Ходин С.Н. Источники истории Беларуси (попытка историко-генетического и компоративного обзора). Бел.яз

Подождите немного. Документ загружается.

перадумовы для згуртавання i выдзялення саслоўя шляхты, незалежна ад

веравызнання.

Афармленне саслоўных правоў шляхты ў Вялiкiм княстве Лiтоўскiм у XV

ст. суправаджалася ўзмацненнем улады феадалаў над сялянамi. Прывiлеем

02.05.1447 г. вялiкі князь Казiмiр IV забаранiў пераход сялян ад аднаго феадала да

другога (у асобных выданнях прывiлей датуецца памылкова 02.05.1457 г.).

"Феадальнай канстытуцыяй" называюць прывiлей вялiкага князя лiтоўскага

Аляксандра 1492 г., якi абмежаваў уладу вялiкага князя панамi-радай. Прывiлей

таксама вызначыў асновы адмiнiстрацыйнага, грамадзянскага, крымiнальнага

права, што пасля ўвайшлi ў статуты. Апошнiмi, напярэдаднi статута 1529 г., сталi

прывiлеi Жыгiмонта I Старога 1506 i 1522 гг., у якiх падцвярджалiся ўсе

падараваныя раней правы саслоўю феадалаў у княстве. Гэта як бы завяршае першы

этап развiцця дзяржаўнага права ў форме прывiлеяў.

Другiм вiдам прывiлеяў з'яўляюцца абласныя прывiлеi. М.Ясiнскi называе iх

"даравальнымi граматамi ахоўнага характару". Такiм чынам ён штучна змешвае два

тыпы грамат: даравальныя i ахоўныя (падцвярджальныя). Сапраўды, большасць

грамат была выдадзена вялiкiм князем лiтоўскiм ускраінным землям княства ў

напружаныя моманты барацьбы за iх з Маскоўскай дзяржавай. Галоўным было

абяцанне: "старыны не рухаем, а навiны не ўводзiм". Для характарыстыкi

мясцовага права трэба мець на ўвазе, што ў граматах пералiчваюцца не ўсе нормы,

а толькi тыя, што маглi быць парушаны з боку вялiкакняскай улады, альбо яе

прадстаўнiкоў на месцах. Ахоўныя граматы (прывiлеi) ўтрымлiваюць папярэднiя,

падцвярджаючы iх нормы. Самыя старажытныя нормы прывiлеяў былi

выпрацаваны на працягу доўгага часу, калi асобныя княствы (вобласцi) выступалi

як самастойныя дзяржавы, якiя прымаючы для сябе таго цi iншага князя, заключалi

з iм дагавор (рад). Уключэнне iх у склад ахоўных грамат дае цiкавы матэрыял для

характарыстыкi адмiнiстрацыйна-тэрытарыяльнай пабудовы i ўмоў складвання

Вялiкага княства Лiтоўскага як дзяржавы. Абласныя прывiлеi з'яўляюцца таксама

каштоўнай крынiцай i пры вызначэннi гiсторыi мясцовых органаў дзяржаўнага

кiравання. У прыватнасцi тут змяшчаецца ўпамiнанне аб такiх службовых асобах як

цiвун, лоўчы, падвойскi, гараднiчы i некаторыя iншыя. Для поўнай характарыстыкi

гэтага вiду прывiлеяў патрэбна яшчэ адзначыць, што большасць з iх, выдадзеных

усходнiм абласцям княства, складзена на "рускай" (старажытнабеларускай) мове.

Адным з найбольш распаўсюджаных вiдаў прывiлеяў з'яўляюцца прывiлеi

гарадамoна магдэбургскае права. Жалаванымi граматамi гарадам вярхоўная ўлада

забяспечвала iх жыццяздольнасць як цэнтраў рамяства i гандлю, устанаўлiвала

становiшча гараджан як саслоўя феадальнага грамадства ("мяшчане"). Першымi

актамi, спецыяльна выдадзенымi толькi для гараджан, былi граматы (прывiлеi)

жыхарам гарадоў Вiльнi (1387) i Берасця (1390). На працягу XV i XVI стст.

граматы на магдэбургскае права атрымалi буйныя гарады Беларусi. У iх змяшчалiся

найперш агульныя, характэрныя для многiх гарадоў прававыя нормы. Разам з тым,

прывiлеi рэгламентавалi павiннасцi гараджан, якiя раней вызначалiся нормамi

звычаевага права i якiя ў розных гарадах былi неаднолькавымi. Першаступеннае

значэнне ў граматах надавалася нормам, што ўстанаўлiвалi парадак утварэння i

кампетэнцыю гарадскiх органаў кiравання.

Прывілеі на магдэбургскае права шэрагу гарадоў выдаваліся па некалькi

разоў (у вынiку пашырэння правоў, страты арыгiнала i г.д.). Так, Магiлёў атрымаў

магдэбургскае права ў 1561 г., а ў 1577 г. -- прывiлей на вялiкае магдэбургскае

права. У асобных публiкацыях (напрыклад, у "Актах Заходняй Расii") змешчаны

падцвярджальныя прывiлеi без спасылкi на тое, калi горад атрымаў права

ўпершыню.

Сярод прывiлеяў патрэбна адзначыць таксамаo граматы асобным oгрупам

насельнiцтваo -- яўрэям i татарам. Першы прывiлей яўрэям на права iх пасялення ў

Брэсце выдадзены Вiтаўтам ў 1388 г. Ён надаваў яўрэям шырокiя правы ў

фiнансавай галiне i гандлi, рэгуляваў парадак разгляду судовых спраў памiж

хрысцiянамi i яўрэямi. Для характарыстыкi гэтай крынiцы важнае значэнне (як

дарэчы i iншых) мае вызначэнне ўмоў яе ўзнiкнення: пачатак барацьбы Вiтаўта за

ўладу ў Вялiкiм княстве Лiтоўскiм i патрэба ў iстотнай фiнансавай падтрымцы.

