Ходин С.Н. Источники истории Беларуси (попытка историко-генетического и компоративного обзора). Бел.яз

Подождите немного. Документ загружается.

Расii (1684) увесь архiў ваяводскай канцылярыi быў вывезены. У вынiку у

Лiтоўскай Метрыцы узнiк асобны фонд, якi характарûзаваў кiраванне Смаленскам

на працягу першай паловы XVII ст. Прыкладна у гэты ж час адбылося далучэнне да

метрыкi Лiвонскiх матэрыялаў i шэрагу знешнеэканамiчных дакументаў,

непасрэдна звязаных з дзейнасцю канцылярыi. Частка матэрыялаў гарадскiх i

земскiх судоў, якiя захоўвалiся у россыпу, былi ўнесены ў кнiгi-копii пры

перапiсцы, iншыя былi уключаны крыху пазней. Да кнiг Лiтоўскай Метрыкi

далучала свае дакументы канцылярыя. Патрэбна падкрэслiць, што з увядзеннем

пасад падканцлера 1566 г. звязаны падзел канцылярыi ВКЛ на дзве: “Вялiкую” i

“Малую”. Пры гэтым самi акты рэгламентавалi характар iх захоўвання ў архiве, а

закон аб iх быў змешчаны у кнiгах Лiтоўскай Метрыкi. Дзейнічала справаводчая

канцылярыя, прызначаная да бягучых спраў. Яна знаходзiлася разам з князем, калi

той быў у раз’ездах. У яе заносiлi звесткi аб выдаваемых князем прывiлеях,

падараваннях i iншых дакументах. Затым гэтыя дадзеныя у больш цi менш сцiслай

форме заносiлiся у асноўныя кнiгi Метрыкi, але нельга выключыць, што рабiлася

гэта не ва ўсiх выпадках.

На працягу XVI-XVIII ст. сфармiраваўся у асноўным сучасны ск ë ад кнiг :

кнiгi запiсаў, кнiгi судовых спраў, кнiгi публiчных спраў i кнiгi перапiсаў.

Першачарговае значэнне сярод дакументаў Лiтоўскай Метрыкi займаюць “кнiгi

запiсаў”, якiя падштурхнулi першых даследчûкаў Лiтоўскай Метрыкi да думкi аб

тым, што пiсары вялiкакняскай канцылярыi запiсвалi усе матэрыялы без перабору.

З разгляду першапачатковага складу кнiг Лiтоўскай Метрыкi ўжо вядома, што

менавiта у кнiгi запiсаў былi перапiсаны данiны вялiкага князя, пасольскiя i частка

кнiг судовых часоў Казiмiра i Аляксандра, Жыгiмонта I Старога. Пры гэтым

адначасова працягвалi весцiся бягучыя кнiгi. Такiм чынам, сучасны змест кнiг

запiсаў метрыкi вельмi разнастайны.

Найбольшóю колькасць матэрыялаў кнiг складаюць дакументы, што

падцвярджаюць уласнасць феадалаў на нерухомую маемасць, прадстаўляюць

iншыя правы i прывiлегiі. Да iх адносяцца граматы каралеўскiя на падараванне

зямельных ўладанняў, прыбыткаў, права збору падаткаў, зацвярджэнне "таргоў" i

кірмашоў. У метрыцы можна знайсцi i iншыя акты.

Адрозненнем кàпiйных кнiг Лiтоўскай Метрыкi за перыяд да другой паловы

XVI ст. ад кàпiйных кнiг у Рускай дзяржаве з’яўляецца тое, што яны складаюцца

выключна з дакументаў, выйшаўшых ад âÿлiкага князя, цэнтральнай i мясцовай

адмiнiстрацыi. Толькi 38 дакументаў адносяцца да прыватных.

У кнiгах запiсаў змешчаны таксама копii цэхавых статутаў, якiя

зацвярджалiся гаспадаром, тут жа вызначалася пэўная колькасць людзей, што

выстаўлялася феадаламі пад час ваенных дзеянняў. Як ўжо адзначалася, у кнiгах

апынулiся асобныя дакументы дыпламатычнага характару. У фондзе 389 ЦДАСА у

Маскве маецца 219 “Кнiг Запiсаў”, якiя ахоплiваюць перыяд з 1440 па 1771 гг. У

гэтых кнiгах у XVII-XVIII стст. з’яўляåцца ўсе больш прыватных актаў, якiя

трапiлi ў склад Метрыкi самымi рознымi шляхамi. У прыватнасцi была шырока

распаўсюджана практыка накiравання для падцверджання рознага роду дакументаў

вялiкаму князю (каралю) (у тым ліку i прыватных актаў). Такiм чынам, у “Кнiгах

Запiсаў” можна знайсцi амаль ўсе вiды дакументаў, якiя выходзiлi з канцылярыi

ВКЛ.

Найбольш шматлiкая група кнiг метрыкi – “Кнiгi судовых спраў”. Яны

ўключалi таксама дакументы Вiленскага замкавага суда i рашэннi на справах

Брэсцкага i Кобрынскага старостваў. Як адзначаў адзiн з вядомых даследчыкаў

Лiтоўскай Метрыкi Л.М.Пташыцкi, “складана з дакладнасцю вызначыць кнiгi якiх

судоў ўваходзiлi ў склад метрычнага архiва”. Можна толькi меркаваць, што у

метрыку здавалiся кнiгi вышэйшых судоў, якiя дзейнiчалi ад iмя вялiкага князя. У

фондзе № 389 ЦДАСА кнiгi судовых спраў складаюць №№ з 221 па 522 i

ахоплiваюць перыяд з 1510 па 1713 гг.

