакументаў

справаводства прымяняюцца метады колькаснага аналізу. Аднак, па-першае,

неабходна памятаць, што iх прымяненне мае дапаможны характар і не з'яўляецца

самамэтай. Па-другое, неабходна прымаць ва ўвагу, што ў дакументах

утрымліваюцца звесткі, прызначаныя не для даследчыцкіх мэт, а патрабаванні для

арганізацыi распарадчай і выканаўчай дзейнасці. Таму, каб вызначыць неабходныя

элементы для колькаснага аналізу, гісторык з пэўных тэарэтычных пазіцый павінен

іх сістэматызаваць, акрэсліць групы для параўнання і крытэрыі апошняга. Пры

гэтым, чым большы час аддаляе нас ад часу стварэння дакументаў, тым неабходны

большы аб'ём падрыхтоўчай працы (уяўленне аб абставінах стварэння матэрыялаў,

веданне шматлікіх падрабязнасцяў і дэталяў).

4. Эканоміка-геаграфічныя, гаспадарчыя і статыстычныя апісанні.

Статыстычныя матэрыялы.

4.1. Агульная характарыстыка і этапы развіцця статыстычных

матэрыялаў.

Статыстыка (ад ням. Statistik) – від практычнай дзейнасці па зборы,

апрацоўцы, аналізе, абагульненні і распаўсюджванні звестак аб з'явах і працэсах

грамадскага жыцця

. Статыстыка – гэта колькаснае выяўленне пэўнай з'явы ці

працэса, гэта ўлік таго, што маецца ў наяўнасці.

Статыстычныя крыніцы характарызуюцца сваiм стварэннем на аснове

навукова-абаснаванай праграмы, колькасным (апісальна-лічбавым) характарам

Часам цікавую і карысную інфармацыю можна запазычыць з гістарычных даведак, складзеных

архівістамі фонду.

Статыстыка – гэта яшчэ і галіна ведаў, адна з эканамічных навук.

інфармацыі, масавым характарам вывучаемых аб'ектаў, вызначэннем крытэрыяў і

прынцыпаў збору і групоўкі матэрыялу, комплексным характарам звестак, рысамі,

уласцівымі масавым крыніцам.

Зразумела, што азначаныя характарыстыкі складаліся не адразу. Генезіс

статыстычных крыніц у Вялікім княстве Літоўскім акрэсліваецца ў канцы XV –

пачатку XVI стст. Статыстычныя крыніцы фарміруюцца ў выніку эвалюцыі

дакументаў фіскальнага і гаспадарча-ўліковага характару (попісы войска, пісцовыя

кнігі, рэвізіі і інвентары). І калі на працягу XVI ст. ініцыятыва ў арганізацыі і

правядзенні ўліку належала дзяржаве, то ў XVII ст. звязаная з ім дакументацыя

распаўсюджваецца на прыватнаўласніцкую сферу, што вызначыла змены і ў саміх

формах уліку (інвентарныя апісанні).

З уключэннем у склад Расійскай імперыі складваюцца такія дакументы

фіскальнага ўліку насельніцтва як рэвізіі, адміністрацыйна-паліцэйскі ўлік,

матэрыялы Генеральнага межавання і інш. Па-сутнасці, гэта яшчэ не статыстычныя

крыніцы ў поўным сэнсе гэтага слова, а матэрыялы статыстычнага характару. Але

без іх вывучэння складана акрэсліць генезіс дакументаў статыстыкі.

У 1860-я гг. узнікаюць статыстычныя ўстановы. Развіццё статыстыкі ў гэты

час абумоўліваецца паскарэннем і ўскладненнем працэсаў сацыяльна-эканамічнага

і палітычнага развіцця. Менавіта ў гэты час фарміруюцца асноўныя накірункі

статыстыкі: дэмаграфічная статыстыка (статыстыка насельніцтва), статыстыка

сельскай гаспадаркі і прамысловасці.

