Ходин С.Н. Источники истории Беларуси (попытка историко-генетического и компоративного обзора). Бел.яз

Подождите немного. Документ загружается.

комплекса яго клаузул (формул). Аналiзуючы дагавор 1371г. памiж маскоўскiм i

лiтоўскiм вялiкiмi князямi Л.В.Чарапнiн заўважыў, што ён "адрознiваецца

непаслядоўнасцю. Пачатак дакумента як быццам гаворыць ад iмя лiтоўскага князя

Альгерда, а у далейшым ад iмя маскоўскiх прадстаўнiкоў". Гэтае назiранне

прымусiла аўтара больш уважлiва прааналiзаваць умовы заключэння дагавора.

Выявiлася, што на перамовы ў Маскву лiтоўскiя паслы з'явiлiся са сваiм праектам.

Аднак маскоўскi ўрад вылучыў сустрэчныя патрабаваннi. Складзены ў вынiку

перагавораў адзiн тэкст захаваў сляды прапаноў асобных бакоў.

2.4.Этапы развiцця актавых матэрыялаў.

2.4.1. Актавыя матэрыялы Х-ХІІІ стст. ("рускiя" акты). Да iх найперш

патрэбна аднесцi першыя мiжнародныя пагадненнi-дагаворы Русi з Вiзантыяй

911, 941, 971гг., тэксты якiх змешчаны у "Аповесцi мiнулых гадоў". У летапiсу

маюцца таксама указаннi на артыкулы дагавора 907 г., але большасць даследчыкаў

не лiчыць iх рэальнымi. Меркаваць аб тым, як трапiлi дагаворы ў летапiс

складана. Магчыма гэта былi перакладзеныя копii. Ва ўсякiм разе аналiз

пагадненняў дазваляе зрабiць вывад аб залежнасцi тэкста дамовы 911 ад грэчаскага

арыгiнала. Факт сапраўднасцi i даставернасцi тэкста дагавора 907 г. мае iстотнае

значэнне для вывучэння гiсторыi Беларусi, паколькi у ім Полацк упамiнаецца сярод

гарадоў, падуладных Кiеву. На гэтым грунтуецца думка аб падпарадкаваннi

Полацка "мацi гарадоў рускiх" ужо з часоў паходу Алега (882г.) Несапраўднасць

гэтага дагавора дазваляе лiчыць такое меркаванне далёкiм ад рэчаiснасцi.

Да найбольш раннiх рускiх актаў адносяцца царкоўныя ўставы. Вядомы

ўстаў князя Уладзiмiра Святаслававiча -- старажытнейшы акт, якi вызначыў

прававое становiшча царквы. У яго аснову быў пакладзены дагавор Уладзiмiра з

жонкай Ганнай -- сястрой вiзантыйскага iмператара. Устаў Яраслава, падобна

Ўставу Уладзiмiра, меў папярэднiкам устаўную грамату -- дамову князя з першым

рускiм мiтрапалiтам Iгарыенам. Гэты дакумент вызначаў становiшча i структуру

праваслаунай царквы на ўсходнеславянскiх ("рускiх ") землях i таму шмат разоў

перапiсваўся. Вядома некалькi рэдакцый гэтага помнiка. Адну з iх уяўляе

"Свiток Ярославль", апублiкаваны ў 1846 г. I.Грыгаровiчам

. Гэтая рэдакцыя (якую

называлi яшчэ "заходнерускай") вядома ў адным спiсе пачатку XVI ст., дзе яна

змешчана разам з граматай (прывiлеем), дадзенай вялiкiм князем лiтоўскiм

Аляксандрам архiепiскапу полацкаму i луцкаму Луке ў Вiльнi у 1502 г. (7011,

снеж.26), падцвярджаючай за iм правы праваслаўнай царквы ў аб'еме,

устаноўленым у "свiтку".

У ХІІ ст. узнiкаюць мясцовыя царкоўныя ўставы. Яны афармляюцца ў

выглядзе ўстаўных грамат. У якасцi прыклада можна прывесцi ўстаўную грамату

Смаленскай епiскапii. У рукапiсу яна ўяўляе сабой даумент, якi складаецца з 4-х

частак, якiя адрознiваюцца як па зместу, так i па палеаграфiчных прыметах. Усе

гэтыя часткi звязаны з устанаўленнем матэрыяльных крынiц забеспячэння

епiскапii, хоць i адносяцца да рознага часу (1136-1150). Тут могуць быць

вызначаны: 1) устаўная грамата князя Расцiслава Мiхайлавiча, дадзеная

Смаленскай епiскапii; 2) падцвярджальная грамата епiскапа Мануiла; 3) княскi

запiс аб перадачы епiсапскай кафедры зямельнай уласнасцi з датай 6659 г. i 4) запiс

аб памерах грашовых i натуральных паступленняў кафедры з гарадоў Смаленскай

АЗР. Т.1. Спб,1846. N 166. С.191.

зямлi.

Як бачым, старажытнейшыя з дайшоўшых да нас актаў узнiклi пераважна ў

сферы грамадска-палiтычных i сацыяльна-палiтычных адносiн. Акты сацыльна-

эканамiчных адносiн толькi зараджаюцца. Неабходнасць фiксавання ў юрыдычнай

форме эканамiчных, сацыяльных, палiтычных узаемаадносiн узнiкае са стварэннем

дзяржавы. Але на раннiм этапе развiцця феадалiзма пры панаваннi норм

звычаёвага права патрэбнасць у пiсьмовым акце была нязначнай. Да таго ж, як

вядома, умовы не спрыялi захаванню гiстарычных дакументаў на Беларусi. Як

вынiк па перыяду да XIV ст. актаў, што датычаць гiсторыi Беларусi, амаль не

захавалася. Значна ўзрастае колькасць актаў з XIV ст. Актавы матэрыял з гэтага

часу становiцца масавым, што дазваляе весцi яго вывучэнне комплексна.