Граматы яўрэям выдавалiся таксама Аляксандрам i iншымi князямi. У далейшым

правы i абавязкi такiх груп насельнiцтва як яўрэi i татары рэгламентавалiся як

статутамi, так i асобнымi граматамi (грамата татарам 1568 г. i г.д.).

1.3.3. "Судзебнiк" Казiмiра IV, яго месца ў сiстэме развiцця заканадаўства

Вялiкага княства Лiтоўскага. Ускладненне характару дзяржаўнага жыцця

патрабавала забяспечыць адзiнства права для ўсёй дзяржавы. Першая спроба

ўсталяваць адзiнства прававых нормаў на ўсей тэрыторыi, абмежаваць

самавольства суддзяў, а таксама ўзмацнiць прававую ахову феадальнай маемасцi i

ўвесцi жорсткiя меры пакарання злачынцаў была зроблена ў Судзебнiку 1468 г.

Арыгiнал "Судзебнiка" не захаваўся да нашых дзён, маюцца толькi тры яго

спiсы, датаваныя 70-80 гг. XVI ст. Упершыню гэты заканадаўчы дакумент быў

апублiкаваны I.Данiловiчам у 1826 г. у 1-м томе "Актов, относящихся к истории

Западной России" (Спб.1846 г.). Побач з назвай "Судзебнiк" ужывалiся яшчэ

"лiст", "статут", "закон". Магчыма, тэрмiн зацвердзiўся ў гiстарычнай лiтаратуры

пад ўздзеяннем таго факта, што "судзебнiкамi" называлiся шырокавядомыя

дакументы заканадаўства Маскоўскай дзяржавы 1497 i 1550 гг.

Фармуляр "Судзебнiка" маладаследаваны, паколькi арыгiнал яго не

захаваўся, а рэканструкцыя ўскладняецаа адсутнасцю аналогii з сучаснымi яму

помнiкамi права Вялiкага княства Лiтоўскага. Агульнапрызнаным лiчыцца

зроблены М.Уладзiмiрскiм-Буданавым падзел Судзебнiка на 25 артыкулаў. У яго

структуры вызначаюцца 3 часткi, якiя найперш датычацца сферы крымiнальнага

права: 1) вызначэнне адказнага за здзейснены крымiнальны ўчынак (7-8); 2)

парадак звароту ў суд (9-11); 3) вызначэнне пакаранняў за розныя крымiнальныя

ўчынкi. Сярод iх: крадзеж з палiчным i без, наезды, зямельныя справы, утойванне

ўкрадзеных рэчаў, крадзеж людзей i чэлядзi, невыкананне маставой павiннасцi i

г.д.

Калi гаварыць аб месцы Судзебнiка Казiмiра IV 1468 г. у сiстэме развiцця

заканадаўства Вялiкага княства Лiтоўскага, то ён дазваляе прасачыць, як на аснове

мясцовага звычаевага права з улiкам агульнаеўрапейскiх прававых традыцый i

судова-адмiнiстрацыйнай практыкi фармiравалiся агульнадзяржаўныя

заканадаўчыя нормы. Па звычаеваму праву агульнай мэтай пакарання была

кампенсацыя пацярпеўшаму прычыненай шкоды i спыненне злачыннай дзейнасцi.

Пры гэтым цяжар гэтай кампенсацыi часам ускладаўся не толькi на сям'ю, але i

веску, i горад. У Судзебнiку 1468 г. ужо развiта iдэя iндывiдуалiзацыi пакарання.

Злачынец павiнен быў несцi адказнасць перад законам i нiякi выкуп не пазбаўляў

яго ад пакарання. Заўважна ўзмацненне пакарання за парушэнне маёмасных

правоў, што адлюстроўвала высокi этап грамадскага развiцця, для якога характэрна

ўзмацненне карнiцкiх функцый дзяржавы i рост феадальнай залежнасцi сялянства.

Разам з тым Судзебнiк Казiмiра IV не з'яўляўся яшчэ ўсеахоплiваючым

агульнадзяржаўным кодэксам, ён толькi дапаўняў нормы агульназемскiх прывiлеяў.

Гэта быў першы крок да кадыфiкацыi i сiстэматызацыi феадальнага права,

завершаны выданнем трох статутаў Вялiкага княства Лiтоўскага 1529, 1566 i 1588

гг.

1.3.4. Статуты (1529, 1566, 1588) як гiстарычная крынiца. Праца па

падрыхтоўцы першага Статута Вялiкага княства Лiтоўскага вялася на працягу

некалькi гадоў першай чвэрцi XVI ст. Да 1522 г. быў падрыхтаваны праект Статута,

але не быў зацверджаны. Ён уведзены толькi з 29.09.1529 г.

Статут уяўляў сабой па-сутнасцi звод законаў на аснове кадыфiкацыi i

сiстэматызацыi норм мясцовага звычаевага права, пастаноў дзяржаўных i судовых

устаноў, прывiлеяў. Прозвiшчы складальнiкау невядомы. Не зусім абгрунтавана

меркаванне, што ў складаннi i рэдагаваннi Статута прымаў удзел Ф.Скарына.

Статут складаўся з 13 раздзелаў i 244 артыкулаў. Пазней былi ўнесены

дапаўненнi, у вынiку якiх колькасць артыкулаў павялiчылася да 283. Першы Статут

1529 г. пашыраўся ў рукапiсных спiсах (копiях). Першапачатковы спiс Статута

1529 г., зроблены ў Вiльнi на старабеларускай мове, не дайшоў да нашага часу.

Захавалiся 4 спiсы на "рускай" (старажытнабеларускай), 3 перакладныя (лацiнская i

польская мова) i 4 спiсы XIX ст. Спiсы названы па прозвiшчах iх уладальнiкаў або

месцах захавання. Упершыню надрукаваны на беларускай мове ў 1841 г. у Познанi,

у 1854 г. -- кiрылiцай у Маскве.