Статыстычныя крыніцы ўтрымліваюць масавыя, пераважна колькасныя

дадзеныя. Правільнае іх выкарыстанне дазваляе выявіць у сукупнасці з'яў, што

здаюцца выпадковымі, характэрныя для іх заканамернасці развіцця. Выяўленне

азначаных заканамернасцей адбываецца шляхам параўнання колькасных дадзеных,

але для таго неабходна супаставімасць (аднароднасць) статыстычных дадзеных.

Статыстычныя звесткі маюць не толькі колькасныя, але і якасныя

характарыстыкі. Змены тэрыторыі ці іншых параметраў вывучаемага аб'екта, ці яго

недакладнае вызначэнне не даюць магчымасці супастаўляць статыстычныя

дадзеныя ў поўным аб'ёме

Асноўныя прынцыпы выкарыстання статыстычных дадзеных датычацца,

такім чынам, трох бакоў: паўнаты, дакладнасці і аднароднасці статыстычных

звестак. Статыстычныя звесткі, заключаныя ў крыніцы, павінны быць дастаткова

поўнымі ў сэнсе ахопу імі ўсіх важнейшых элементаў вывучаемай з'явы ці працэса.

Каб меркаваць аб ступені дакладнасці статыстычных крыніц, неабходна вызначыць

крыніцу іх паходжання: ці запазычаны яны з анкеты, што запаўнялася асобай,

зацікаўленай у выніках, ці яны атрыманы ад статыстыка, што абавязаны дакладна

запісваць вывучаемыя звесткі; дадзеныя збіраліся падрыхтаванымі спецыялістамі ці

выпадковымі асобамі, сярод якіх маглі быць і тыя, хто не меў элементарных ведаў

аб правілах статыстычнага ўліку, і ўрэшце, параўноўваемыя звесткі павінны быць

аднароднымі (параўноўвацца павінны аднародныя з'явы, працэсы, аб'екты па

пэўных, дакладна акрэсленых параметрах).

Фарміраванне статыстычных крыніц ўключае наступныя стадыі: 1)

падрыхтоўчая праца, збор звестак, 2) зводка першапачатковых дадзеных і

Для прыкладу, тэрытарыяльна-адміністрацыйныя змены БССР на працягу 1920-х гг. не даюць магчымасці

параўнаць многія звесткі. К статыстыцы сельскай гаспадаркі на працягу першай паловы ХІХ ст не

вызначалася дакладна, што разумеецца пад "неудобными" землямі, у статыстыцы прамысловасці --

паняцце "фабрыка".

падрыхтоўка іх для друку.

Дэмаграфічная статыстыка вывучае народанасельніцтва і яго змены ў

канкрэтных гістарычных умовах грамадскага развіцця. Прадметам яе даследавання

служаць колькасць, склад, размяшчэнне і рух насельніцтва як усей краіны ў цэлым,

так і асобных яе рэгіенаў.

Першыя звесткі дэмаграфічнага характару з’яўляюцца ўжо ў XVI ст.

“Попісы войска ВКЛ” і “Пісцовыя кнігі” даюць прыкладнае ўяўленне аб колькасці

насельніцтва ў асобных рэгіенах. З уключэннем у склад Расійскай імперыі іх

змяняюць рэвізіі. Дарэчы да гэтага ж часу (апошняя чвэрць XVIII ст.) адносіцца і

спроба ўліку механічнага руху насельніцтва. У 1772 г. быў выдадзены указ, у якім

мясцовым уладам даручалася весці улік падатнага насельніцтва, якое змяняла

месца жыхарства. Да 1830 г. адносіцца арганізацыя ўліку механічнага руху

насельніцтва, не ахопленага дзяржаўнымі рэвізіямі. Паліцэйскія ўстановы

пачынаюць збіраць звесткі аб перамяшчэннях насельніцтва паміж гарадамі і ў

межах гарадоў.

З сярэдзіны ХІХ ст. арганізуецца адміністрацыйна-паліцэйскі ўлік. У другой

палове ХІХ - пачатку ХХ ст. шырока праводзіліся масцовыя гарадскія перапісы

насельніцтва. Урэшце з 1897 г. з’яўляецца такі від як перапісы насельніцтва.

4.2. Перадвесне статыстыкі. Гаспадарчыя апісанні і дакументы

фіскальнага ўліку насельніцтва XVI-XVIII стст.