2.4.2. Актавыя матэрыялы перыяду ВКЛ (сяр.ХІІІ-XVIII ст.). Як ужо вышэй

адзначалася адным з прамежкавых вiдаў дакументальных крынiц (памiж

заканадаўчымi i актавымi матэрыяламi) з'яўляюцца жалаваныя граматы ("прывілеi

"). У раздзеле "Дакументальныя крынiцы" прыведзена агульная характарыстыка

прывілеяў агульназемскiх, абласных, гарадам i асобным групам насельнiцтва.

Аднак нельга не ўлiчваць прывілеi, згодна з якiмi вялiкi князь "жалуе" тыя цi iншыя

правы: на зямельныя ўладаннi, на вызваленне ад выплаты падаткаў, на заснаванне

цэхавых арганiзацiй i г.д.

Прывілеi ("жалаваныя граматы") выдавалiся фiзiчным цi юрыдычным

асобам (установам, гарадам, царквам, манастырам), калi за iмi замацоўвалася якая-

небудзь нерухомая маёмасць. Гаспадарскi лiст з'яўляўся падцверджаннем правоў на

зямельнае ўладанне. Лiчачы, што тэрыторыя Вялiкага княства Лiтоўскага

з'яўляецца iх уласнасцю, вялiкiя князi лiтоўскiя практыкавалi выдачу прывiлеяў на

права валодання зямлёй. Генезiс i рост феадальнай зямельнай уласнасцi можна

прасачыць пераважна толькi на аснове вялiкакняскiх прывiлеяў. Пры гэтым,

азначаныя лісты маюць (хоць і ўскосна) дамоўны характар. Вялікі князь дараваў

землі, але ж шляхта павінна была несці воінскую службу, іншыя павіннасці перад

дзяржавай.

Вялiкiя князi лiтоўскiя таксама выдавалi i падцвярджальныя жалаваныя

граматы. Часам гэта выклiкалася судовай спрэчкай (у такiм выпадку яны

афармлялiся ў выглядзе судовых грамат ("выракау")), альбо iншымi прычынамi. У

любым выпадку падцвярджальныя граматы ўтрымлiвалi спасылку на тое, што

складалiся на падставе прадстаўленых дакументаў ("лiстоў"). Права выдачы

падцвярджальных жалаваных грамат, магчыма, мела i княгiня, жонка вялiкага князя

лiтоўскага. Так, захавалася грамата польскай каралеўны i княгiнi Алены Iванаўны

баярам Iльiнiчам на вызваленне iх ад гарадскiх i валочных павiннасцей i выплат,

акрамя ваеннай ("панцырнай") службы. У акце маецца указанне, што Iльiнiчы

паклалi "лист небощика вялікага караля Казимера; а в листе его стоит, што ж тые

бояре здавна, з Витовта, з местом и з волостью подачок и тяглей никоторых с намi

не служивалi, только служивалi службою панцерною".Азначаная грамата дае

магчымасць прасачыць становiшча такой сацыяльнай катэгорыi як "панцырныя

баяры" (ваенныя слугi).

Захавалiся таксама прывiлеi вялiкiх князёў лiтоўскiх, якiя вызвалялi тыя цi

iншыя асобы ад юрысдыкцыi звычайнага суда. Такi прывiлей, у прыватнасцi, быў

выдадзены Францыску Скарыне у 1532 г.

Да жалаваных блiзкiя указныя вялiкакняскiя граматы ("лiсты"): на "дачу"

бабровых гонаў, пазбаўленне ад мытных пошлiн i г.д.

У сферы сацыяльна-эканамiчных адносiн з ХІІІ ст. з'яўляецца такi вiд актаў

як даная грамата, якая вызначала перадачу нерухомай маёмасцi (вёсак, земляў i

г.д.) духоўнай установе (манастыру, царкве i iнш.) альбо прыватнай асобе.

Выдаваемая царкве цi манастыру такога рода грамата па-сутнасцi з'яўлялася

укладной, як яе часта i называюць. Так укладной названа грамата княгiнi Ульяны --

жонкi вялiкага князя Альгерда Успенскай царкве (1377 г., цi пазней)

. Правесцi

дакладную мяжу памiж данай i укладной граматамi не заўсёды магчыма. У Вялiкiм

княстве Лiтоўскiм падараваннi царкве вызначалiся таксама ў выглядзе жалаваных

грамат ад iмя тых цi iншых феадалаў (князя М.I.Мсцiслаўскага Пустынскаму

манастыру 1526 г., Ю.С.Гальшанскага кiеўскаму Пячэрскаму манастыру каля

1480 г. i iнш.)

Шырокае распаўсюджанне мелi граматы, якiя замацоўвалi розныя

прыватныя пагадненнi (здзелкi) на нерухомую маёмасць, перш за ўсё на зямлю.