У адзеле “Кнiгi публiчных спраў” сабраны кнiгi, якiя утрымлiваюць

дакументы агульнадзяржаўнага значэння: сеймавыя i канфедэрацкiя рашэннi,

пасольствы у iншыя дзяржавы, граматы i дыпломы на пасады. Значны iнтарэс мае

кнiга 523 “Попiс войска” – фактычна перапiс насельнiцтва. Гэтыя цiкавыя

матэрыялы толькi пачынаюць даследавацца. У фондзе ЦДАСА названыя кнiгi

складаюць №№ 523-558 i ахоплiваюць перыяд з 1528 па 1794 гг.

“Кнiгi перапiсаў” уключаюць люстрацыi, попiсы замкаў, старостваў

(падрабязнае апiсанне межаў з суседнiмi дзяржавамi). Гэтыя кнiгi у агульнай

нумерацыi фонда № 389 ЦДАСА складаюць №№ 559-582 i ахоплiваюць перыяд з

1542 па 1779 гг.

Акрямя таго у фондзе № 389 маецца адна кнiга розных зборнiкаў сапраўдных

актаў XV-XVII ст. i “сiгiлаты” (рэестры спраў з пячаткамi) Як ўжо адзначалася

вышэй, пэўныя дакументы могуць знаходзiцца не на месцы, г. зн. не ў тых кнiгах,

дзе сабраны адначасова выдадзеныя акты, частка дакументаў ўвогуле не

скапiравана ў канцылярыi, iншыя ж былi ўнесены ў кнiгi Лiтоўскай Метрыкi, што

не захавалася да нашага часу. У сувязi з гэтым значную цiкавасць уяўляюць кнiгi,

якiя служылi для рэгiстрацыi дакуметаў, канчаткова аформленых у канцылярыi,

замацаваных пячаткай – кнiгi “сiгiлат”. У адрозненне ад iншых кнiг, яны, такiм

чынам, павiнны былi адлюстроўваць паслядоўнасць афармлення дакументаў у

канцылярыi. На жаль гэтыя кнiгi захавалiся фрагментарна. Да таго ж у “Кнiгах

Запiсаў” i у “Кнiгах судовых спраў” таксама сустракаюцца матэрыялы, што па

свайму тыпу наблiжаюцца да сiгiлатаў. Напрыклад, у кнiзе № 124–запiсаў i 126-

судовых спраў скапiраваны сiгiлаты канцылярыi Сапегi 1649-1650 гг. Яны былi

уключаны у кнiгi ў сувязi з тым, што пад час бiтвы пад Зборавам 15 жнiўня 1649 г

татары разрабавалi павозкi, дзе знаходзiлiся i дакументы-метрыкi. Толькi некалькi

сшыткаў, уключаных затым у кнiгу 124-запiсаў, удалося сабраць у гразi на полi

бою.

Як i у кнiгах сiгiлат, так i у сiгiлатах 1649\50 гг. пазначана i дата прылажэння

пячаткi, i дата, прастауленая у дакуменце. Пры гэтым, здаралася, дата

прастаулялася у прывiлеях значна пазней, чым прыкладалася пячатка. Зараз

складана меркаваць, з’яулялiся такiя выпадкi выключэннем з агульнага правiла, цi

звычайнай практыкай, распаусюджанай у пэуныя перыяды дзейнасцi канцэлярыi

ВКЛ.

3.2.3. Асноўныя этапы навуковага асваення i вывучэння Лiтоўскай Метрыкi.

Гiсторыя фонда “Лiтоўская метрыка” (ЦДАСА РФ, № 389). Гiсторыкi не маюць

звестак, якiм быў поўны склад Метрыкi (старых i новых кнiг) у XVI - пачатку XVII

ст.ст. Iнвентарны вопiс архiва складзены ў хуткiм часе пасля Ëþáëiíñêàé Âóíii ¢ 70-

пач.80-х гг. (да 1587) улiчвала толькi нязначную частку, яго “рэшткi” — 674 акты.

Таму асаблiвую каштоўнасць уяўляе рэестр 1623 г. Метрыкi Вялiкага княства

Лiтоўскага

. Ен дазваляе даведацца аб тым, што захавалася да сярэдзiны XVII ст.

У далейшым час i абставiны яшчэ больш не шкадавалi матэрыялы архiва.

Ваенныя падзеi сярэдзiны XVII i пачатку XVIII ст.ст. выклiкалi шматлiкiя пераезды

i страты. У сярэäзiне 60-х г. XVIII ст. Метрыка ВКЛ была перавезена ў Варшаву

(туды ж з Кракава перамясцiлi i Каронную метрыку). У 1794 г., праз месяц пасля

ўзяцця А.Суворавым сталiцы Рэчы Паспалiтай, было атрымана распараджэнне аб

пераводзе ўсiх матэрыялаў дзяржаўнага архiва ó Санкт-Пецярбург. Тут асноўную

частку дакументаў змясцiлi ў Сенат, а рэшту (дыпламатычнага характару) — у

Калегiю замежных спраў. Дарэчы частка матэрыялаў тады ж перададзена ў Прусiю,

аднак шматлiкiя вынiкi з iх садзейнiчалi ўтварэнню аддзела “Кнiг выпiсаў”. Крыху

пазней частка дакументаў Лiтоўскай Метрыкi была перададзена ў Iмператарскую

Публiчную бiблiятэку (зараз iмя Салтыкова-Шчадрына) — папскiя булы, лiвонскiя

акты, казацкiя хартыi.