Статыстычныя матэрыялы ўзнiкаюць як рэалiзацыя зваротнай сувязi ў

кiраваннi. Яскрава iлюструюць гэта такiя цiкавыя крынiцы па гiсторыi гаспадаркi i

сялянскага насельнiцтва XVI-XVIII стст. як пiсцовыя кнiгi гаспадарскiя, рэвiзii,

iнвентары. Азначаны вiд крынiц з'явіўся канчатковым вынiкам улiку i перапiсу: 1)

матэрыяльнай маемасцi i 2) павiннасцей сялян, праведзенага ў розны час як па

iнiцыятыве дзяржаўнай улады, так i асобных феадалаў.

Пры гэтым неабходна адрознiваць iнiцыятыву ад яе матэрыялізаванага

вынiку. У прыватнасцi велiкакняская гаспадарчая iнiцыятыва (цi палiтыка)

выявiлася у т.зв. устаўных граматах (уставах). Першай з iх стала "устава" для

гаспадарскiх уладальнiкаў Вiленскага i Трокскага паветаў 1514 г., а пасля — ўстава

1529 г. для гэтых жа паветаў i “Наказ старастам i дзяржаўцам”. На аснове мясцовых

уставаў была выпрацавана “Устава на валокi 1557 г.”, якая нягледзячы на тое, што

напачатку датычылася толькi заходнiх ваяводстваў княства, мела

агульнадзяржауны характар. Устава, што паклала пачатак правядзенню аграрнай

рэформы (“валочнай памеры”), утрымлiвала прынцыпы, на аснове якiх павiнна

была быць пабудавана вялiкакняская дваровая гаспадарка на ўсей тэрыторыi

Вялiкага княства Лiтоўскага. Па вызначэнню У.I.Пiчэты “Устава на валокi” — з

аднаго боку — эканамiчны трактат, з другога — практычнае гаспадарчае

кiраўнiцтва"

Паколькi ўставы — гэта толькi нормы, якiх прадпiсвалася прытрымлiвацца,

то на iх аснове складана ахарактарызаваць рэальны стан як гаспадарскай, так i

сялянскай гаспадаркi. Але для выканання гэтай iнiцыятывы праводзiлiся рэвiзii,

перапiсы маемасцi i складалiся асобныя пiсьмовыя помнiкi — кнiгi рэвiзiй,

“ординации”, пiсцовыя книги, iнвентары. У прыватнасцi ў сярэдзiне XVI ст. (1559

г.) была складзена “Рэвiзiя пушч i пераходаў”, у 1631 г. - “ординация”, што

Пичета В.И. Аграрная реформа Сигизмунда Августа в Литовско-Русском государстве. М., 1958. С.184.

ўключала цiкавейшыя звесткi аб лясных угоддзях Вялiкага княства Лiтоускага.

Неабходна зазначыць, што ў той час, як гаспадарчая iнiцыятыва вялiкага

князя фiксавалася у пэўных нарматыўных дакументах, то гаспадарчая iнiцыятыва

прыватных уладальнiкаў не зауседы фiксавалася пiсьмова. Тут часцей мы ўжо маем

справу з пэўным апiсаннем асобных маенткаў, зямель, з указаннем, што яно

праведзена па распараджэнню таго цi iншага ўладальнiка. У гэтых адносiнах уяўляе

вялікую цiкавасць “Пiсцовая кнiга Пiнскага i Клецкага княстваў, якая складзена

пiнскiм старастаю Станiславам Хвальчэўскiм у 1552-1555 гг.”

(па распараджэнню

мацi Жыгiмонта Аўгуста -- каралевы Боны

). Кнiга зафiксавала падзел уладанняў

каралевай Бонай на войтаўствы — адмiнiстрацыйныя адзiнкi, створаныя штучна

для правядзення ўлiку, шляхам злучэння пад уладай войта пэўнай колькасцi сёл.