Найперш патрэбна адзначыць купчыя (прадажныя) граматы. Фармуляр iх

утрымлiвае ўказанне на ўдзельнiкаў i характар здзелкi. Указваюцца межы

("рубежы землi"), сведкi ("а при том были люди добрые..."), пiсец граматы ("а

писал..."), наяўнасць пячаткi. Шэраг такога вiду грамат мелi ўказанне на тое, што

аб'екты нерухомасцi "продаж вечно неподвижно". Апошняя фармулёўка часам

дазваляе адрознiць купчыя ад даных (якiя не ўтрымлiвалi гарантыi захавання зямлi

цi iншай нерухомасцi) за набыўшым яе. У невялiкай колькасцi захавалiся блiзкiя

па вiду да даных i купчыя (прадажных) менавыя граматы, якiя афармлялi абмен

зямлi памiж iх уладальнiкамi. У шэрагу выпадкаў блiзкія да вялiкага князя асобы

атрымоўвалi жалаваную падцвярджальную грамату ("потверженье") купчай, што ў

значнай ступенi гарантавала недатыкальнасць набытай нерухомай маемасцi. У

прыватнасцi такую грамату атрымаў вялiкакняскi пiсар Федзька Грыгор'евiч у

канцы XV ст.

Для вывучэння пачатковага перыяду станаўлення Вялiкага княства

Лiтоўскага iстотнае значэнне маюць мiжкняскiя дагаворныя граматы. Звычайна

вялiкi князь "дараваў" тыя цi iншыя землi ўдзельнаму князю, а апошнi прызнаваў

вярхоўную ўладу вялiкага князя. Прыкладам можа служыць даравальная грамата

караля польскага i лiтоўскага Уладзiслава (Ягайялы) князю лiтоўскаму Скіргайлу

на Трокскае, Мiнскае, Полацкае княства, выдадзеная 25.04.1387 г. Другой часткай

пагаднення стала ленная грамата Скiргайлы 18.06.1387 г.

Для XIV-XVI стст. характэрна наяўнасць iмунiтэтных грамат, якiя

выдавалiся ад iмя князя асобным манастырам. "Аўтаномнае" становiшча шэрагу

княстваў ў складзе дзяржавы Вялiкага Княства Лiтоўскага садзейнiчала з'яўленню

iмунiтэтных грамат, якiя выдавалiся мясцовымi князямi. Асобныя з гэтых

дакументаў дазваляюць прасачыць, што ўжо ў сярэдзiне XV ст. палажэннi "Свитка

Ярославля" (разгледжаныя вышэй) не адпавядалi рэальным суадносiнам улады.

Так, вынiкам канфлiкта мсцiслаўскага князя, епiскапа i манастыра стала

iмунiтэтная грамата Юрыя Сяменавiча Лугвенавiча Мсціслаўскаму

Ануфрыеўскаму манастыру 1443 г. i аналагiчная грамата яго сына Iвана 1483 г.,

якая вызваляла гэты манастыр ад княскай юрысдыкцыi, а таксама юрысдыкцыi

мсцiслаўскага епiскапа (што супярэчыла нормам "свiтка")

АЗР. Т.1. Спб., 1846. С.21.

АЗР. Т.1. N 43. С .57,58; N 82. С. 103.

Прывiлеяванае становiшча асобных земляў выяўляецца i пры аналiзе

знешнепалiтычных актаў. У прыватнасцi захавалася вялiкая колькасць дагаворных

грамат Полацка XIV-XV стст. з Рыгай

. Аднак пры вызначэннi iх актавага зместу

патрэбна быць асцярожным: шэраг грамат мае характар афiцыйных пiсьмаў.

З XVI ст. заключэнне мiжнародных дагавораў становiцца выключнай

прэрэгатывай вялiкага князя пры ўзгадненнi з панамi-радай i сеймам. Акрамя

зносiн з Рыгай i Лiвонскiм ордэнам важнейшым накiрункам знешнепалiтычных

акцый з'яўлялася Маскоўская (Руская) дзяржава. "Лiсты" вялiкага князя

маскоўскага i iншыя дакументы дыпламатычнага характару змешчаны ў складзе

кнiг i публiчных спраў Лiтоўскай метрыкi, архiве Пасольскага прыказа (выдадзена

"Опись архива Посольскага приказа за 1626 г."). У главе 8 выдання маюцца таксама

ўказаннi на "Граматы Лiтоўскiя" i "Кнiгi лiтоўскiя". У 1843 г. выдадзена "Книга

посольская метрики Великого Княжества Литовского, содержащая в себе

дипломатические сношения Литвы в государствование короля Стефана" (з 1573 па

1580 г. i iнш.). У зборнiку дакументау "Собрание трактатов i конвенций,

заключенных Россией с иностранными державами" (т.2) надрукаваны звесткі аб

падзеях Рэчы Паспалiтай.

Да актавых матэрыялаў можна аднесцi i унii (ад познелац. unio - яднаць).

Пры гэтым трэба адрознiваць унii як мiжнародныя пагадненнi, адну з форм

аб'яднання саюзу дзяржаў (асабiстыя i дзяржаўныя) i царкоў\ныя унii (напр.,

Брэсцкая царкоўная унiя 1596 г.). Першай (асабiстай унiяй), што была заключана

памiж Вялiкiм княствам Лiтоускiм i Каронай Польскай, была Крэўская унiя 1385 г.

Шэраг даследчыкаў лiчыць вядомы тэкст Крэўскай уніі несапраўдным,

сфальсiфiкаваным. У прыватнасцi гiсторык права Я.Юхо прыводзiць наступныя

аргументы:

1) тэкст нагадвае акт безагаворачнай капiтуляцыi княства, што не адпавядала

рэальным гiстарычным абставiнам;

2) акт стаў вядомы толькi пасля смерцi Ягайлы ў "Хронiцы" Яна Длугаша,

пасля чаго на Вiленскiм сейме 1559 г. вялiкi князь абяцаў запатрабаваць

выпраўлення "таковых непристойных хроник";

3) несапраўднасць умоў унii адзначалi лiтоўскiя паслы на Люблiнскiм

сейме;

4) акт, якi фiгурыруе як арыгiнал, не мае неабходных рэквiзiтаў (подпiсаў i

пячатак).