У Статут 1529 г. былi ўпершыню ўнесены нормы, якiя некалькi абмяжоўвалi

свавольства магнатаў, абвяшчалася правiла, згодна з якiм ўсе асобы (i ўбогiя, i

багатыя), павiнны былi судзiцца згодна с гэтым Статутам. Вялiкi князь абавязаўся

захоўваць тэрытарыяльную цэласнасць дзяржавы, не дапускаць iншаземцаў на

дзяржаўныя пасады, не даваць iм маёнткаў, зямель, чыноў, захоўваць iснуючыя

законы. Такiм чынам, павялiчвалася ступень дэкларатыўнасцi, увогуле характэрная

для большасцi заканадаўчых актаў. Статут падцвярджаў прынцып iндывiдуальнай

адказнасцi, рэгламентаваў удзел абаронцаў

у працэсе.

Рост i ўмацаванне феадальнай уласнасцi, пашырэнне правоў шляхты i

антыфеадальныя выступленнi сялянства патрабавалi ў сярэдзiне XVI ст. i змен у

заканадаўстве. У 1551 г. для падрыхтоўкi новага статута была створана новая

камiсiя з 5 католiкаў i 5 праваслаўных. Падрыхтаваны ўжо ў 1561 г. ён быў

зацверджаны толькi ў сакавiку 1566 г. У Статут былi ўпiсаны Вiленcкi прывiлей

1563 г., якi ў чарговы раз дэклараваў ураўнаванне ў правах католiкаў i

праваслаўных, i Бельскi прывiлей 1564 г., якi гарантаваў неўмяшанне адмiнiстрацыi

(ваявод i старастаў) у судовыя справы шляхты. Асноўнымi крынiцамi Статута 1566

г., акрамя таго, сталi iншыя агульназемскiя i абласныя прывiлеi (граматы),

Судзебнiк 1468 г., Статут 1529 г. i некаторыя нормы звычаевага права.

Як i Статут 1529 г. другi статутo Вялiкага княства Лiтоўскага не быў у XVI

ст. надрукаваны. Вядома 58 яго спiсаў: 13 на старажытнабеларускай, 40 -- на

польскай i 5 на лацiнскай мовах. Першая (i адзiная пакуль што) яго публiкацыя ў

Урэшце абараняцца перад судом і даказваць сваю невінаватасць абвінавачаны павінен быў сам. Але калі

ён не мог здзяйсняць абарону самастойна, то даручаў гэта свайму верніку ці пракуратару. Калі першы –

проста давераная асоба абвінавачанага, то другі – прафесійны юрыст-павераны ў Вялікім княстве

Літоўскім, які займаўся адвакацкай практыкай (шляхціч).

1855 г. ("Временник императорского московского общества истории и древностей

российских". Кн. 23). У Статуце 1566 г. захавана з невялiкiмi зменамi структура

Статута 1529 г. Усяго раздзелаў - 14 (у параўнанні з папярэднім ызначаны асобна

раздзел 4-ы: судовы лад i судовы працэс). Зацвярджалася стварэнне падкаморскiх

(межавых) i земскiх (шляхецкiх) судоў. Абвяшчалася прэзумпцыя невiнаватасцi

(раздзел 14, арт.2); непаўналетнiя маглi быць пакараны толькi пасля 14 гадоў.

Iмкненне шляхты i магнатаў Вялiкага княства Лiтоўскага да адраджэння

самастойнасцi сваёй дзяржавы, жаданне ў большай ступенi ўлiчыць змены ў

сацыяльна-эканамiчным жыццi краiны перадвызначалi пачатак працы над новым

зборам законаў (статутам). Да канца 1584 г. яна была амаль завершана, але

паколькi новы Статут iгнараваў акт Люблiнскай унii 1569 г., Польшча не

згаджалася зацвердзiць яго на агульным сейме Рэчы Паспалiтай. У вынiку Статут

быў зацверджаны вялiкакняскiм прывiлеем 28.1.1588 г. (гэта мусiў зрабiць

Жыгiмонт III, каб захаваць вялiкакняжацкi трон).

Трэцi статутoВялiкага княства Лiтоўскага дзейнiчаў з 1589 г., а пасля

ўключэння Беларусi ў склад Расiйскай iмперыi -- у Вiцебскай i Магiлеўскай

губернях -- да 1832 г., у Вiленскай, Гродзенскай i Мiнскай губернях -- да 1840 г.

Крынiцамi для распрацоўкi Статута сталi: Статуты Вялiкага княства

Лiтоўскага 1529 г., 1566 г., сеймавыя пастановы 1573, 1578, 1580, 1584 гг.,

каралеўскiя прывiлеi, пастановы павятовых сеймiкаў. Статут меў 14 раздзелаў i 488

артыкулаў. У 1-4 раздзелах змяшчалiся нормы дзяржаўнага права i судовага ладу,

5-10-м i часткова у 13-м - шлюбна-сямейнага, зямельнага i грамадзянскага права, у

11-12, 14-м часткова 13-м - крымiнальнага права. Статут быў падрыхтаваны ў

перыяд, калi каралем i вялiкiм князем з'яўляўся Стэфан Баторый (1576-1586), на

высокiм тэарэтычным узроўнi квалiфiкаванымi правазнаўцамi, працай якiх кiравалi

А.Валовiч i Л.Сапега.

Статут 1588 г. заканадаўча аформiў захаванне Вялiкага княства Лiтоўскага

як дзяржавы, насуперак акту Люблiнскай унii, абвяшчаў iдэю верацярпiмасцi,

забараняў перадачу вольнага чалавека за даўгi або злачынства ў няволю,

прадугледжваў крымiнальную адказнасць шляхцiча за забойства простага чалавека.