Спробы вывучэння i класiфiкацыi матэрыялаў Метрыкi былi зроблены óжо ó

1803-1804 гг. экспедыцыяй Сената. Аднак сапраўдным этапам архiўнага i

навуковага даследавання дакументаў дзяржаўнага архiва Вялiкага княства

Лiтоўскага стала стварэнне Камiсii (1835 г.) для óпарадкавання спраў Лiтоўскай

Метрыкi ў мэтах практычнага карыстання прадстаўнiкамi дваранскiх êîëà¢

(падцвярджэнне i ўстанаўленне радавых праў, прывiлеяў i г.д.). Êамiñiя падзялiла

Метрычныя справы на 12 аддзелаў: 1) кнiгi запiсаў, 2) судныя справы, 3)

публiчныя, 4) перапiсы, 5) выпiсы, 6) справы за пячаткай (сiгiлаты), 7) кнiгi

“Непременного Совета”, 8) рэгiстры (рэестры), 9) кнiгi копiй, 10) старажытныя

акты, 11) радаслоўныя, 12) карты i планы. Гэтая структура Метрыкi, ў асноўным,

захоўваецца i зараз. Была праведзена перанумерацыя ў лiстах аддзелаў, зроблены

запiсы аб колькасцi лiстоў у адзiнцы захавання.

Наступны важнейшы этап у гiсторыi фонда ЛМ — перадача кнiг у Маскву

(1887 г.) у Маскоўскi архiў Мiнiстэрства юстыцыi. З’яўляецца першы друкаваны

вопiс Л.М.Пташыцкага (у аснове якога ляжыць вопiс Камiсii 1835 г.). Матэрыялы

разбiты на аддзелы, ў межах якiх дакументы падзялялiся на 2 часткi: А — кнiгi

Лiтоўскiя, В — кнiгi Каронныя. У гэты ж час частка кнiг Лiтоўскай Метрыкi

(пераважна справы дыпламатычнага характару) была перададзена ў Міністэрства

замежных спраў, а Каронная Метрыка — у Варшаву.

Дарэчы ў 1921 г. у адпаведнасцi з Рыжскай мiрнай дамовай Áеларусь была

падзелена на часткi. У 1923 г. частка застаўшыхся кнiг Кароннай Метрыкi

(каронныя судныя i пiсцовыя кнiгi, Дзеннiк Люблiнскага сейма, акты, што

датычылiся Рускага i Польскага ваяводстваў i iнш.) былi перададзены Польшчы.

Тыя матэрыялы, што засталiся ў 1939 г. у Маскве склалi ў ЦДАСА СССР фонд №

389.

У 1952 г. праведзена агульная нумерацыя адзiнак захавання ЛМ, пасля чаго

падзел на аддзелы перастаў быць асновай архiўнага ўлiку i захаваўся як

гiстарычнае паняцце. У 1954 г. да фонда ЛМ былi далучаны 15 кнiг i 62 дакумента

т. зв. “Пасольскай метрыкi” (ў тым лiку звесткi аб пагранiчных сутыкненнях i

устанаўленнi межы памiж Маскоўскай дзяржавай i Вялiкiм княства Лiтоўскiм.

У 1926 г. быў праведзены першы з’езд даследчыкаў “беларускае архэолёгii i

археографii”. На з’ездзе з задавальненнем была заслухана iнфармацыя аб

Гл.: Галенчанка К.Я. Неизвестный реестр метрики Великого княжества Литовского в собрании

П.П.Дубровского // Книга в Белоруссии: Книговедение, источники, библиография (сб. статей). Мн., 1981.

гатоўнасцi Цэнтрархiва РСФСР садзейнiчаць вяртанню архiўных фондаў, якія

датычыцца Беларусi, на яе тэрыторыю . Аднак працэсы канца 1920-1930-х гг. не

далi таму магчымасцi ажыццявiцца. Зараз фонд № 389 па-ранейшаму знаходзiцца ў

Цэнтральным дзяржаўным архiве старажытных актаў у Маскве.

3.2.4. Віды дакументавання. Найбольш распаўсюджанымі формамі

дакументавання ў кнігах запісаў з’яўляюцца лісты і прывілеі. Вядомы лісты-

распараджэнні мясцовым адміністрацыйным асобам па гаспадарчым і фінансавым

пытанням. Пад такім жа загалоўкам выпісваліся дакументы аб дазволе

арганізоўваць ярмаркі і таргі, адкрываць карчмы, дазваленні на гандаль без мыта і

г.д. Прывілеі – вельмі распаўсюджаны від запісаў, які фіксаваў падараванні

магнатам, шляхцічам (“земянам”), прадстаўнікам мясцовай каралеўскай

адміністрацыі правы на нерухомую маемасць, арганізацыю ярмарак, мяшчанам – на

гандаль без мыта.

Такім чынам, прывілеі маюць шмат агульнага з лістамі, аднак яны не

утрымліваюць распараджэнняў, наказаў і іншых норм імператыўнага характару.

Пры страце арыгіналаў дакументаў і ў некаторых іншых выпадках выдаваліся

падцверджанні (“потверженья”). Асобнай формай прывілеяў з’яўляліся “видимусы”

(копіі). Блізкія да даравальных і падцвярджальных грамат “прызнанні” – афіцыйнае

падцверджанне правоў і паўнамоцтваў, “вызнанне” – падцверджанне сапраўднасці

дакументаў асобай, ад імя якіх ен складаўся.

У кнігах ЛМ прысутнічаюць таксама такія запісы як “угода” -- пагадненне,

“квітанцыі” – паступленні сродкаў ад мытнікаў і справаздачы – “лічбы”. У кнігах

судовых спраў часцей сустракаюцца такія тэрміны, як справа (судовая справа),

“отложенье” – перанос слухання справы на іншы час, “припоминанье” – іскавая

заява, “вызнанне” – паказанні сведкаў, “вырок” – рашэнне, прыгавор па справе

вялікага князя ці ад яго імя паноў рады, трыбунала.