Азначаная кнiга — цiкавая крынiца па эканомiцы i быту сялян, па гiсторыi

праваслаўнай царквы ў Вялiкiм княстве Лiтоўскiм. Каштоўнасць яе ўзрастае ў

сувязi з тым, што колькасць сялянскага насельнiцтва, iх павiннасці зафiксаваны i ў

“Пiсцовай кнiзе”, складзенай ужо ў ходзе правядзення рэформы

. Апошняя

утрымлiвае апiсанне горада Пiнска, пiнскага замку i васьмi войтаўстваў Пiнскага

старoства. Супастаўляючы звесткi гэтага апiсання з дадзенымi папярэдняга

перапiсу мы маем магчымасць вызначыць змены ў колькасцi насельнiцтва, аб’еме

павiннасцяў.

Дарэчы ў 1558 г. было праведзена павалочнае вымярэнне Гродзенскай

эканомii i iншых тэрыторый (звесткi таксама апублiкаваны)

Правядзенне гаспадарчых апiсанняў у гэты час праводзiлася не толькi з

фiскальнымi мэтамi, але i з мэтамi абароны. Апошняе у прыватнасцi

перадвызначыла яшчэ да аграрнай рэформы правядзенне рэвiзii Полацкай зямлi ў

1552 г.

Каштоунасць гэтай крынiцы, якая засведчыла не толькi абарончыя

магчымасцi Полацкай крэпасцi, але i эканамiчны стан Полацкай зямлi,

павялiчваецца тым, што маецца магчымасць параўнаць гэтыя дадзеныя з дадзенымi

маскоўскiмi. Справа ў тым, што пасля авалодання царом Iванам Грозным Полацку

(1563 г.), на пачатку 1570-х гг. было аддадзена распараджэнне аб рэвiзii

З пачатку XVII ст. усе часцей ужываецца тэрмiн “iнвентары” (ад лац.

inventarium — вопiс)

. Iнвентары падзяляюць:

1) па аб’ему ахоплiваемай тэрыторыi на iнвентары княстваў, фальваркаў,

весак, маенткаў;

2) па аб’ему звестак — на “поўныя” i “кароткiя”.

Да поўных адносяць iнвентары якiя складаюцца з трох частак: 1) апiсанне

жылых i гаспадарчых пабудоў феадальнага двара, iх архiтэктуры i планiроўкi; 2)

апiсанне валасцей i мястэчак, што ўваходзiлi i склад дадзенага ўладання; 3) пералiк

павiннасцей розных груп насельнiцтва на карысць феадала.

Гл.выд.: Писцовая книга Пинского и Клецкого княжеств, составленная пинским старостою Станиславом

Хвальчевским в 1552-1555 гг. Вильно. 1884.

Бона Сфорца — жонка Жыгiмонта I Старога, атрымала гэтыя землi ад мужа i пажыццевае валоданне.

Дарэчы, усе прывiлеi, атрыманыя Бонай на землi i гарады, сабраныя ў ЦГАДА (Лiтоўская метрыка, кнiгi

публiчных спраў).

Писцовая книга бывшего Пинскаго староства, составленная по повелению короля Сигизмунда Августа в

1561-1566 гг. минским и кобринским старостою Лаврином Войною. Вильно. 1874.

Писцовая книга Гродзенскай экономии с прибавлениями. В 2-х ч. Ч.1. 1881., ч.2. 1882.

Матэрыялы рэвiзii “Полоцкая ревизия 1552 г.” былi падрыхтаваны i выдадзены Лаппо І. I. ў 1905 г.

Гэтыя матэрыялы таксама апублiкаваны: Гл.: “Писцовые книги Московского государства”. Ч.1. Отд.II.

Спб., 1877. С.421-566.

Першапачаткова гэта попiс (вопiс) памесця цi рэестр.

“Няпоўныя” альбо “кароткiя” iнвентары апiсваюць толькi адзiн з трох

азначаных накiрункаў, пры гэтым яны ў некаторых выпадках больш падрабязныя,

чым поўныя. Найчасцей яны складалiся для ўласных патрэб феадалаў.

Большасць iнвентароў маюць два бакi: 1) апiсальны (юрыдычны), 2)

нарматыуны. Iнвентары Беларусi XVI-XVIII стст. можна параўнаць з “пiсцовымi”

книгамi Маскоўскай (Рускай) дзяржавы

, разам з тым яны адрознiваюцца ад

апошнiх: 1) юрыдычнай прыродай; 2) сваiм прызначэннем; 3) тэрытарыяльным

ахопам.