Статут быў надрукаваны на старажытнабеларускай мове ў 1588 г. у Вiленскай

друкарнi Мамонiчаў пад наглядам Л.Сапегi, у 1614 г. выдадзены на польскай мове

(перадрукоўваўся у 1619, 1648, 1694, 1744, 1786, 1819), у 1811 г. на рускай мове

ў Пецярбургу. Меў вялiкi ўплыў на працэс кадыфiкацыi рускага права, падрыхтоўкi

Саборнага Укладання 1649 г. Найбольш поўнае сучаснае выданне ажыццеўлена у

1989 г.

1.3.5. Пастановы (канстытуцыi) сеймаў Вялiкага княства Лiтоўскага i

Рэчы Паспалiтай. Да 1569 г. (Люблiнскай унii) пастановы сейма называлiся часцей

ухваламi. У Статуце 1588 г. ужываюцца абодва тэрмiны. Канстытуцыi сеймаў Рэчы

Паспалiтай, падраздзялялiся на тры групы: 1) тыя, што датычаць усей Рэчы

Паспалiтай; 2) рашэннi, якiя датычаць толькi Польшчы; 3) рашэннi, якiя мелi сiлу

толькi для Вялiкага княства Лiтоўскага. Як правiла, апошнiя ў сеймавых

дакументах выдзялялiся ў спецыяльны раздзел. Працэс прыняцця заканадаўчых

рашэнняў у сейме складаўся з некалькiх стадый: 1) падрыхтоўка законапраекта,

2) абмеркаванне i прыняцце яго, 3) абнародванне закона. Падрыхтоўка

законапраекта ажыццяўлялася дзяржаўнай канцэлярыяй i спецыяльна створанай

Статут Вялiкага княства Лiтоўскага 1588: Тэксты, Даведнiк, каментарыi. Мн., 1989.

камiсiяй. Заканадаўчая iнiцыятыва належала вялiкаму князю i радзе. Абмеркаванне

i прыняцце Канстытуцыi праходзiлі ў абедзьвюх палатах сейма - сенаце i

пасольскай палаце ("избе"). Канчаткова рэдагаваў закон кароль. Абнародвалiся

канстытуцыi на спецыяльных сеймiках, пасля яны ўпiсвалiся ў адпаведныя кнiгi, а

таксама ў Метрыку вялiкага княства Лiтоўскага

, з 1732 г. друкавалiся ў зборы

законаў i актаў (Volumina legum). Апошняе выданне пабудавана па храналагiчнаму

прынцыпу i ахоплiвае перыяд ад 1317 г. да 1782 г., аднак не з'яўляецца афiцыйным

i не ўтрымлiвае ўсiх законаў Рэчы Паспалiтай. Да таго ж шэраг дакументаў

запазычаны з прац асобных даследчыкаў.

Канстытуцыяй таксама прынята называць прыняты Чатырохгадавым сеймам

Закон аб урадзе 3 мая 1791 г. Гэты заканадаўчы акт складаўся з прэамбулы i 11

раздзелаў. Канстытуцыя вызначала правы i абавязкi ўсiх саслояў.

Прадугледжвалася размежаванне "трох улад": заканадаўчай, выканаўчай i судовай

(сейм, урад, судовыя органы). Дзякуючы Канстытуцыi ў Рэчы Паспалiтай была

зроблена спроба ажыццявiць прынцып парламенцкага спосабу кiравання, але яе

палажэннi не былi поўнасцю ажыццеўлены па прычыне бунту рэакцыйных колаў,

якiя абвясцiлi вясной 1792 г. у горадзе Таргавiцы канфедэрацыю i стварылi ўмовы

для ўмяшання замежных дзяржаў.

1.4. Заканадаўства Расiйскай iмперыi (канец XVIII ст. - пачатак XX ст.).

1.4.1. Агульная характарыстыка. У заканадаустве, якое дзейнiчала на

тэрыторыi Беларусi ў перыяд яе знаходжання ў складзе Расiйскай iмперыi ўмоўна

можна вызначыць наступныя перыяды: 1) канец XVIII ст. - 30-я гг. XIX ст.; 2) 40-я

гг. XIX ст. - пачатак XX ст i 3) 1905-1917 гг. (пры гэтым трэба мець на ўвазе

асаблiвасцi заканадаўчых нормаў Часовага ўраду i адносiць сюды заканадаўчыя

дакументы, узнiкшыя на працягу таго вельмi кароткага адрэзку часу (верасень-

кастрычнiк 1917 г.), калi Расiя стала Рэспублiкай, але яшчэ не з'яўлялася Савецкай).

Для oпершага перыядуo характэрна дзейнасць на тэрыторыi Беларусi не

толькi нормаў права Расiйскай iмперыi, але i Статута 1588 г. Лавiраванне

расiйскага ўраду ў першай трэцi XIX ст. памiж iнтарэсамi дзяржавы i мясцовай

апалячанай арыстакратыi выявiлася i ў галiне заканадаўства. Менавiта ў гэты час

адбываецца ўпарадкаванне мясцовых нарматыўных актаў. Перакладаецца i

перавыдаецца Статут 1588 г. з дапаўняючымi яго сеймавымi пастановамi.

"Высочайше утвержденное" палажэнне Камiтэта Мiнiстраў (17.09.1828 г.)

прадугледжвала "учинение перевода Литовского Статута на русский язык с

белорусского издания 1588 г." i "напечатание сего Статута на трех языках:

белорусском, польском и русском". Побач з гэтым (у рамках работы над "Зводам

законаў Расiйскай iмперыi") разгортваецца распрацоўкаo Зводу мясцовых законаў

Заходнiх губерняў. Ен з'явiўся апошняй найбольш значнай сiстэматызацыяй

мясцовага права, у якiм спалучалiся рысы мясцовага i агульнарасiйскага права.

Праект "Зводу" не быў уведзены ў дзеянне. Падаўленне паўстання 1830/31 гг.