3.2.5. Сеймавыя матэрыялы XVI-XVII стст. Вальныя соймы ў Вялікім

княстве Літоўскім пачалі праводзіцца з 1401 г. Галоўнымі відамі дакументаў, якія

на іх прымаліся, былі акты уніі з Польскім каралеўствам і прывілеі. З 1507 г. у

якасці пастаноў сойму з’яўляюцца ухвалы (“уфалы”). Ужо да гэтага часу у

структуры ухвалы адбыліся пэўныя змены.

Пачынаючы з вальнага сойма 1547 г., якім кіраваў вялікі князь Жыгімонт

Аўгуст, на сеймах разам з ухваламі запісваюцца “прозьбы” шляхты ВКЛ і

“отказы”. Галоўнымі “прозьбамі” з’яўляліся: 1) каб чужаземцы не мелі маенткаў і

не займалі ўрады у княстве, 2) каб не парушаліся прывілеі і вольнасці земскія, 3)

каб усе новыя пастановы ухвальваліся на вальным сойме. Узрастанне ролі вальных

соймаў перадвызначыла пераўтварэнне пастаноў сойму у дакументы заканадаўчага

характару, што было акрэслена ў статуце 1566 г. і канчаткова замацавана ў 1588 г.

Неабходна таксама адзначыць матэрыялы мясцовых соймікаў. Гэта

інструкцыі і наказы дэпутатам на вальны (усеагульны) сейм, хадатайствы і просьбы

да урада, а таксама справаздачы паслоў і інфармацыя аб прайшоўшых сеймах.

Ужо ў сярэдзіне XVI ст. узрастае жаданне скласці для нашчадкаў

падрабязную справаздачу аб сейме. Першыя з такіх спроб (як “Дзеннік

Люблінскага сейма 1569 г.”) знаходзяцца на мяжы паміж матэрыяламі

справаводства і гісторыка-мемуарнай літаратурай. “Дзеннік Люблінскага сейма

1569 гг.” захаваўся ў 2-х рэдакцыях. У 1869 г. ен выдадзены па рукапісу, які

належаў Імператарскай Публічнай бібліятэцы. Ен напісаны некалькімі почыркамі

XVI ст. з нешматлікімі праўкамі адной рукой у тэксце і на палех, што адносяцца да

таго ж XVI ст. Па меркаванню М.Любаўскага гэта звод першапачатковых запісаў,

узнікшых па ходу паседжанняў сейма. Асаблівасцю гэтага дакумента з’яўляецца

яго эмацыянальная насычанасць у адлюстраванні дзень за днем, гадзіна за гадзінай

складанага развіцця падзей на сейме у Любліне. Гэта, дарэчы і дае падставу многім

даследчыкам адносіць “Дзеннік” да гісторыка-мемуарных твораў.

3.2.6. Мытныя кнігі як крыніца для вывучэння сацыяльна-эканамічнай

гісторыі Беларусі XIV-XVIII стст. На Беларусі ў XIV-XVIII стст. функцыі мытняў

выконвалі каморы і прыкаморкі, а пошліна, якую браў скарб ВКЛ з мясцовых

купцоў за ўвоз ці вываз тавараў за мяжу і з іншаземцаў за гандаль мясцовых

рынках, ці правоз тавараў па тэрыторыі дзяржавы, называлі мытам (адсюль і назва

– мытня). Мыта плацілі грашыма ці таварамі, суму пошліны і звесткі пра купцоў

запісвалі ў спецыяльныя мытныя кнігі.

Арганізацыяй збору мыта ў Вялікім княстве Літоўскім кіраваў вялікі літоўскі

падскарбі, якому падпарадкоўваліся інтэнданты, рэвізоры, адміністратары,

стражнікі, пісары, што працавалі ў мытных каморах і прыкаморках на межах

краіны. Усе мытнікі павінны былі быць шляхцічамі. На жаль, мытныя кнігі

Беларусі XIV – сярэдзіны XVI стст. не захаваліся. Асаблівую цікавасць у сувязі з

гэтым маюць дакументальныя матэрыялы тых краін, з якімі актыўна гандлявалі

беларускія купцы, у прыватнасці справы Пасольскага прыказа, якія уключаюць

апісанні ўмоў гандлю купецкіх іскаў і прэтэнзій, Рыжская гандлевая кніга (1280-

1352), мытныя рэгестры некаторых польскіх гарадоў XV- XVI стст.

Мытныя кнігі перыяду Рэчы Паспалітай (з другой паловы XVI ст.)

утрымліваюць наступную інфармацыю:

-- прозвішчы і месца жыхарства купцоў, якія правозілі тавары праз мяжу;

-- назву і колькасць тавараў, накірункі іх увозу (вывазу);

-- суму мытнага збору ў дзяржаўны скарб за увоз (вываз) тавараў за мяжу.

Запісы ў мытныя кнігі таксама фіксавалі мытныя зборы з іншаземцаў за гандаль на

мясцовых рынках ці транзітны правоз тавараў па тэрыторыі княства.

Захаваліся мытныя кнігі Брэста за 1583, 1605 гг., Віцебска за 1605 г., Гродна

за 1600, 1605, 1764 гг., Магілева за 1612, 1708 гг., Полацка за 1616, 1708 гг.,

Мінска, Барысава за 1708 г. і г.д. Мытныя кнігі зберагаюцца ў рукапісным аддзеле

бібліятэкі Вільнюскага універсітэта, XVIII ст. – у рукапісным аддзеле бібліятэкі

Нарадовай у Варшаве. Шэраг мытных кніг быў апублікаваны ў Актах Віленскай

археаграфічнай камісіі.

Значным недахопам гэтых кніг было тое, што ў іх адсутнічалі звесткі аб

таварах, якія ўвозіла (вывозіла) з краіны шляхта і духавенства. Справа ў тым, што

згодна прывілея Жыгімонта І Старога 1507 г. шляхта і духавенства Польшчы

вызваляліся ад мыта, калі яны везлі тавары не на продаж, а для ўласных патрэб.