На працягу XVI-XVIII стст. можна прасачыць шэраг змен у змесце i формах

iнвентароу Беларусi, а таксама у функцыях апошнiх. На першым этапе (XVI -

першая палова XVII ст.) iнвентары абслугоўвалі не эканамiчную, гаспадарчую

дзейнасць феадала, а яго уладальнiцкiя правы i iнтарэсы

. Найчасцей яны

складалiся па прычыне перадачы ў арэнду, вяртання пазыкi i г.д. У XVI ст. iнвентар

(“попiс”, “рэестр”) з’яўляўся юрыдычным дакументам пры афармленнi часавога

уладання. Таму i змест яго вызначаўся найперш сiстэмай часовага трымання, што

шырока распаўсюджвалася на працягу XVI ст.

Да часу, калi вызначаецца такая назва дакумента, як “iнвентар”, апошнi ўжо

меў шэраг характэрных рысаў: лаканiчнасць выкладання, абмежаванасць дадзеных

(пераважна адсутнiчаюць звесткi аб складзе сям’i, аб цяглавай жывеле). У

iнвентарах сярэдзiны XVII ст. знiкае павалочны парадак перапiсу. Надзелы, што

знаходзiлiся ў карыстаннi аднаго селянiна цi мешчанiна паказваюцца ў адной лiнii,

насупраць яго прозвiшча. У канцы XVII - першай палове XVIII ст. акрэслiваецца

наступнае размешчэння матэрыяла (гаспадарскi двор, мястэчка, воласць)

пашыраецца аб’ем звестак (дадзеныя аб сынах, зяццях i братах сялян i жыхароў

мястэчка, аб колькасцi валоў i коней у сялянскай гаспадарцы); iнвентары

набываюць характар масавай крынiцы. Яшчэ ў большай ступенi яны наблiжаюцца

па сваей форме i зместу да статыстычных крынiц у XVIII ст. (дапаўняюцца вялiкiмi

таблiцамi, дзе маюцца звесткi не толькi аб сялянскай сям’i, але i аб сялянскiх

павiннасцях)

Iнвентары сустракаюцца ў арыгiналах, копiях, чарнавiках. Пэўная

разнавiднасць iнвентароў — “рэверсальныя”. Яны складалiся адначасова з першымi

экзэмплярамi, пры гэтым першы экземпляр даваўся часоваму трымальнiку маентка

для практычнага кiраўнiцтва, а рэверсальны падпiсваўся iм i вяртаўся

землеуладальнiку для кантроля (таму абодва экзэмпляры маюць аднолькавую

каштоўнасць).

У iнвентарах мы можам знайсцi наступныя звесткi:

1) па сялянскай гаспадарцы;

а) надзел i яго змены; б) феадальная рэнта; в) рабочы iнвентар; г) структура

селянскай сям’i; д) дэмаграфiчныя звесткi; е) арганiзацыя кiравання сялянамi;

2) па фальварачнай гаспадарцы: а) агратэхнiка; б) гандаль i гiсторыя цэн; в)

прыбыткi ад продажу; г) гiсторыя рамяства i вотчыннай прамысловасцi i ўрэшце

вельмi цiкавыя звесткi аб пабудовах фальваркаў, а таму гэта цiкавыя крынiцы па

гiсторыi архiтэктуры i культуры наогул.

Ступень верагоднасці звестак iнвентара залежыць ад месца, мэтаў i абставiн

яго складання, а таксама спосабу яго афармлення. Iнвентары маглi складацца як

Гл.падручнiк пад рэд.I.Д.Кавальчанкi “Источниковедение истории СССР”. М., 1981. С.120-134.

Гл.: Копысский З.Ю. Источниковедение аграрной истории Белоруссии. Мн., 1978.

Гл.: Инвентари магнатских владений Белоруссии XVII-XVIII вв. Владение Смаргонь. Мн., 1977 і інш.

шляхам непасрэднага агляду ўладання, так i па-за яго межамi на аснове больш

раннiх, часам састарэлых запiсаў.