перадвызначыла змену палiтыкi расiйскiх улад "в присоединенных провинциях", i

адмену мясцовых заканадаўчых нормаў 1832-1840 гг. Трэба мець на ўвазе, што

адменены былi толькi тыя нормы, якiя да гэтага часу захавалi свае дзеянне (у

асноўным сямейнага i грамадзянскага права). Што ж датычыць значнай часткi норм

дзяржаунага права, крымiнальнага права, то яны фактычна дзейнiчалi з моманту

Гл.раздзел "Матэрыялы справаводства".

ўключэння асобных частак тэрыторыi Беларусi ў склад Расiйскай iмперыi, хоць

заканадаўчага акта, адмянiўшага адпаведныя нормы Статута 1588 г. выдадзена не

было.

I першы i другio перыяд аб'ядноўвае такама акалiчнасць, якая найбольш

выразна выявiлася ў расiйскiм заканадаўстве ў XVIII-XIX стст. - права выдання

новых законаў належала толькi цару. Што датычыцца Сената, Сiнода, калегiй (а

пасля мiнiстэрстваў, Кабiнета Мiнiстраў) i iншых урадавых устаноў, то яны мелi

толькi права звяртацца да яго з дакладамi цi прапановамi. Вызначаючым было

права цара i ў галiне заканадаўчай iнiцыятывы. Любое "волеизъявление" цара мела

цi магло набыць сiлу закона. У ранг закона ўзводзiлiся ўсе дакументы, якiя былi

пазначаны адабрэннем цара ("Быть по сему", "Принять к сведению" i г.д.).Адсюль

вынiкае i велiзарная колькасць вiдаў заканадаўчых актаў i тая (характэрная

найперш для феадалiзму) акалiчнасць, што адрознiць заканадаўчы акт ад

адмiнiстрацыйнага распараджэння вельмi складана (цi ўвогуле немагчыма). Таму

гiсторыкi паклалi ў аснову пераважна такi прынцып: законамi лiчыцца толькi тое

"волевыяўленне" манарха, якое змешчана ў "Полном собрании законов Российской

империи" (ПСЗ).

Як эвалюцыю сiстэмы заканадаўства пад уздзеяннем першай расiйскай

рэвалюцыi патрэбна разглядаць акрэслены трэцi перыяд. Манiфест 17 кастрычнiка

толькi дэклараваў пачатак канстытуцыйнага ладу i не гарантаваў яго рэальнага

ажыццяўлення (урэшце дэпутаты Дзяржаўнай Думы прысягалi "самадзержцу").

Але пачалася эвалюцыя ад абсалютызму да канстытуцыйнай манархii; прызнаючы

самое iснаванне Дзяржаўнай Думы, замацоўваючы за ёй пэўныя правы, Асноўныя

законы 1906 г. усе ж непазбежна прызнаюць i пэўнае абмежаванне правоў манарха.

Такая супярэчнасць знайшла сваё ўвасабленне ў заканадаўстве гэтага перыяду.

Права Дзяржаунай Думы на законатворчасць кампенсавалася тым, што за царом

захоўвалася больш поўнае i больш значнае па зместу права заканадаўчай

iнiцыятывы. Артыкул 8 Звода Асноўных законаў зазначаў: "Гасудару iмператару

належыць пачын па ўсiх прадметах заканадаўства. Толькi па яго пачыну

Асноўныя дзяржаўныя законы могуць належаць перагляду ў Дзяржауным Савеце i

Дзяржаўнай Думе". Да таго ж створаны ў лютым 1905 г. Савет Мiнiстраў

лiтаральна "закiдваў" Думу дробязнымi законапраектамi. Мелi месца выпадкi, калi

ў выглядзе закона прымалiся адмiнiстрацыйныя распараджэннi. Напрыклад, III

Думай былi прыняты законы "Аб отпуску з дзяржаунага казначэйства дадатковых

сродкаў на асвятленне дома ваеннага мiнiстэрства", "Аб парадку ацяплення i

асвятлення месца заключэння i водпуску на гэтыя патрэбы неабходных

матэрыялаў" i г.д.

Нязначныя змены былi ўнесены з 1906 г. i ў працэдуру канчатковага

зацвярджэння заканадаўчых актаў. Права канчатковага зацвярджэння захавалася за

царом, але патрабавалася папярэдняе адабрэнне законаў Дзяржаўнай Думай i

Дзяржаўным Саветам. За абвяшчаўшым гэтае вельмi абмежаванае права артыкулам

86 Зводу Асноўных дзяржаўных законаў следаваў артыкул 87, дапускаўшы

прыняцце законаў непасрэдна царом у "надзвычайных абставiнах" i ў перыяд

прыпынення паседжанняў Дзяржаўнай Думы.

Пачынаючы з сакавiка 1917 г. законы выдавалiся Часовым урадам. Звычайна

яны падпiсвалiся мiнiстрам-старшыней. Так Пастанова ад 1 верасня аб абвяшчэннi

Расii Рэспублiкай была падпiсана А.Керанскiм.

1.4 2. Тыпы i вiды заканадаўчых дакументаў канца XVIII - пачатку XX

ст.ст.o Класiфiкацыя матэрыялаў заканадаўства гэтага часу, як i папярэдняга

вельмi складаная. Яны выдавалiся пад назвай манiфестаў, указаў, пастаноў,

палажэнняў, iнструкцый, уставаў, законаў i г.д. Пры гэтым назва не заўсёды

адпавядала зместу дакумента i яго прызначэнню. Па прычыне аднолькавых з'яў i

адносiн прымалiся рознатыпныя заканадаўчыя дакументы.

Адной з самых распаўсюджаных форм заканадаўства канца XVIII - пачатку

XX ст. з'яўляюцца манiфесты. Яны выдавалiся ў сувязi з важнейшымi падзеямi ў

палiтычным жыццi краiны: аб'яўленнем стану вайны цi мiру, узыходжаннем на

трон новага манарха (напрыклад, манiфест Аляксандра III ад 29 красавiка 1881

г.); абвяшчэннем важнейшых сацыяльна-эканамiчных цi палiтычных

пераўтварэнняў (Манiфест 19 лютага 1861 г., манiфест 17 кастрычнiка 1905 г.)