Шляхцічу, які вёз тавар, дастаткова было прысягнуць, што ён паходзіць,

напрыклад, з уласнай гаспадаркі, каб пазбавіцца выплаты мыта (тым больш, калі

звычайна прысягу за шляхціча даваў эканом, які ехаў з таварамі). Толькі ў 1772 г.,

пад час першага падзелу Рэчы Паспалітай, былі ўведзены тры асобных мыта, якія

ахоплівалі ўсе сацыяльныя групы Рэчы Паспалітай: шляхецкая мыта, купецкая

мыта і мыта ад солі. У мытных кнігах усе тры віды мытнага збору фіксаваліся

асобна.

Аналіз звестак мытных кніг дазваляе зрабіць вывады аб: 1) развіцці

раместваў і гандлю беларускіх гарадоў, 2) іх сувязях з гарадамі Расіі, Украіны,

Прыбалтыкі, 3) этнічным складзе купецтва Вялікага княства Літоўскага і Рэчы

Паспалітай увогуле, 4) вызначыць асноўныя экспартуемыя (ці імпартуемыя)

тавары, 5) вызначыць асноўныя гандлевыя шляхі на тэрыторыі Беларусі

3.3. Дакументы справаводства перыяду Расійскай імперыі.

3.3.1. Агульная характарыстыка. Уключэнне ў склад Расійскай імперыі

перадвызначыла, безумоўна, і змены ў сістэме справаводства. Па меры умацавання

расійскай улады на далучаных тэрыторыях яе абрысы выступалі ўсё больш

акрэслена. Вытокі гэтай сістэмы можна бачыць як у расійскай рэчаіснасці, так і ў

запазычанні рэфарматарам Пятром І мадэляў скандынаўскіх і германскіх краін з

панаваннем ідэі спалучэння абсалютнай манархіі і праўлення закона. Усе

дзяржаўныя ўстановы Расіі ў пятроўскую эпоху былі забяспечаны інструкцыямі,

рэгламентамі, настаўленнямі. Пры гэтым паказчыкам паспяховай працы

чыноўнікаў з'яўляўся не толькі рэальны стан спраў, але і ўпарадкаванае

справаводства. Добра пастаўленая справаздачнасць істотна ўплывала на ацэнку

работы. Станаўленне масавага справаводства апарата кіравання адпаведна

суправаджалася арганізацыяй органаў кантролю. Сістэма канчаткова аформілася ў

выніку міністэрскай рэформы ХІХ ст. У яе структуры абсалютны манарх

карыстаўся неабмежаванай уладай. Усе чыноўнікі залежалі ад цара, але ж і ён

адчуваў на сябе ўплыў расійскай бюракратыі як адміністрацыйнага механізму.

Дакументы справаводства складаюць адну з самых вялікіх па колькасці і

разнастайнасці па відах гістарычных крыніц канца XVIII - пачатку ХХ стст.

Неабходна адзначыць, што у дарэвалюцыйнай Расіі амаль адначасова з

адміністрацыйным справаводствам развівалася ў якасцi самастойная сістэмы

ўліковая дакументацыя, якая ўключала напачатку бухгалтарскі ўлік, а пасля

статыстычны

Уласна расійскі справаводчы корпус складаецца са знешніх дакументаў

(зносін і перапіскі), а таксама унутраных. Асаблівасцю справаводства дадзенага

перыяду з'яўляецца дакладнае рэгламентаванне: дакументы павінны былі мець

адпаведныя загалоўкі, індэксы, складацца з устаноўленых раздзелаў, якія

вызначаліся ў законах і распараджэннях вярхоўнай ўлады

. Паперы справаводчага

корпусу падраздзяляліся на пісьмаводства і ўласна справаводства. Апошняе

разумелася як дакументальнае афармленне спраў (іх паступленне, рух і выкананне).

У сістэме справаводчай дакументацыі выдзяляюць прыкладна пяць груп: 1)

пратакольная група справаводства, што складалася з пратаколаў, журналаў і

стэнаграфічных справаздач; 2) групы справаздачнай дакументацыі, у якую

ўваходзілі справаздачы, даклады, дакладныя запіскі, гадавыя справаздачы,

справаздачы-агляды за некалькі год аб дзейнасці цэнтральных і вышэйшых

дзяржаўных устаноў; 3) групы перапіскі, што складалася з розных формаў

перапіскі вышэйшых органаў з падпарадкаванымі ім ўстановамі (прадпісанні,

распараджэнні, загады, цыркуляры, запыты), 4) групы перапіскі роўных устаноў, ці

Кампаратыўнае вывучэнне мытных кніг гл.: Каун С.Б. Мытные и таможенные книги ВКЛ и России XVI-

XVIII вв. (результаты сравнительного анализа)./ Гістар.крыніцы: праблемы класіфікацыі, вывучэння і

выкладання. М-лы да Міжнарод. нав.-прак. канф. Мн., 1998.

Азначаныя дакументы разглядаюцца ў наступным раздзеле.

Кожны дакумент мае асобныя элементы, што носяць назву "рэквізітаў": аўтар, адрасат, подпіс, дата і г.д.

Сукупнасць рэквізітаў, размяшчаных пэўным чынам у дакуменце, складае яго фармуляр".