Сапраўды, улiчваючы iмкненне Польшчы у XVI ст. уключыць тэрыторыю

паслабленага княства ў свой склад, можна дапусцiць, што сапраўды акт унii быў

падроблены альбо цалкам, альбо былi ўнесены пэўныя змены ў яго асобныя нормы.

Такому меркаванню ў значнай ступенi садзейнiчае тое, што дайшоўшы да нас тэкст

Крэўскай унii захаваўся не ў архiве дзяржаўнай канцэлярыi, а ў архiве Кракаўскай

кансісторыі. Усе мiжнародныя пагадненнi, якiя заключалiся Вялiкiм Княствам

Лiтоўскiм, павiнны аналiзавацца як з пункту iх знешняй крытыкi, так i ў

адпаведнасцi iх зместу рэальным фактам рэчаiснасцi (аналiз даставернасцi).

2.4.3. Методыка аналiзу актавага матэрыялу. Большасць актаў XIV-XVIII

стст. захавалася ў актавых кнiгах земскiх i гродскiх судоў, у кнiгах Лiтоўскай

метрыкi. Вялiкая частка iх выдадзена (гл. спiс публiкацый крынiц). Падрабязны

Амаль усе яны змешчаны ў зборнiку дакументаў "Полоцкие грамоты XIII- начала XVI вв." у 4-х частках.

М., 1977 - 1980.

аналiз гэтых выданняў зроблены у манаграфii М.М.Улашчыка "Очерки по

археографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода"

(М.,1973).

Па-за разглядам у ей засталiся пераважна выданнi, ажыццеўленыя па-за

межамi Расiйскай iмперыi (а пасля СССР), а таксама выдадзення з 1974 г.

(буйнейшае з апошнiх - "Полоцкiе грамоты XIII-XVI вв., М.,1977-1980). Аднак

значная частка актаў застаецца ненадрукаванай. Акрамя таго, даследчык па-

магчымасцi заўсёды павiнен iмкнуцца азнаемiцца з рукапiсным тэкстам, на аснове

якога ажыццеўлена выданне. Этапы аналiзу актаў у асноўных сваiх рысах

супадаюць з агульнымi для усiх крынiц:

1. Аналiз знешнiх прыкмет: матэрыялу, на якiм напiсаны акт (папера на

ўсходнеславянскiх землях з'яўляецца з XIV ст. спачатку з Iталii, у сярэдзiне XV ст.

- з Францыi, з 30-х гг. XVI в. вытворчасць яе наладжана ў Вялiкiм княстве

Лiтоўскiм). Аналiзуючы вадзяныя знакi (фiлiгранi), патрэбна мець на ўвазе, што

ўвозiмая папера магла запазняцца (г.зн. дакумент патрэбна датаваць не раней тых

гадоў, аб якiх сведчаць фiлiгранi). Важныя звесткi дае аналiз почырка. Увогуле для

храналагiчнай i геаграфiчнай лакалiзацыi акта важнае значэнне маюць веды па

палеаграфii, тапанiмiцы, генеалогii i г.д. Аналiз знешнiх прыкмет дае падставу

зрабiць пэўныя вывады аб сапраўднасцi акта. Аднак канчатковае заключэнне аб

гэтым можна зрабiць толькi на наступным этапе.

2. Аналiз фармуляра -- устанаўленне зместу, характару здзелкi, вызначэнне

вiдавых асаблiвасцей акта (прыватнаправавы, публiчны) i г.д. Шляхам

параўнальнага аналiзу фармуляраў устанаўлiваюцца:

а) сапраўдныя акты; чарнавыя, белавыя, памножаныя i адноўленыя.

Чарнавыя акты складалiся ў якасцi папярэдняга праекта альбо варыянта да яго.

Яны даюць iнфармацыю аб паходжаннi актаў, характары змен, унесеных у акт.

Белавыя акты, пэўным чынам пасведчаныя i замацаваныя пячаткай i подпiсамi,

ўяўляюць сабой канчатковую рэдакцыю акта. Памножаныя акты пiсалiся ў

некалькiх экземплярах па колькасцi бакоў -- удзельнiкаў здзелкi цi дагавора,

пазначаных у акце. I ўрэшце адноўленыя аднаўляюць тэкст актаў больш раннiх i

па нейкiх прычынах страчаных;

б) акты несапраўдныя. Тут адрознiваюць спiсаныя акты (копii), якiя

змяшчалiся найперш у асобных зборнiках i значэнне якiх вельмi iстотнае, калi

яны засведчаны ў канцэлярыi цi ў актавых кнiгах, а таксама падробленыя i

фальсiфiкаваныя акты. У апошнiх тэкст, сапсаваны шляхам падчыстак цi iншым

устаўлены падробленыя фразы, прозвiшчы, геаграфiчныя назвы. Трэба мець на

ўвазе, што для гiсторыка пэўную iнфармацыю ўтрымлiваюць i сфальсiфiкаваныя

акты.