Манiфесты друкавалiся масавым для таго часу тыражом, iх публiкавалi ў газетах,

аб'яўлялi насельнiцтву пасля ўрачыстых богаслужэнняў у саборах i цэрквах.

Прызначаныя такiм чынам для шырокай аўдыторыi манiфесты характарызуюцца

публiцыстычнасцю, iмкненнем выявiць салiдарнасць манарха з народам i г.д.

Напрыклад, Манiфест 17 кастрычнiка 1905 г. ("Аб удасканаленнi Дзяржаўнага

парадку") пачынаўся так: "Смуты i хваляваннi ў сталiцах i ў многiх мясцовасцях

iмперыi нашай вялiкiм i цяжкiм жалем перапаўняюць сэрца наша. Шчасце

расiйскага гасудара непарыўна звязана са шчасцем народным i смутак народны -

яго смутак". Манiфесты пераважна дэкларавалi пэўную iдэю, абвяшчалi пэўную

падзею i таму часам спалучалiся з iншымi дакументамi заканадаўчага характару,

якiя ўтрымлiвалi канкрэтныя прававыя нормы (Манiфест 19 лютага 1861 г. i

"Палажэннi ...", Манiфест 17 кастрычнiка 1905 г. i Асноўныя дзяржаўныя законы

1906 г. i г.д.). Для большага эмацыянальнага ўздзеяння на народныя нiзы напiсанне

асобных манiфестаў даручалася духоўным асобам. Так, Манiфест 19 лютага

напiсаны мiтрапалiтам Фiларэтам (Драздовым).

Другую, яшчэ больш шматлiкую групу заканадаўчых актаў складаюцьo

указы. У канцы XVIII - XIX cтст. указы падзяляюцца на тры катэгорыi: а) iмянныя,

б)o аб'яўленыя з Сената, в)o сенацкiя. Iменныяo указы з'яўлялiся распараджэннямi,

загадамi iмператара, якiя накiроўвалiся Сенату для выканання. Указ, аб'яўлены з

Сената, быў таксама распараджэннем iмператара, на аснове якога Сенат складаў

тэкст указа, прызначанага для абнародавання. Сенацкi указo уяўляў сабой

пастанову па агульнаму цi канкрэтнаму пытанню, аформленаму ў форме ўказа ад

iмя Сената. Пасля 1906 г. указы ад iмя цара сталi асноўнай формай так званага

пазадумскага заканадаўства.

У канцы XVIII-XIX стст. вялiкая група ўказаў была звязана з

распаўсюджваннем агульнага заканадаўства на далучаныя да Расiйскай iмперыi

тэрыторыi. Асобныя з іх перадвызначалi змены ў тых цi iншых накiрунках палiтыкi

расiйскiх улад. Адным з такiх стаў указ аб увядзеннi iнвентароў для сялян Украiны

i Беларусi ў 1847 г. З 1906 г. указ з'яўляўся той формай заканадаўчага акта, якая

вызначала тэрмiны выбараў i парадак работы Дзяржаўнай Думы.

"Палажэннi" ўяўляюць сабой комплекс узаемазвязаных заканадаўчых

дакументаў. Так, новае сацыяльна-эканамiчнае становiшча сялянства па рэформе

1861 г. было вызначана ў 17 дакументах, кожны з якiх прысвячаўся якой-небудзь

групе сялянства цi мясцовасцi: "Палажэнне аб выкупе сялянамi, якiя выйшлi з

прыгоннай залежнасцi"; "Мясцовыя палажэннi аб пазямельным упарадкаваннi

сялян, паселеных на памешчыцкiх землях у губернях вялiкарускiх, расiйскiх i

беларускiх" i iнш. Прыкладам гэтай разнавiднасцi заканадаўчых дакументаў могуць

быць таксама: "Палажэннi аб губернскiх i павятовых земскiх установах" (1864 г., на

тэрыторыю Беларусi не распаўсюджваліся), "Палажэнне аб выбарах у Дзяржаўную

Думу (1906 г.)". Назву "Палажэнне" меў i заканадаўчы дакумент, якi вызначаў

парадак выбараў ва Ўстаноўчы сход (1917 г.).

Закон, як асобная разнавiднасць заканадаўчых актаў сустракаецца

параўнальна рэдка. Пэўнае значэнне гэтай катэгорыi было нададзена толькi з

пачаткам дзейнасцi Дзяржаўнай Думы. Звод Асноўных Дзяржаўных законаў

вызначаў працэдуру зацвярджэння новых законаў i спрабаваў даць тлумачэнне

размежавання iх з указамi i загадамi цара. Указы маглi прымаць толькi ў

перапынках памiж паседжаннямі Дзяржаўнай Думы, а загады маглi выдавацца

царом толькi ў адпаведнасцi з законамi. Пры гэтым даследчыкi павiнны

размяжоўваць "Асноўныя дзяржаўныя законы", зацверджаныя 23 красавiка 1906 г.

Мiкалаем II i Звод Асноўных дзяржаўных законаў, якi з'яўляецца часткай тома 1

"Звода законаў Расiйскай iмперыi" выдання 1906 г. Першыя з дакументаў - гэта акт

праватворчасцi расiйскага манарха, у той час як другi - вынiк сiстэматызацыi

дзеючага заканадаўства ўпаўнаважанымi на тое дзяржаўнымi органамi.

Важнымi разнавiднасцямi заканадаўчых дакументаў з'яўлялiся iнструкцыi,

настаўленнio i наказы. Сярод заканадаўчых дакументаў XVIII-першай паловы XIX

стст. можна назваць жалаваныя граматы ("Жалаваная грамата дваранству",

"Жалаваная грамата гарадам"). У канцы XIX - пачатку XX стст. распаўсюджваюцца

такiя дакументы заканадаўчага характару, як "Высочайше адобренные мнения

Государственного Совета", "Высочайшее повеление".