устаноў, што не знаходзіліся ў падпарадкаванні адна ў другой (афіцыйныя пісьмы,

адносіны, паведамленні); 5) групы перапіскі ніжэйстаячых устаноў з

вышэйстаячымі (рапарты, данясенні, прадстаўленні, прашэнні, скаргі)

Паступова ўсё большую колькасць пачалі складаць дакументы, узноўленыя

механічным спосабам. Побач з тыпаграфскімі з'яўляюцца дакументы,

надрукаваныя на множыльных апаратах: гектографе, мімеографе і інш. У канцы

ХІХ ст. з'яўляецца машынапіс. Вялікае распаўсюджванне ў справаводстве атрымалі

розныя тыпаграфскія балнкі са штампам установы і пэўным тэкстам, у які

неабходна было толькі ўпісаць асобныя словы, выразы.

І ўсё ж большасць матэрыялаў справаводства азначанага перыяду –

рукапісныя помнікі, дзе з пачатку ХІХ ст. шырока распаўсюджваецца каліграфічны

"канцылярскі" почырк. Пры гэтым каліграфічнасць спалучаецца з цэлымі нізкамі

дадатковых сказаў, ужываннем спецыфічных канцылярскіх зваротаў, выразаў,

тэрмінаў ("канцылярская мова").

3.3.2. Справаздачы губернатараў як крыніца па гісторыі Беларусі. Нас,

безумоўна, цікавяць не столькі матэрыялы цэнтральных дзяржаўных устаноў,

колькі правінцыйных, бо Беларусь стала правінцыяй (ўскраінай) велізарнай

імперыі. Сярод такіх матэрыялаў і дакументаў найперш і галоўным чынам трэба

адзначыць справаздачы губернатараў. Тым больш, што гэтая разнавіднасць як бы

ўвабрала ў сябе ўсе істотныя рысы справаводчых дакументаў азначанага перыяду

На пачатку ХІХ ст. усталявалася наступная колькасць губерняў:

Магілёўская, Віцебская (Белорускае генерал-губернатарства), Віленская,

Гродзенская і Мінская (Літоўскае генерал-губернатарства). У 1808 г. на тэрыторыі,

адышоўшай ад Прусіі была створана Беластоцкая вобласць і ў 1843 г. адбылася

новая і апошняя пры царызме рэарганізацыя края – з часткі паветаў Віленскай

губерні была створана новая губерня – Ковенская.

З пачатку ХІХ ст. губернатары пачалі пасылаць у С.-Пецярбург свае

справаздачы. Напачатку іх дадзеныя былі вельмі беднымі, у асноўным звесткі аб

ураджаі, з пачатку 20-х гг. ХІХ ст. яны дапаўняліся звесткамі аб пасевах. Не было

нават устойлівай назвы гэтых дакументаў (найчасцей, "донесение"), кожны

губернатар па-рознаму складаў справаздачы. Уніфікацыя справаздач адбылася ў

1837 г., а з 1842 г. губернатары атрымалі спецыяльныя бланкі ведамасцяў для

статыстычных матэрыялаў. З гэтага часу на пачатку справаздачы змяшчаўся

складзены па агульнай праграме пісьмовы тэкст, а да яго дадаваліся шматлікія

статыстычныя табліцы ("ведамасці") на асобных старонках.

На працягу наступнага часу фармуляр

губернатарскай справаздачы ўвесь

час змяняўся. У 1853 г. быў дапоўнены пералік пытанняў і раздзелаў. Вось якія

раздзелы і пункты можам сустрэць з гэтага часу ў справаздачах губернатараў: 1)

Натуральныя і вытворчыя сілы губерні: мясцовасць, насельніцтва, дваранства,

прамысловасць, гандаль, сельская гаспадарка; 2) Падаткі і павіннасці; 3) Грамадскі

дабрабыт: дарогі, масты, пошты, раскольнікі, беглыя, асобы пад наглядам паліцыі,

ахова здароўя, народная асвета, мясцовая адміністрацыя і судавытворчасць. І гэтыя

звесткі запаўняліся шматлікімі статыстычнымі табліцамі ў ведамасцях.

Падрабязны агляд гэтых груп гл.: Селунская Н.Б., Бородкин Л.И., Григорьева Ю.Г., Петров А.Н.,

Становление российского парламентаризма начала ХХ века. М., 1996. С.127-132.

Гл.: Дятлова Н.П. Отчеты губернаторов как исторический источник // Проблемы архивоведения и

источниковедения. Л., 1964.

Нагадаем, што фармуляр дакумента – гэта паслядоўнасць яго структурных частак.

Справаздачы звычайна складаліся ў 4-х экземплярах. Першыя экземпляры

належала мець пры рапарце імператару, а копіі перадаваліся: адна – міністру

унутраных спраў, другая – "галоўнаму мясцоваму начальніку" (г.зн. генерал-

губернатару). Акрамя таго, зразумела, адзін экземпляр заставаўся на месцы.

Дзякуючы таму большасць справаздач губернатараў захавалася ў архівах Вільні,

Гродна, Мінска, Магілёва і Віцебска, а таксама Масквы.

Такім чынам, з канца 30-х – пачатку 40-х гг. ХІХ ст. справаздачы

губернатараў дазваляюць даследаваць розныя аспекты дэмаграфічных змен,

сацыяльна-эканамічнага развіцця, становішча асветы ў краі. Каштоўнасць гэтых

крыніц у іх перыядычнасці, у тым, што дзякуючы ім мы можам вызначыць працэс

развіцця. Аднак трэба ўлiчваць, што ў шэрагу выпадкаў звесткі могуць быць

несупаставімымі. Адной з прычын гэтага з'яўляліся шматлікія рэарганізацыі ў

адміністрацыйна-тэрытарыяльным дзяленні, што працягвалася да пачатку 40-х гг.