Iнвентары складалiся па iнiцыятыве ўладальнiка цi суда. Найбольш

дакладныя звесткi ў iнвентарах, што складалiся для патрэб феадала

. У большай

ступенi таксама дакладныя двухбаковыя дакументы. Але пры перадачы маентка ў

арэнду не выключалася магчымасць змен паказчыкаў даходнасцi па пэўнай

дамоўленасцi. Як правiла, у iнтарэсах залогавага уладальнiка цi арандатара

запiсвалася меньшая ураджайнасць. У другiх выпадках (па суду), наадварот,

iмкнулiся ўраджайнасць завысіць. У iнвентарах таксама шмат арыфметычных

памылак (пры падлiках), спрэчных дацiровак i iнш.

Інвентарныя вопісы дзяржаўных, царкоўных і прыватных уладанняў

ствараліся не толькі у выніку розных прычын, але і з рознай ступенню

перыядычнасці. Дробным і значнай частцы сярэдніх феадалаў не было патрэбы

складаць інвентар маентка, яны і так звычайна добра ведалі становішча спраў у

маентку, паколькі гаспадарку часцей вялі самі. Такія інвентары ў дачыненні да

пэўнага маентка адзінкавыя, яны найчасцей складаліся пры змене ўласнікаў.

Інвентары ж буйных магнацкіх уладальнікаў і складаліся часцей і захаваліся лепш.

У фондзе Радзівілаў (ф.694) утрымліваецца шэраг такіх інвентароў. У прыватнасці

Міхаіл Казімір Радзівіл патрабаваў штогадовага складання валасных перапісаў і

адзін раз у тры гады — агульных інвентароў.

Інвентары дзяржаўных уладанняў таксама павінны былі складацца з пэўнай

перыядычнасцю. Сеймавай пастановай 1562 г. была вызначана перыядычнасць

рэвізій дзяржаўных уладанняў -- раз на пяць гадоў, а сеймавая канстытуцыя 1601 г.

рэгламентавала сам парадак арганізацыі інвентарных апісанняў. На справе ж

апошнія часцей складаліся пры змене кіраўніцтва альбо адміністрацыйных асоб

(адміністратараў, эканомаў, старастаў), пры перадачы зямель у арэнду ці іх

продажы

Такім чынам, такія цікавыя гаспадарчыя дакументы як інвентары з часам

набываюць пэўныя рысы статыстычных крыніц: масавы характар вывучаемых з’яў

і працэсаў, колькасны (апісальна-лічбавы) спосаб перадачы інфармацыі, пэўныя

крытэрыі збору інфармацыі, перыядычнасць і г.д. Гэта дазваляе выкарыстоўваць

статыстычныя метады пры іх апрацоўцы

4.3.Эканоміка-геаграфічныя і гаспадарчыя апісанні, матэрыялы

фіскальнага ўліку канца XVIII - першай паловы ХІХ стст.

4.3.1. Матэрыялы Генеральнага межавання і ваенна-тапаграфічныя

апісанні канца XVIII – 60-х гг. ХІХ ст. Сярод шэрагу апісанняў геаграфічнага і

статыстычнага характару неабходна адзначыць “Топографические описания” і

“Экономические камеральные примечания”. Узнікненне гэтых матэрыялаў звязана

з тым велізарным па аб’ему размежаваннем зямель, якое было пачата ў часы

Кацярыны ІІ, з далейшымі крокамі па вывучэнню народнагаспадарчых рэсурсаў

краіны.

Генеральнае межаванне адносіцца да ліку важнейшых мерапрыемстваў

Гл.: Козловский П.Г. Магнатское хозяйство Белоруссии во второй половине XVIII в. Мн., 1974.

Голубеў В.Ф. Сялянскае землеўладанне і землекарыстанне на Беларусі XVI-XVIII ст. Мн., 1992. С.19.

Складанасці на гэтым шляху і вопыт апрацоўкі можна знайсці ў манаграфіі. П.А.Лойкі.

Прыватнаўласніцкія сяляне Беларусі. Эвалюцыя феадальнай рэнты у другой палове XVI - XVIII стст. Мн.,

1991.