Распаўсюджанай памылкай пачынаючага даследчыка з'яўляецца ўяўленне аб

тым, што дастаткова ўстанавiць даставернасць (аўтэнтычнасць) акта для таго, каб

усе звесткi апошняга можна было запазычыць для сваей навуковай працы. Але

кожны акт (як i у цэлым усе гiстарычныя крынiцы) з аднаго боку сам з'яўляецца

фактам гiстарычнай рэчаiснасцi, з другога - утрымлiвае пэўную iнфармацыю аб

фактах гiстарычнай рэчаiснасцi. Таму для таго, каб прызнаць факт, звесткi аб якiм

запазычваюцца з паказанняў крынiцы, рэальна меўшым месца, гiсторык павiнен

крытычна прааналiзаваць не толькi сам факт iснавання гэтай крынiцы, але i яе

паказаннi аб тым факце, якi яго цiкавiць. Гэта значыць, даследчык павiнен

устанавiць не толькi сапраўднасць (аўтэнтычнасць) крынiцы, але i яе

даставернасць - неабходную i дастатковую ступень адпаведнасцi памiж з'явай i яе

апiсаннем у крынiцы. У сувязi з тым, што большая частка актаў XIII-XVIII стст.

захавалася ў копiях, крытыка даставернасцi — адначасова асноўны спосаб

вырашэння праблемы сапраўднасцi.

I ўрэшце неабходна зазначыць, што крынiца адлюстроўвае толькi асобныя

бакi гiстарычных фактаў. Сам факт заўсёды шырэй, чым яго адлюстраванне. Таму,

каб атрымаць максiмум iнфармацыi аб факце, неабходна вызначыць канкрэтныя

абставiны узнiкнення тых цi iншых крынiц, эканамiчныя, сацыяльныя, палiтычныя

i г. д. Гэта ў асаблiвай ступенi неабходна для навуковай крытыкi актаў - такога вiду

крынiц, узнiкненне якiх непарыўна звязана з пэўнымi гiстарычнымi ўмовамi.

3. Матэрыялы справаводства

3.1. Агульная характарыстыка.

З таго часу, як чалавек вымушаны быў перадаваць інфармацыю, ён шукаў

розныя для таго шляхі. Можна было накіраваць свайго падначаленага, але вусная

перадача інфармацыі магла сказіць яе сутнасць. Тады з’яўляецца неабходнасць у

стварэнні дакумента (што ў перакладзе з лаціны вызначаецца як “спосаб доказу”).

На працягу штогоддзяў узнікла мноства тыпаў і відаў дакументаў. Іх

класіфікацыя праводзіцца па наступных крытэрыях:

1. Па спосабу фіксацыі інфармацыі дзеляць на пісьмовыя, графічныя, фона і

фотакінадакументы.

2. Па зместу : на арганізацыйна-распарадчыя, фінансава-разліковыя, забеспячэння і

збыту і па асабістаму складу.

3. Па найменаванню : загады, пратаколы, распараджэнні, інструкцыі ... і г.д.

4. Па відах : тыпавыя, прыкладныя, індывідуальныя, трафарэтныя.

5. Па месцу складання : унутраныя і знешнія.

6. Па галоснасці : сакрэтныя і несакрэтныя, для службовага карыстання. Сакрэтныя

дакументы маюць асобную адзнаку аб сакрэтнасці: “совершенно секретно”,

“секретно” ці “К”.

7. Па тэрмінах захавання : на дакументы пастаяннага, доўгачасовага (звыш 10

гадоў) і часовага (да 10 год) захавання і г.д.

Асобную групу дакументаў справаводства складаюць службовыя пісьмы,

тэлеграмы, тэлефонаграмы, якія маюць сваім прызначэннем перадачу тэрміновых

паведамленняў.

У якасці асобных стадый стварэння дакументаў справаводства, як і іншых

відаў дакументаў, можна акрэсліць:

чарнавік – дакумент у папярэдняй рэдакцыі,

арыгінал (аўтэнтык) – гэта першы экземпляр дакумента, складзены ў адпаведнасці з

пэўнымі патрабаваннямі,

копія – дакладные ўзнаўленне арыгінала з паметай ў правым верхнім вуглу - копія.

Копія можа быць заверана адпаведнай асобай,

дублікат – асобны від копіі, які выдаецца ў выпадку страты арыгінала і мае такую ж

юрыдычную сілу, што і арыгінал.

Дакументы рэгіструюцца (складаюцца рэестры і інш. віды). Пры тым

дакументы атрымоўваюць пэўны нумар, дату рэгістрацыі.

Дзейнасць ўстаноў і асоб па стварэнню дакументаў называюць

справаводствам. Гэтае паняцце вядзе пачатак ад тэрміна справа. У сучасным

разуменні справа – гэта сукупнасць дакументаў, якія датычацца аднаго пытання ці

накірунка дзейнасці і змешчаны ў асобную вокладку.

Адрозніваюць справаводства дзяржаўных і судовых устаноў, палітычных

партый і прыватных гаспадарак.

Любая выканаўча-гаспадарчая дзейнасць выяўляецца ў форме дакументаў і

актаў. Дзяржаўныя ўстановы і асобы, надзеленыя дзяржаўнай уладай, зносяцца між

сабой менавіта праз дакументы. Форма дакументаў дакладны вызначаецца і

рэгулюецца заканадаўствам.

Дакумент – гэта матэрыяльны аб’ект з інфармацыяй, замацаванай створаным

чалавекам спосабам, для яе перадачы ў часе і прасторы. Дакументу папярэднічаюць

падрыхтоўчыя і прамежкавыя матэрыялы. У друку вы можаце сустрэць такое

вызначэнне як афіцыйна-дакументальныя матэрыялы.

Афіцыйны дакумент – гэта дакумент, створаны арганізацый, установай ці

службовай асобай і аформлены ва ўстаноўленым парадку.