Сваеасаблiвай формай дакументаў заканадаўства XIX ст. з'яўляюцца ўставы

(аб цэнзуры, ваенныя, судзебныя i iнш.). У шэрагу выпадкаў устаў мог выступаць

як кадыфiкацыйны акт, якi аб'ядноўваў цэлую групу законапалажэнняў (напрыклад,

Устаў аб прамысловасцi). Устаў з'яўляўся i формай прыватных заканадаўчых актаў

(так, устаў кожнага акцыянернага таварыства зацвярджаўся царом i выступаў як

спецыяльнае законапалажэнне).

Разгледжаныя вышэй формы не ахоплiваюць усiх шматлiкiх разнавiднасцяў

заканадаўчых дакументаў, паколькi да iх адносiлiся i рэгламенты, i рэскрыпты,

"высочайше адобренные" Асобыя журналы Савета мiнiстраў, часовыя правiлы i г.д.

1.4.3. Публiкацыi дакументаў заканадаўства Расiйскай iмперыi.

Завяршаючая стадыя фармiравання заканадаўчага дакумента — яго апублiкаванне.

Для таго, каб закон выконваўся, ен павiнен быць абнародаваны. Аднак не ўсе

дакументы канца XVIII - пачатку XX стст. належалi публiкацыi, асобныя з iх

даводзiлiся да ведама толькi вузкага кола асоб. Пераважна гэта законапалажэннi,

звязаныя з барацьбой супраць рэвалюцыйнага руху — закон ад 19 мая 1871 г. i iнш.

Таму, вялiкае значэнне маюць “Особые журналы” паседжанняў Камiтэта Мiнiстраў

(i пратаколы паседжанняў, на аснове якiх яны складалiся). Многiя з зазначаных у

“журналах” рашэнняў не належылi апублiкаванню. Як прыклад можна прывесцi

Часовыя правiлы аб яўрэях 1882 г., згодна з якiмi яўрэямi “рысы аседласцi”

забаранялася сялiцца па-за межамi гарадоў i мястэчак, арэндаваць, прымаць у

заклад нерухомую маёмасць, набываць зямлю, а таксама гандляваць вiном у

нядзелю i святочныя днi.

У апублiкаваннi заканадаўчых дакументаў важная функцыя належала Сенату.

Сенат абнародаваў законы i толькi пасля гэтага яны уступалi ў сiлу. З 1808 г.

абнародаванне новых заканадаўчых актаў адбывалася ў “Сенацкiх ведамасцях”.

Менавiта пры Сенаце з 1863 г. ажыццяўляецца перыядычнае выданне законаў

(“Собранiе узаконенiй...”).

Увогуле, вядомы наступныя асноўныя публiкацыi законаў Расiйскай iмперыi:

1) “Полное собрание законов Российской империи” (ПСЗ), 2) “Собрание

узаконенний и распоряжений правительства, издаваемых при Правительствующем

Сенате” (СУ i РП) i 3) “Свод Законов Российской империи” (СЗ) (у далейшым

будзем ужываць беларускiя назвы гэтых публiкацый, акрамя скарачэнняў).

1. По ў ны збор закона ў (ПСЗ) складаецца з трох выданняў. Першае было

падрыхтавана М.М.Сперанскiм i ўключала законы з 1649 г. па 3 снежня 1825 г. Яно

рыхтавалася як аснова для складання Зводу дзейнiчаўшых законаў i ў яго iмкнулiся

ўключыць усе акты за азначаны перыяд, прызнаныя законамi, у т.л. ужо адмененыя

да гэтага часу (1830 г.). Гэтае выданне i сення застаецца найбольш поўнай

публiкацыяй заканадаўчых дакументаў з 1649 г. па 1825 г. Аднак у выданнi шэраг

дакументаў заканадаўства не быў змешчаны. Адны з iх не былi вядомы

Сперанскаму, другiя ен лiчыў не вартымi ўвагi, трэцiя адкiдваў з-за палiтычных

меркаванняў. Аналагiчныя недахопы характэрны для iмяннога i прадметнага

паказальнiкаў, якiя суправаджаюць гэтае выданне. Першае выданне Поўнага збору

законаў склала 40 тамоў, а разам з паказальнiкамi i дадатковымi тамамi — 45 (41-ы

храналагiчны паказальнiк, 42 — алфавiтна-прадметны паказальнiк, 43-44 тт. —

штаты ваенных, ваенна-марскiх i грамадзянскiх чыноў, 45-ы т. — кнiга тарыфаў).

Акрамя таго, выданне мела некалькi тамоў “дадаткаў” — кнiга чарцяжоў i

малюнкаў, гербы гарадоў i г.д.

Другое выданне ўключала законы з 12 снежня 1825 г. па 28 лютага 1881 г., а

трэцяе — з сакавiка 1881 г. па 31 снежня 1914 г. (апошнi том выйшаў у 1917 г.). У

адрозненне ад першага яны выдавалiся як храналагiчныя зводы бягучага

заканадаўства. Другое выданне ажыццяўлялася штогод з 1830 да 1884 г., а трэцяе

— з 1885 па 1917 г. пры гэтым III выданне ПСЗ як незавершанае не мае агульных

паказальнiкаў, але да ўсiх тамоў прыкладзены пагодныя алфавiтна-прадметныя

паказальнiкi. Для ўсiх выданняў характэрна тое, што шэраг дакументаў тут

апублiкаваны з памылкамi, з загалоўкамi, якiя не адпавядаюць iх зместу, асобныя

дакументы, як ужо адзначалася, увогуле засталiся па-за межамi публiкацыi.