ХІХ ст., змены межаў губерняў і паветаў. Таму, напрыклад, параўноўваючы

звесткі па Гродзенскай губерні да 1843 г. і пасля трэба мець на ўвазе, што

ўдзельная вага прамысловасці павялічылася не ў сувязі з агульным ростам

вытворчасці, а ў сувязі з далучэннем Беластоцкай вобласці, дзе прамысловасць

была больш развітая, чам у старых паветах губерні. Тое ж самае -- па Віленскай

губерні: калі не ведаць, што ў 1843 г. плошча яе скарацілася на 1/3 і самыя

ўраджайныя і эканамічна развітыя паветы адыйшлі да Ковенскай губерні, то можна

зрабіць памылковы вывад аб спадзе вытворчасці і беспаспяхова шукаць прычыны

такой з'явы.

Нярэдка да несупаставімасці дадзеных прыводзяць розныя крытэрыі

характарыстыкі тых ці іншых аспектаў. Напрыклад, не заўсёды дакладна

вызначалася, што ўключаць у графу "неудобная земля". Адсюль парадоксы: скажам

у маёнтку Вішнева, што належала Храптовічу у 1848 г., балоты складалі 3499

дзесяцін – 11,8% ўсёй плошчы, і ў той жа час у графе "неудобные земли"

вызначаны толькі 853 дзес. (г.зн. 3,0% зямлі). Атрымоўваецца, што на балотах

сеялі. Таму заўсёды трэба браць усю сукупнасць звестак і супастаўляць іх між

сабой, выяўляючы памылкі.

Для таго, каб не зрабіць памылак, неабходна ведаць крыніцы звестак у

губернатарскай справаздачы. Згодна заканадаўству яны збіраліся паліцэйскімі

чыноўнікамі (прыставамі і інш.) ад адпаведных валасных і сельскіх упраўленняў.

Пры гэтым менавіта першыя (якія самі непасрэдна дадзеных не складалі) неслі

адказнасць за аператыўнасць і дакладнасць звестак. Дадзеныя аб народжаных і

памершых прадстаўляліся духавенствам (але, як адзначым далей, яны таксама не

характарызаваліся дакладнасцю). З сярэдзіны ХІХ ст. звесткі для дадаткаў

справаздач складаліся губернскімі статыстычнымі ўстановамі. Але ж,

атрымоўваючы недакладныя дадзеныя, нават самыя лепшыя прафесіяналы не маглі

акрэсліць рэальнае становішча спраў. Да таго ж лічбы тэкстаў справаздач часам

адрозніваліся ад тых, што прыводзіліся ў дадатках.

Пасля азначанай крытыкі справаздач губернатараў як гістарычных крыніц

магчыма ўзнікненне сумнення ў мэтазгоднасці іх выкарыстання. Але ж крыніц, што

ўтрымліваюць выключна дакладную і поўную інфармацыю, не існуе. Пры

ўважлівых адносінах справаздачы губернатараў выяўляюцца як вельмі каштоўная

крыніца: у большасці выпадкаў іх дадзеныя больш верагодныя, чым справаздачы

міністэрстваў (якія складаліся на іх аснове).

Наогул, трэба звярнуць увагу на такую каштоўную скарбніцу крыніц, як

канцылярыі віленскага генерал-губернатара, а таксама мінскага, віцебскага,

магілёўскага і гродзенскага грамадзянскіх губернатараў, што маюцца ў архівах

Вільнюса, Магілёва, Гродна.

Звесткі, што захоўваюцца ў гэтых фондах больш дакладныя, чым матэрыялы

ў цэнральных архiваў, так як тут захаваліся не толькі копіі справаздач, але і

першапачатковыя дадзеныя, на аснове якіх складаліся справаздачы. Гэта дазваляе

прасачыць, якія звесткі, што падаваліся наверх, заніжаліся, а якія, наадварот,

завышаліся. Параўнанне дадзеных паказвае, што тыя звесткі, збор якіх не быў

звязаны фіскальнымі мэтамі і сведчыў аб дзейнасці губернатара (дарогі, ярмаркі,

прамысловыя прадпрыемствы, рамёствы, асвета і г.д.) завышаліся, а звязаныя са

зборам падаткаў і подацей (колькасць насельніцтва, абавязанага плаціць падаткі і

г.д.) – заніжаліся.

Канцылярыі грамадзянскіх губернатараў былі заснаваны указамі Сената:

Мінская – ад 13.04.1793 г., астатнія – ад 27.02.1802 г. У фондах канцылярыі

сканцэнтраваны звесткі аб колькасці насельніцтва (у сельскай мясцовасці, гарадах і

мястэчках), размеркаванне іх па сацыяльных групах (асобна – яўрэйскага

насельнiцтва). Тут жа ўтрымлiваюцца дадзеныя аб развіцці промыслаў, рамёстваў,

эвалюцыі цэхавай сістэмы, спіскі прамысловых прадпрыемстваў з колькасцю

рабочых на іх, аб памерах падаткаў, аб развіцці унутранага і знешняга гандлю,

будаўніцтве мастоў, аб гарадах і мстэчках, аб колькасці войскаў на тэрыторыі

губерняў і г.д.

3.4. Дакументы справаводства савецкага часу.

3.4.1. Агульная характарыстыка. У савецкі час

істотна павялічваецца

колькасць дакументаў справаводства і ўзрастае іх роля ў адлюстраванні розных

аспектаў жыцця грамадства. Імкненне дзяржавы да поўнага кантролю над сваімі

грамадзянамі акрэсліла з'яўленне і новых відаў, і большай колькасці розных

матэрыялаў. Пераўтварэнне партыі бальшавікоў напачатку ў партыю кіруючую, а

пасля і ў адзіную перадвызначыла яе перараджэнне у бюракратычную дзяржаўную

структуру. У падручніках па крыніцазнаўству савецкай гісторыі вызначылася

практыка разглядаць дакументы КПСС як асобную групу крыніц. На наш погляд,

гэта не мае ніякіх падстаў, паколькі ў пераважнай ступені яны не ўтрымліваюць

такіх характарыстык, што адрознівалі б іх ад дакументаў справаводства (за

выключэннем асобных відаў (праграмы, лістоўкі, пракламацыі і г.д., што

разглядаюцца ў раздзеле "Публіцыстычныя матэрыялы"). Азначанае датычыцца

таксама матэрыялаў прафсаюзных, камсамольскіх і іншых грамадскіх і грамадска-

палітычных арганізацый савецкага часу.