Рух дакументаў ў арганізацыі ва ўстанове ці арганізацыі з моманту іх

стварэння ці атрымання да завяршэння выканання ці адпрацоўкі называюць

дакументазваротам.

Для стварэння дакументаў і працы з імі ва ўстановах звычайна ствараюцца

спецыяльныя аддзелы, якія маюць назву канцылярыя.

3.2. Матэрыялы справаводства перыяду Вялікага княства Літоўскага

(XIV-XVIII стст.). “Лiтоўская метрыка”.

3.2.1. Агульная характарыстыка. Для вывучэння матэрыялаў справаводства

Вялiкага княства Лiтоўскага iстотнае значэнне мае “Лiтоўская метрыка”. Лiтоўская

метрыка — умоўная назва, якая мае два значэннi: па-першае — гэта гiстарычная

назва архiўных рукапiсных кнiг вялiкакняcкай (пазней — агульнадзяржаўнай)

канцылярыi Вялiкага княства Лiтоўскага XV-XVII стст. Разам з тым “Лiтоўская

метрыка” — гэта i назва канкрэтнага фонду № 389, якi захоўваецца ў Цэнтральным

дзяржаўным архiве старажытных актау Расiйскай Федэрацыi у Маскве, i гэты фонд

уключае матэрыялы не толькi вялiкакняскай канцылярыi, але i iншых дзяржаўных

устаноў. Адначасова шэраг матэрыялау, непасрэдна звязаных з дзейнасцю

канцылярыi ВКЛ захоўваецца у архiўным фондзе (Zbior. Tak zwana Metryka

Litowska) Галоўнага архiва старажытных актаў (Archiwym Glowne Akt Dawnych —

AGAD) у Варшаве. Апошнi з’яўляецца вынiкам дзейнасцi архiвiстаў XVIII ст.,

пераважна варшаўскiх, адлюстроўваючым адзiн з са шматлiкiх этапаў

упарадкавання матэрыялаў Лiтоўскай метрыкi.

Назва “Лiтоўская” - умоўная. У найбольш старажытным з вядомых вопiсаў

1623 г. матэрыялы канцылярыi названы “метрыкай Вялiкага княства Лiтоўскага”.

Вызначэнне “Лiтоўская” яны атрымалi у XVIII ст. пад пяром варшаускiх архiвiстаў,

яго ужываў i найбольш аўтарытэтны з iх -- А.Нарушэвiч (1777-1787).

Пецярбуржскiя архiвiсты услед за апошнiм менавiта так называлi метрыку, тым

больш, што такi тэрмiн быў неабходным, каб супрацьпаставiць яе "Кароннай".

Тэрмiн “метрыка” таксама у пэўнай ступенi умоўны. Ен узнiк у

сярэдневяковых канцылярыях i вызначаў кнiгi-копii дакументаў, якiя выйшлi з

цэнтральных канцылярый. Пазней значная колькасць кнiг была страчана.

Такiм чынам, патрэбна, па-першае, адрознiваць матэрыялы вялiкакняскай

канцылярыi i матэрыялы адпаведных архiўных фондаў; для гэтага патрэбна

праследжваць гiсторыю апошнiх (найперш, фонда № 389 ЦДАСА). Па-другое,

неабходна вызначаць першапачатковы (кнiгi-арыгiналы) i сучасны склад кнiг

Лiтоўскай Метрыкi.

3.2.2. Канцылярыя ВКЛ i яе “кнiгi”. Першапачатковы i сучасны склад кнiг.

Для паспяховага аналiзу крынiц, узнiкшых ў вынiку дзейнасцi органаў кiравання,

неабходна даследванне эвалюцыi апошнiх ад моманту iх зараджэння у форме

дапаможнага кiруючага звяна да утварэння самастойнага iнстытута с

дыферэнцыраванай спецыялiзацыяй. Пад канцылярыяй патрэбна разумець установу

(дзяржаўную, царкоўную цi прыватную), якая мае унутраны субардынацыйна-

iерархiчны падзел упраўленчай i выканаўчай працы, уласную арганiзацыйна-

функцыянальную структуру, асноўнай гiстарычнай функцыяй якой з’яўляецца

пасрэднiцтва цi удзел у ажыццяўленнi дзяржавай (царквой цi прыватнай асобай)

гаспарадча-выканаўчай дзейнасцi – кiравання.

Цэнтральны апарат дзяржаўнага кiравання Вялiкага княства Лiтоўскага у

XV-XVI ст. развiваўся iмклiвымi тэмпамi. Адно з яго звенняў - вялiкакняская

канцылярыя - хутка набыла агульнадзяржаўны характар i выконвала шматлiкiя

складаныя функцыi цэнтральнай дзяржаўнай установы. У канцылярыi Вялiкага

княства Лiтоўскага таксама, як i у iншых канцылярыях дзяржаў позняга

сярэднявечча, здымалiся копii выдаваемых (выходзячых) i атрымоўваемых

(уваходзячых) дакументаў. Пры гэтым, як адзначаў буйнейшы даследчык ЛМ

Мiкалай Беражкоў, çыходзячыя дакументы вялiкакняскай ўлады, а таксама

паступаўшыя дыпламатычныя акты, выпiсвалiся у канцылярыi з адносна большай

паўнатой, чым iншыя (якiя фiксавалiся выбарачна, цi ў залежнасцi ад важнасцi iх

зместу). Копii прызначалiся як для патрэб бягучай дзейнасцi канцылярыi, так i для

захаванасцi звестак дакументаў на больш працяглы час. Выключнай асаблiвасцю

канцылярыi Вялiкага княства Лiтоўскага, пазней названай Лiтоўскай Метрыкай

(ЛМ) з’яўляецца тое, што яна па свайму функцыянальнаму прызначэнню

падмяняла дзяржаўны архiў (якi у ВКЛ так i не быў створаны – арыгiналы

дакументаў агульнадзяржаўнага значэння канцэнтравалiся i захоўвалiся у

прыватных руках).