Разам з тым ПСЗ утрымлiвае ўказаннi на паходжанне актаў, якiя могуць быць

выкарыстаны для пошуку архiўных дакументаў, што датычыцца iх гiсторыi

(“мнение” Дзяржаўнага Савета), Журналы Кабiнета Мiнiстраў i г.д.

2. Звод закона ў (СЗ) уключаў толькi дзеючыя законапалажэннi. У адрозненне

ад ПСЗ, дзе дакументы выдавалiся ў храналагiчнай паслядоўнасцi, у “Зводзе

законаў” (прызначаным для практычных патрэб) быў прыняты тэматычны

прынцып (у адпаведнасцi з якiм i адбываўся яго падзел на тамы, а апошнiх — на

чатскi). Звод законаў выдаваўся тры разы: у 1832, 1842 i 1857 гг. У наступныя гады

перавыдавалiся толькi асобныя тамы i часткi тамоў; у прамежку памiж iмi —

працяг тамоў i частак (чарговыя i зводныя). Чарговыя ўключалi законы,

выйшаўшыя з часу выдання папярэдняга працягу, а зводныя — усе законы, з часу

апошняга выдання зводу цi дадзенага яго тома. Пасля выдання зводнага працягу цi

перавыдання адпаведнага тома (часткi) чарговы працяг свае значэнне губляў,

паколькi змест яго гэтым выданнем паглынаўся. Патрэбна заўважыць, што з 1892 г.

СЗ — адзiная друкаваная крынiца, якае ўтрымлiвае звесткi аб усiх (аркамя Сiнода)

вышэйшых цэнтральных установак.

3. Збор узаканення ў i распараджэння ў урада (СУ i РП) уключае заканадаўчыя

дакументы i тыя распараджэннi цэнтральных устаноў, якiя мелi агульнае значэнне

за перыяд з 1863 г. да звяржэння самадзяржаўя (яно выходзiла i пры Часовым

Урадзе). Дакументы размешчаны у храналагiчнай паслядоўнасцi i забяспечаны

тымi ж дапаможнымi элементамi, што i ПСЗ (храналагiчны i алфавiтна-прадметны

паказальнiкi). Усе зацверджаныя заканадаўчыя акты, якiя прызначалiся для

публiкацыi, змяшчалiся на старонках “Збора ўзаканенняў”. Да таго ж паколькi ПСЗ

змяшчае законы па 1914 г., таму менавiта СУ i РП утрымлiваюць звесткi аб

пераўтварэннях у сiстэме вышэйшага цэнтральнага ўпраўлення, а апошнiя былi

вельмi iстотныя. У храналогii гэтага выдання была асаблiвасць: законы

публiкавалiся не ў парадку iх зацвярджэння царом, а па меры паступлення у Сента.

“Збор узаканенняў” — выданне перыядычнае, выходзiла невялiкiмi зборнiкамi.

Тэрмiны выдання не былi дакладна пазначаны. Першапачаткова выданне выходзiла

два разы ў тыдзень, а пасля — часцей. З 1902 г. “Збор узаканенняў” пачаў

выдавацца па двух аддзелах. У другiм змяшчалiся заканадаўчыя акты прыватнага

характару. Пераважную частку складалi ўставы акцыянерных кампанiй, якiя (што

ўжо азначалася) зацвярджалiся царом. дарэчы ўставы, зацверджаныя да 1826 г.

друкавалiся ў “Сенатских ведомстях”, 1826-1836 гг. — увайшлi адпавядаючыя iм

храналогii першыя 11 тамоў другога выдання ПСЗ.

Такiм чынам, апублiкавана велiзарная колькасць заканадаўчых дакументаў,

арыентавацца ў якой вельмi складана. Толькi “Поўны збор законаў” складаецца з

133 тамоў. Асаблiвыя цяжкасцi сустракае даследчык, якi займаецца пытаннямi

гiсторыi Беларусi. У пэўнай ступенi спрасцiць гэтую праблему дапамагае

неафiцыйнае выданне “Хронологический указатель указов и правительственных

распоряжений по губерниям Западной России, Белоруссии и Малороссии за 240

лет, с 1652 по 1852” (склад. С.Ф.Рубiнштэйн, Вiльна, 1894 г.). Яно змяшчае ў

храналагiчным парадку дакументы, якiя датычацца заходняй часткi Расiйскай

iмперыi з указаннем размяшчэння iх у ПСЗ. Трэба мець на ўвазе, што ў выданнi

адсутнiчаюць дакументы дыпламатычнага характару, узаканеннi па ваеннаму

ведамству, законы аб яўрэях (выдадзеныя ўжо Бершадскiм) i г.д. У паказальнiкаў

пераважна прыведзены толькi загалоўкi i кароткiя каментарыi да дакументаў.

Толькi важнейшыя з законаў (на погляд складальнiка) прыведзены поўнасцю цi

часткова. Таму выкарыстанне азначанага выдання не пазбаўляе даследчыка ад

пошуку цi ўдакладнення дакумента ў ПСЗ (а пры магчымасцi i неабходнасцi —

рукапiсу i дапаможных матэрыялаў да яго).

З выданняў навейшага часу патрэбна адзначыць публiкацыю “Российское

законодательство X - XX вв.” (у 9 тамах. М., 1984-1994), якое таксама змяшчае

толькi важнейшыя (на погляд складальнiкаў) дакументы. Апошнi 9-ы том уключае

заканадаўства Расii эпохi буржуазна-дэмакратычных рэвалюцый (1905-1917 гг.).

1.5. Заканадаўчыя дакументы навейшага часу.

1.5.1. Агульная характарыстыка. Iснаванне на тэрыторыi Беларусi

шматлiкiх (часам недаўгавечных) дзяржаўных утварэнняў, якiя ж да таго ахоплiвалi

толькi частку яе тэрыторыi (да 1939 г.), перадвызначае характарыстыку

заканадаўства навейшага часу Беларусi (з 1917-1918 гг.) як адну з найбольш