унутранай палітыкі абсалютызму, якое праводзілася ў Расійскай імперыі з 1765 г.

прыблізна да сярэдзіны ХІХ ст. Сутнасць межавання складалася з работы па

здымцы, вымярэнню, картаграфаванню, апісанню, фізіка-геаграфічных і

сацыяльна-эканамічных аб’ектаў тэрыторыі.

Пытанне аб Генеральным межаванні далучаных беларускіх зямель

упершыню ўзнікла летам 1776 г., у сувязі з патрэбай царскай адміністрацыі ў

дакументальных крыніцах па афармленню і замацаванню зямельных падараванняў,

i у цэлым саслоўнага упарадкавання фактычнага землеўладання. Ужо да 1782 г.

былі распрацаваны неабходныя інструкцыі.

Вызначаліся тры комплексы задач: 1) землеўпарадкавальныя, 2)

картаграфічныя і 3) зямельна-ўліковыя. У выніку атрымліваўся апісальна-

статыстычны звод даведачных дадзеных для адміністрацыі ў справе распрацоўкі

галоўных напрамкаў і бягучых мерапрыемстваў урада.

Лейтматывам межавання з’яўлялася замацаванне манаполіі дваранства на

зямлю і пазбаўленне гэтага права тых асоб, якія фармальна-юрыдычна прэтэндавалі

на прывіліяванае становішча. Таму новая межавая дакументацыя абвяшчалася

адзінай законнай падставай землеўладання. Дакладнай і падрабязнай фіксацыі сеткі

населеных пунктаў надавалася асаблівае значэнне пад час картаграфавання

тэрыторыі.

Праца праводзілася каморнікамі з дапамогай салдат. Ажыццяўленне

Генеральнага межавання на Беларусі (на той час усходняя частка сучаснай

тэрыторыі рэспублікі) была ўскладзена на Смаленскую межавую кантору. У цэлым,

межавая кантора выступала правадніком русіфікатарскай палітыкі царызму. І

справа не толькі ў адхіленні мясцовай шляхты ад непасрэднага ўдзелу ў

распрацоўцы і рэалізацыі межавання. Гэта назіралася ў час размежавання спрэчных

казенных зямель, асабліва падараваных, якія чакалі каморнікаў для канчатковага

зацвярджэння захопаў.

Бясспрэчнай вартасцю колькасных вынікаў межавання з’яўляецца іх

храналагічная адначасовасць і паўната стварэння. Аднак па гэтай прычыне

выніковыя даныя маюць і пэўныя недахопы. Межавыя ўвагі адрозніваюцца

некаторай заніжанасцю колькасці насельніцтва паветаў. Гэта адбылося таму, што

межавыя чыноўнікі спадзяваліся на вусныя дэкларацыі саміх уладальнікаў па

выніках рэвізіі 1782 г., без уліку "прапіснога

" і прыбыўшага насельніцтва.

Самы большы недахоп колькасных вынікаў межавых павятовых апісанняў

датычыцца характарыстыкі суадносін форм феадальнай рэнты. Пры апісанні форм

павіннасцей складальнікі заўваг кіраваліся вылучэннем толькі паншчыны і

грашовага аброку, а астатнія сялянскія гаспадаркі адносілі ў рад змешаных.

Натуральны аброк, як правіла, імі не вылучаўся. Тым не менш эканамічныя заўвагі

Генеральнага межавання застаюцца адзінай поўнай крыніцай па вывучэнню розных

бакоў феадальнага землеўладання і форм эксплуатацыі ўсходнебеларускага

сялянства ў апошняй чвэрці XVIII ст. Пасля 1785 г. на разглядаемай тэрыторыі

больш не праводзілася здымак і вымярэнняў зямель, як гэта было зроблена

каморнікамі ў час межавання.

Адной з цікавейшых крыніц з’яўляюцца камеральныя апісанні.

Камералістыка, або навука дзяржавазнаўства, на працягу XVIII ст. кіравалася

апісальным метадам, у задачу якога ўваходзілі збор і сістэматызацыя разнастайных

Не азначанага пры першапачатковым ўлiку.