У другой палове XVI ст. канцылярыя Вялiкага княства Лiтоўскага

заставалася яшчэ дапаможна-выканаўчай установай. У межах канцылярыi

складалiся умовы для яе падзелу на ведамствы па сферах дзеяння. Адсутнiчала

упраўленча-выканаўчая спецыялiзацыя. У момант ад’езду вялiкага князя ў Карону

Польскую яна (магчыма) паäзялялася на дзве самастойныя часткi: першая

ўключала найбольш вопытных i заслужаных пiсараў (па сутнасцi саветнiкаў

вялiкага князя) i следавала за iм у Карону. Праз яе Жыгiмонт Стары ажыццÿўляў

упраўленне знешняй i унутранай палiтыкай ВКЛ. Лiсты (гаспадарскiя прывiлеi)

выдавалiся у залежнасцi ад месцазнаходжання вялiкага князя. Апошняя акалiчнасць

дазволiла М.Беражкову скласцi “Iтûнерарый

вялiкiх князеў лiтоўскiх”. Сапраўды,

доўгачасовая адсутнасць гаспадароў у Лiтве патрабавала аператыўнага выраøэння

важнейшых праблем дзяржавы у межах адной кампактнай установы, што

складалася з вузкага стабiльнага кола давераных асоб, якiя трымалi на кантролi ўсе

падзеi ў княстве.

Ітынерарый – дзеннік падарожжаў.

Другая частка (яе наяўнасць гiпатэтычная) функцыянiравала у Вiльнi. Яе

магчымае iснаванне спарадзiла версiю аб тым, што падзел кнiг на два тыпы

(арыгiналы i копii) узнiк менавiта у вынiку ад’езду вялiкага князя з часткай

канцылярыi i далейшай перапiскай з “часовых” кнiг у “пастаянныя”. Да апошнiх

падключылася i блытанiна ў храналогii запiсаў.

У 1946 г. савецкi гiсторык М.Беражкоў пераканаўча даказаў, што кнiгi канца

XVI-пачатку XVII ст. не з’яўляюцца адэкватнымi арыгiнальным кнiгам

канцылярыi Вялiкага княства Лiтоўскага, а узнiклi у вынiку капiравання. Але пры

гэтым М.Беражкоў памылкова лiчыў, што дакументы у дзяржаўнай канцылярыi

перапiсвалiся у "кнiгi", на яго мела пэўнае уздзеянне сама назва "кнiгi". Фактычна

ж у канцылярыi дакументы перапiсвалiся на асобных лiстах, цi некалькiх лiстах

("сшытках"). Гэтыя лiсты з часам складалiся, з iх фармiравалiся "кнiгi". Аднак

назiраўся i iншы працэс: з цягам часу, у ходзе работы, асобныя часткi гэтых кнiг

перамешвалiся памiж сабой, а у канцы XVI ст. без папярэдняй распрацоўкi былi

перапiсаны у кнiгi-копii.

Гэта закранула наступны склад кнiг:

1. Кн i г i данiн

, якiя першапачаткова (пры Казiмiры i Аляксандры)

з’яўлялiся адначасова i кнiгамi спраў судовых. Сярод дакументаў, што запiсвалiся ў

гэтыя кнiгi найперш адзначым "данiны" заканадаўчага характару: прывiлеi,

агульназемскiя, абласныя, гарàдам, этнiчным i канфесiйным групам насельнiцтва.

Асобных кнiг для запiсу дакументаў заканадаўчага характару у XV ст. не мелася.

Пераважную большасць запiсаў у кнiгах данiн складаюць дакументы на зямельныя

ўладаннi i на правы, непасрэдна звязаныя з землеўладаннем.

Сюды можна аднесцi: лiсты аб дараваннi зямельных ўладанняў феадалам

розных рангаў аб "дачы" уладальнiкам маенткаў правоў на заснаванне ярмарак i

таргоў, на трыманне карчмы, на узiманне мыт i г.д.

У КД упiсвалiся таксама дакументы аб падараваннi i падцвярджэннi пасад –

але гэтых дакументаў на першым часе iснавання было няшмат, магчыма

прызначэннi рабiлiся у вуснай форме.

2. Кнiгi спраў судовых гаспадара i паноў рады пачалi весцiся асобна ад кнiг

данiн з пачатку княжэння Жыгімонта I з лiстапада 1506 г.У загалоўках першых кнiг

СС вызначаецца прысутнасць дзьвух фармальных катэгорый матэрыялаў: "лiстоў" i

запiсаў "пра памяць".

а) "Лiсты" напiсаны ад iмя гаспадара. Найперш i галоўным чынам гэта лiсты

– прыгаворы, якiя давалiся супрацьстаячым бакам пасля разбору справы па

сутнасцi. У iх утрымлівалiся звесткi аб ходзе разгляду i рашэннi, вынесеным

гаспадаром сумесна з панамi-раднымi, цi ў выключным выпадку – гаспадаром

адзiнаасобна. Упiсваліся ў кнiгу i iншыя гаспадарскiя "лiсты": лiсты аб

адтэрмiноўцы справы i г.д.