3.4.2. Класіфікацыя. Для вывучэння дакументаў справаводства вялікую ролю

маюць класіфікацыі ў залежнасці ад функцый, якія яны выконваюць ў

ажыццяўленні кіравання і выканання прымаемых рашэнняў. Па гэтаму крытэрыю

можна вызначыць комплексы арганізацыйна-распарадчай, планавай, улікова-

кантрольнай і справаздачнай дакументацыі.

1. Арганізацыйна-распарадчая дакументацыя (АРД) ў сваю чаргу

падзяляецца на наступныя групы матэрыялаў:

Па пэўных прычынах ў выданні не разглядаюцца дакументы справаводства Польскай рэспублікі, што

датычацца тэрыторыі Заходняй Беларусі перыяду 1921-1939 гг.

а) Арганізацыйная дакументацыя, што ўключае палажэнні, статуты (у тым ліку

партыйныя), правілы, нарматывы, абавязкі і вызначае парадак пэўнай дзейнасці,

структуры, задачы, формы і метады выканання, узаемаадносіны прадпрыемстваў,

устаноў, арганізацый

. Азначаныя дакументы ствараюцца на ўсіх ўзроўнях (ад

вышэйшых да ніжэйшых) і ў залежнасці ад гэтага знаходзiцца сфера іх дзейнасці,

паўнамоцтвы і тэрміны выканання.

б) Распарадчая дакументацыя ўяўляе сабой працяг арганізацыйнай і мае асноўнай

функцыяй рэалізацыю дзейнасці па кіраванню; да гэтай групы адносяць рашэнні,

рэзалюцыі, загады, інструкцыі, цыркуляры, распараджэнні, даручэнні, прадпісанні і

наказы.

в) Iнфармацыйна-даведачныя матэрыялы, што маюць на мэце апавяшчэнне аб

прынятых рашэннях: афішы, аб'явы, плакаты, бюллетэні.

г) Бягучая перапіска прадпрыемстваў, устаноў, арганізацый і іх прадстаўнікоў у

форме тэлеграм, тэлеграфных і тэлетайпных паведамленняў, тэлефонаграм. Вельмі

істотную частку азначанай групы складаюць пісьмы насельніцтва ў дзяржаўныя і

грамадскія арганізацыі і ўстановы (сюды ж можна аднесці і дэпутатскія запыты). У

савецкі час ў розных установах існавалі аддзелы пісьмаў, дзе апошнія

абагульняліся. Установы павінны былі адрэагаваць на зварот. Матэрыялы праверкі

абмеркавання пісьмаў часам фіксаваліся ў пратакольнай дакументацыі, асабліва

калі вырашэнне пытання і прыняцце мер залежала ад калегіяльных органаў.

д) Дыпламатычная перапіска, якая мае свае спецыфічныя рысы. Па-першае, гэта

дакладна аформленыя формы: асабістыя і вербальныя ноты, мемарандумы,

паметныя запіскі, якія складаюцца ў адпаведнасці з нормамі міжнароднага

пратаколу. Непрыманне ўстаноўленых форм з боку савецкага ўраду часам усё ж

выклікала і з'яўленне новых, не зусім акрэсленых формаў: заявы, пасланні,

дэкларацыі і інш.

е) Пратаколы і стэнаграмы паседжанняў калегіяльных і калектыўных органаў,

канферэнцый, з'ездаў. Колькасць пратакольнай дакументацыі ў савецкі час істотна

ўзрастае. Стэнаграмы з'ўляюцца па сутнасці асобнай формай пратакольнай

дакументацыі. У адрозненне ад пратаколу непасрэдна, стэнаграмы ўяўляюць

падрабязнае і поўнае выкладанне хода паседжанняў ці сходаў. З 1970-х гг. усё

часцей практыкуецца такая форма вядзення пратаколаў, як магнітафонныя запісы.

Аналізуючы такі комплекс дакументаў, як арганізацыйна-распарадчая

дакументацыяя, неабходна мець на ўвазе велізарную колькасць і разнастайнасць яе

матэрыялаў на працягу ХХ ст. Калі у гісторыкаў сярэднявечча ўзнікаюць

праблемы, звязаныя з недахопам пісьмовых адкументаў, то ў гісторыкаў савецкага

часу праблема зваротная. На пачатку 1920-х гг. з пераходам да мірнага жыцця на

ўстановы абвалілася вялізарная колькасць папер рознага кшталту. Пры гэтым, чым

больш малаграматным, непрафесійным быў чыноўнiк, тым больш ён патрабаваў

справаздач. Бюракратызм захліснуў нават такую дэмакратычную ўстанову 1920-х

гг. як кааперацыя. Сапраўдны акіян дакументаў найперш патапіў савецкія

ўстановы.

Сакратар ЦК М.Галадзед у сваім дакладзе гаварыў аб адным з дакументаў:

"Сельсаветы атрымоўваюць і чытаюць, але наўрад ці разумеюць што-небудзь у

гэтым цыркуляры, бо ён напісаны мовай, разлічанай не для сельсавета... там

Некаторыя даследчыкі адносяць да гэтай групы таксама кантракты, дамовы, працоўныя пагадненні (гл.

Источниковедение истории СССР. М., 1981. С.399), якія, на наш погляд, маюць рысы актавых матэрыялаў.