звестак аб крыніцах плацежаздольнасці насельніцтва, а таксама даходах дзяржавы

ў цэлым. Паколькі такіх фактараў набіралася неабмежавана многа, камеральныя

апісанні давалі ўсебаковую характарыстыку фізічна-геаграфічнага і сацыяльна-

эканамічнага становішча той альбо іншай тэрыторыі.

У перыяд 1772-1774 гг. былі складзены два камеральныя апісанні

ўсходнебеларускіх зямель, а таксама і агульнае – на далучаную тэрыторыю і

спецыяльнае – на дзяржаўную веску. Яны былі створаны царскай адміністрацыяй з

мэтай збору і ўліку разнастайных статыстычных і дакументальных крыніц аб

фактычным становішчы тэрыторыі. Камеральнае апісанне 1772 г. ўяўляе сабой

форму статыстычнай характарыстыкі зямель. Галоўнай мэтай стварэння і

правядзення апісання дзяржаўнай вескі было вызначэнне велічыні зямельнага

фонду для падараванняў і крыніц казенных даходаў.

Апісанне 1774 г. выкарыстоўвалася ўрадам для кантролю за дзейнасцю

арандатараў і ў межах рэгулявання фактычнага становішча дзяржаўнага сялянства.

У аснову статыстычнага назірання былі пакладзены вусная дэкларацыя

землеўладальнікаў і самыя розныя дакументальныя крыніцы.

Камеральныя апісанні 1772-1774 гг. дазваляюць удакладніць не толькі

фактычны склад залежнага насельніцтва, але і распаўсюджаныя ў гiстарычнай

літаратуры звесткі аб структуры зямельнай ўласнасці на ўсходзе Беларусі.

Праведзенае беларускім гісторыкам Я.К.Анішчанкам вывучэнне адзначаных вышэй

камеральных апісанняў, паказвае, што вывады многіх даследчыкаў аб

прынцыповым адрозненні структуры феадальнай ўласнасці паміж усходняй,

цэнтральнай, заходняй тэрыторыямі Беларусі недастаткова абгрунтаваны

. Па

меркаванню Я.К.Анішчанкі адначасовасць у правядзенні, праграмнае адзінства

паказчыкаў, апора на ўлік фактычнага насельніцтва, практыка паслядоўнага

ўдакладнення першапачатковых звестак праз новыя органы ўлады, зацікаўленасць

у пэўнай дакладнасці і паўнаце матэрыялу – усе гэта дазваляе аднесці камеральнае

апісанне 1772-1774 гг. да дастаткова надзейнай і ўнікальнай крыніцы.

Вялікую цікавасць уяўляюць і “Экономические примечания”,

“Топографические описания”. Па Мінскай губерні яны складаліся ў 1800 г.

чатырма павятовымі землямерамі на аснове архіўных матэрыялаў, дакладаў

губернатара, тапаграфічных здымак, апытання мясцовага насельніцтва і асабістых

назіранняў аўтараў.

“Тапаграфічныя апісанні” – гэта рукапісы вялікага фармату і значнага аб’ему

(па Мінскай губерні -- 170 лістоў). Матэрыял размешчаны наступным чынам.

Напачатку акрэсліваецца агульная характарыстыка губерні, пасля кожнага

павятовага горада і кожнага павету.

У агульнай характарыстыцы вызначаецца месцазнаходжання губерні, яе

межы і плошча, маецца гістарычная даведка аб ўтварэнні губерні, ўсталяванні

губернскіх і павятовых гарадоў. Дадзена таксама апісанне рэк, азер, глебы,

сельскагаспадарчых прылад, найбольш распаўсюджаных сельскагаспадарчых

культур, ураджаяў, жывельнага і расліннага свету. Маюцца звесткі аб занятках,

вераспавяданні, адзенні і мове насельніцтва. Дадзеныя аб колькасці насельніцтва,

населеных пунктаў, заводаў, фабрык, млыноў і г.д. зведзены ў табліцы. Да агульнай

характарыстыкі губерні прыкладзена ведамасць падаткаў, якія штогод паступалі ў

дзяржаўную казну.

Анiшчанка Я.К.