б) Запiс "пра памяць" уяўляе сабою пратакол разбору справы, цi асобны

момант гэтай справы (напрыклад няяўку аднаго з бакоў да прызначанага тэрмiну).

Цiкава, што калi у кнiзе прысутнiчае запіс "пра памяць", то аднолькавы па зместу з

ею лiст адсутнiчае i наадварот.

3. Кнiгi арэнд. Асноўны iх змест складаюць дакументы адносна продажу

(гэта значыць аддач у арэнду, на воткуп мыт, карчмы i г.д.) Непасрэдна гэта лiсты

мясцовых адмiнiстрацый аб "продажу", якi адбыўся з выкладаннем яго зместу, акты

Даніны – спецыфічная назва падараванняў (“пажалаванняў”) вялікага князя.

аб прыняццi "лiчбы" (гэта значыць справаздачы арэндатараў).

4. Рэестры "отправ" ўяўляюць сабою пералік данін грашыма, харчамі і рэчамі

са сродкаў скарба "князем і панам і дворяном і земяном і всим, кому што гаспадар

дал". Пераважна гэтыя даніны, хоць і даваліся з цэнтра але з мясцовых сродкаў

скарба (з паступлення мыт, "він" і г.д. на месцах). У запісу гаварылася, што, каму і

за што падаравана і з якой крыніцы павінна быць зроблена выдача. З расходных

кніг скарба перш.паловы XVI ст. захавалася яшчэ кніга выдаткаў на татар.

5. Кнігі пасольстваў – тут сканцэнтраваны дакументы аб зносінах ВКЛ з

іншымі дзяржавамі: ўласна "пасольствы" – г.зн. прамовы паслоў літоўскіх і

іншаземных, "навукi" паслам ("настаўленні"), "верующие" (зараз вярыцельныя

граматы) лісты паслам і "глейтовные" (ахоўныя лісты), адказы паслам, лісты

бягучай дыпламатычнай перапіскі. Сустракаюцца ў кнігах запісы неістотнага

зместу: напрыклад, аб колькасці слугаў і коней, дадзеных паслам. У невялікай

колькасці маюцца дыпламатычныя дакументы, у якіх ВКЛ не з’яўляецца баком-

удзельнікам, але ў змесце якіх яно было зацікаўлена.

Пашырэнне сферы дзейнасцi, набыцце новых функцый i рост патоку

дакументацыi, якія апрацоўвала канцылярыя ВКЛ, абумовiлi неабходнасць

удасканалення як самой сiстэмы справаводсва, так i падрыхтоўкi дакументацыi

канцылярыi ВКЛ для доўгатэрмiновага захоўвання. Мiж тым дакументы

канцылярыi на пачатку XVI ст зберагалiся у некалькiх месцах i да канца гэтага

стагоддзя вонкавы стан кнiг метрыкi быу кепскi. Да таго ж прылучылася i частае

ужыванне, кнiгi пачалi псавацца i часткова спарахнелi.

Па загаду канцлера Льва Сапегi з 1594 г. дзякi пачалi перапiсваць кнiгi

метрыкi. Праца вялася 14 год (1594-1607 гг.). У вынiку перапiскi з’явiлася каля 190

новых кнiг-копiй Лiтоўскай Метрыкi. Перапiска дакументацыi кнцылярыi ВКЛ у

кнiгi-копii праводзiлася без яе папярэдняй апрацоўкi i сiстэматызацыi, у вынiку

чаго для кнiг-копiй, асаблiва для тых, што ахоплiвалi дакументацыю канца XV-

XVI стст, характэрна вiдавая i храналагiчная непаслядоўнасць тэкстаў дакументаў.

Арыгiналы дакументаў канцылярыi былi складзены на захаванне у Вiленскiм

скарбе, а копii – у прыватнаўласнiцкiм доме у Вiльнi. Апошняя акалiчнасць, можна

меркаваць, выратавала кнiгi-копii. Арыгiнальныя кнiгi метрыкi за XV-XVI стст. у

большасцi сваей загiнулi пад час страшных для Беларусi войнаў сярэдзiны XVII ст.

Так, пад час акупацыi шведамi значнай часткi Рэчы Паспалiтай, шведы вывезлi

метрыку да сябе. Праўда, па умовах Олiўскага мiру 1659 г. частку яе звярнулi, але

частка патанула у Балтыйскiм моры. Частка кнiг загiнула i пры ўзяццi Вiльнi

рускiмi войскамi у 1655 г. Негледзячы на неаднаразовыя сеймавыя пастановы аб

пошуку гэтых кнiг, яны так i не былi знойдзены.

Такiм чынам, у канцы XVI-пач. XVII ст. узнiклi тэксты, якiмi мы

карыстаемся i сення. Арыгiнальных кнiг XV ст. не захавалася увогуле, няшмат iх

засталося i ад XVI ст. Адзiн з раннiх вопiсаў кнiг-копiй лiтоўскай Метрыкi, што

захаваўся – гэта здатачны вопiс пры змене канцлåраў ў 1623 г. У вопiсе Лiтоўскай

Метрыкi дакументы размешчаны, галоўным чынам, у храналагiчным парадку з

падзеламi на падгрупы па гадах праўлення вялiкiх князеў лiтоўскiх i каралеў

польскiх.

У склад Лiтоўскай Метрыкi на працягу XVII-XVIII ст. уключаны матэрыялы

ўстаноў, якiя размяшчалiся на тэрыторыi сталiцы i не былi звязаны з дзейнасцю

вялiкага князя. Так, напярэдаднi другога i канчатковага далучэння Смаленска да